Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Caernarfonshire section (Vol 3) - Pages  321 - 332

See main project page

Proof read by Yvonne John (May 2008)

Chapels below;

 


Pages 321 - 332

321

(Continued) DWYGYFYLCHI

Urddwyd ef i'r weinidogaeth yn y flwyddyn 1858. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri W. Roberts, Athraw Clasurol Athrofa Aberhonddu ; C. Guion, Aberhonddu; R. Parry, Llandudno ; E. Stephen, Tanymarian ; N. Stephens, Sirhowy; a W. Jenkins, Brynmawr. Profwyd yma ddiwygiad grymus yn nhymor gweinidogaeth Mr. Jenkins, ac ychwanegwyd yma lawer at yr eglwys. Yr oedd yn mryd yr eglwys yn yr adeg yma adeiladu capel yn y pen gorllewinol i'r plwyf, and cymerodd ychydig bersonau y peth i'w dwylaw fel na wnaed ef yn y modd mwyaf rheolaidd, a chodwyd capel o fewn milldir i bentref Llanfair. Bu Mr. Jenkins yma hyd ddiwedd y flwyddyn 1860, pryd y symudodd i gymeryd gofal yr eglwys yn Nhreffynon."

Yn mhen llai na blwyddyn a haner wedi ymadawiad Mr. Jenkins, rhoddwyd galwad i Mr. Evan Edmunds, efrydydd o Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef y Llun olaf yn Mehefin, 1862. Ar yr achlysur gweinyddwyd gan Meistri E. Stephen, Tanymarian; W. Thomas, Beaumaris; J. Jenkins, Treffynon ; C. Jones, Dolgellau; W. Roberts, Athraw Clasurol Athrofa Aberhonddu ; H. Oliver, B.A., Pontypridd ; W. Ambrose, Porthmadog ; N. Stephens, Liverpool; R. Thomas, Bangor ; a J. Rowlands, Henryd. Y flwyddyn yr urddwyd Mr. Edmunds, cododd yr eglwys yma gapel yn Penmaenmawr, a galwyd ef Salem. Agorwyd ef yn 1863, ac aeth nifer o aelodau Horeb yno yn heddychol i ddechreu yr achos, a bu y ddau le am rai blynyddoedd dan ofal Mr. Edmunds. Llafuriodd Mr. Edmunds yma yn ddiwyd, a chyda chymeradwyaeth mawr, a daliodd yr achos ei dir trwy holl flynyddoedd ei weinidogaeth. Gwaelodd ei iechyd yn raddol a bu farw Tachwedd 18fed, 1872, yn 39 oed. Mae yr eglwys yn awr wedi rhoddi galwad i Mr. Caleb Williams, myfyriwr o Athrofa Nottingham, ac y mae yn bwriadu ymsefydlu yma.

Mae yma lawer o ffyddloniaid wedi bod yn nglyn a'r achos o bryd i bryd. Crybwyllasom eisioes am Evan Thomas a Sarah Morris, Tyddyndu, y rhai oeddynt flaenffrwyth crefydd yn yr ardal. Richard Jones, Tymawr, oedd wr tawel a chymeradwy yn ei ddydd. William Jones, Greiglwyd, a fu yn ddiwyd a ffyddlon am dymor hir. Dyoddefodd bwys y dydd a'r gwres. Bu ar y blaen fel diacon, ac yr oedd yn fedrus mewn achosion dyrus o ddysgyblaeth. Margaret Roberts, Caecudd, oedd un o'r aelodau cyntaf yma, a pharhaodd yn ffyddlon hyd y diwedd.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma.

  • John Roberts, Nantglyn. Ymfudodd ef i America. Yr ydym eisioes wedi crybwyll am y gwr rhagorol hwn.
  • Robert Jones. Mab yr hen weinidog. Y mae wedi rhoddi i fyny bregethu er's blynyddau.
  • Mark Roberts. Mae yn awr mewn cysylltiad a'r eglwys yn Gerizim.
  • John Williams. Addysgwyd ef yn Athrofa y Bala. Urddwyd ef yn Llanelwy. Ymfudodd i America.
  • William Williams. Dygwyd ef i fyny yn Athrofa y Bala. Ymfudodd i America. Bu yn Athrofa Yale, ac y mae yn awr wedi ei urddo i'r weinidogaeth.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

WILLIAM JONES. Ganwyd ef yn Birmingham, yn y flwyddyn 1769. Cymro oedd ei dad, ond Saesnes oedd ei fam. Treuliodd ei ddyddiau

322    

boreuol yn ardal Pennal, gerllaw Machynlleth, a bu yn gwasanaethu gyda Mr. a Mrs. Pugh, Llugwy, ac yno yr aeth i'r gyfeillach grefyddol, ond yn Machynlleth y derbyniwyd ef yn aelod, lle y derbynid holl aelodau Pennal yn y dyddiau hyny. Mae yn debyg mai yn Machynlleth y dechreuodd bregethu, er na chawsom ei enw yn mysg y pregethwyr a godwyd yn yr eglwys hono. Bu am yspaid yn Wrecsam yn yr athrofa, ond yr oedd mewn cryn oed pan yr aeth yno. Daeth ar gymhelliad Mr. Jones o Gaerlleon, i lafurio i'r maes eang o Lanfairfechan hyd Llanbedr, yr hwn oedd wedi ei adael heb neb i lafurio arno, er ymadawiad Mr. Daniel Evans o Fangor. Urddwyd ef yn Salem yn y flwyddyn 1809 pan oedd yn 40 oed. Yn ei dymor ef, a thrwy ei lafur ef yr adeiladwyd Horeb, Dwygyfylchi, at efe oedd yn benaf yn llafurio gyda chodi Henryd. Yn y flwyddyn 1824 cyfyngodd ei lafur i Dwygyfylchi, a daliodd ei gysylltiad a'r eglwys hyd y flwyddyn 1838, pryd y gorfodwyd ef gan lesgedd i roddi i fyny. Bu fyw am fwy na deng mlynedd ar ol hyny ; a bu farw Mai 13eg, 1849, yn 80 oed. Yr oedd Mr. Jones yn ddyn craff a synwyrol, yn ofalus fel gweinidog, ac yn nodedig ar gyfrif ei dduwioldeb. Nid oedd yn hyawdl fel pregethwr, ond oedd yn wastad yn syml ac efengylaidd; ac anhawdd oedd cael ei gyffelyb i ymdrin a phrofiadau y saint. Mae ei enw yn aros yn berarogl yn y wlad, a'i goffadwriaeth yn fendigedig.

GEORGE PEART. Ganwyd ef yn Llansanan, sir Ddinbych. Nis gallasom ddyfod o hyd i ddyddiad ei enedigaeth; ac yr ydym yn gwbl anhysbys o'i ddyddiau boreuol. Derbyniwyd ef yn aelod  Llansanan, ac yno y dechreuodd bregethu, ac aeth oddiyno i Athrofa y Bala lle yr arhosodd rai blynyddau. Cafodd alwad o Horeb, Dwygyfylchi, ac urddwyd ef yno yn mis Awst, 1845. Gwr ieuangc tal, teneu ydoedd, a rhyw ddyeithrwch yn ei olwg oedd yn sicr o dynu sylw. Canmolid ef yn fawr ar gyfrif ei grefyddolder, a safai yn uchel yn ngolwg yr eglwys yn Horeb. Pregethai yn ddifrifol, yn faith, ac yn llafurus, yr hyn oedd yn ormod i'w natur wan ei ddal. Gwaelodd yn raddol, ac aeth i Lanrwst, ond wedi hir nychu bu farw Mai 4ydd, 1846, a chladdwyd ef yn mynwent eglwys Llansanan.

EVAN EDMUNDS. Ganwyd ef yn Maesclawddffridd, yn mhlwyf Trawsfynydd, sir Feirionydd, Chwefror 2i1, 1833. Derbyniwyd ef yn aelod eglwysig yn Nolgellau pan oedd yn 15 oed, ac yno y dechreuodd bregethu. Wedi derbyn addysg ragbarotoawl derbyniwyd ef i Athrofa Aberhonddu, yn haf 1858. Treuliodd yno bedair blynedd, at enillodd barch ac ymddiried ei athrawon a'i gydfyfyrwyr. Yr oedd yn gywir a manwl yn mhob peth, ac yn nodedig yn ei ofal am y pethau lleiaf. Derbyniodd alwad gan eglwys Horeb, Dwygyfylchi, ac urddwyd ef yno yn Mehefin, 1862. Y flwyddyn hono yr oedd eglwys Horeb yn adeiladu Salem, ac wedi ffurfio eglwys yno bu y ddau le dan ei ofal hyd flwyddyn 1869, pryd y rhoddodd Salem i fyny; ond daliodd ei gysylltiad a Horeb hyd y diwedd.

Yr oedd Mr. Edmunds yn ddyn synwyrol a deallgar, wedi darllen llawer, ac yn meddu dirnadaeth glir, a barn uniawn i ffurfio ei olygiadau drosto ei hun ar bob peth a ddarllenai. Hynodid ef bob amser gan bwyll ac arafwch, a mynai chwilio pob peth cyn ei dderbyn, ac nid oedd fel yr ehud yr hwn a goelia bob gair. Bu yn ffyddlon a gofalus fel bugail, a rhodiodd yn ddiargyhoedd a didramgwydd yn mysg pobl ei ofal. Ni roddodd loes iddynt erioed na thrwy ymddygiad anweddus, na thrwy air

323

anheilwng. Yr oedd yn ddihafal am ei ochelgarwch. Yr oedd yn un o deimladau dwfn a dwys, fel yr oedd pob peth yn ymylu ar angharedigrwydd yn myned yn agos iawn at ei galon ; ac nid hawdd oedd ganddo fyned heibio iddo. Nid oedd yn meddu ar elfenau pregethwr poblogaidd, ond yr oedd yn dderbyniol iawn gan wrandawyr deallgar, y rhai y gallesid eu boddhau a gwirioneddau syml ac efengylaidd, er heb eu gwisgo gyda godidawgrwydd ymadrodd, na'u traddodi gyda nerth a hyawdledd; er mae yn ddiamheu genym y buasai yn fwy boddhaol i bob dosbarth o wrandawyr pe buasai mwy o yni yn ei weinidogaeth.

Ni bu erioed yn gryf o gorph, ond gwaelodd yn fawr yn ei flynyddoedd olaf ; ac am fisoedd diweddaf ei oes bu yn dihoeni o'r darfodedigaeth nychlyd. Cafodd dynerwch neillduol gan bobl ei ofal yn Horeb, a theimlai tuag atynt hyd ei ddiwedd ymlyniad cryf.  Bu farw Tachwedd 18 fed, 1872, yn 39 oed. Claddwyd ef y dydd Gwener canlynol yn mynwent blwyfol Dwygyfylchi, ac yr oedd yno dorf fawr o alarwyr wedi dyfod yn nghyd; ac yr oedd agos holl weinidogion Cyfundeb Gogleddol sir Gaernarfon yn gystal a rhai eraill wedi dyfod yno i ddangos eu parch i'w goffadwriaeth.

  

PENMAENMAWR

(Llanfair Fechan parish)

Teimlid er's blynyddoedd fod angen am gapel yn y pen gorllewinol i'r plwyf. Yr oedd Horeb yn anghyfleus i luaws o'r boblogaeth, ac yr oedd pentref Penmaenmawr yn cynyddu yn gyflym. Cafwyd tir at godi capel mewn man cyfleus. Dechreuwyd adeiladu y capel yn Tachwedd 1862, ac yr oedd wedi ei orphen erbyn Awst, 1863. Ar yr ail Sabboth yn Awst aeth rhan o eglwys Horeb allan yn heddychol i ffurfio eglwys yn y capel newydd. Cynhaliwyd cyfarfodydd yr agoriad y 24ain a'r 25ain o'r un mis. Galwyd y capel yn Salem. Mae yn dy hardd a cyfleus, gwerth mwy na mil o bunnau.  Bu yr eglwys mewn cysylltiad a Horeb hyd y flwyddyn 1869, pryd y rhoddodd Mr Edmunds i fyny ei gofal. Wedi bod am ychydig heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr D. M. Jenkins, Drenewydd. Dechreuodd ef ei weinidogaeth yma yn y flwyddyn 1870, ac  y mae yn parhau i lafurio yma a'i weinidogaeth yn dra derbyniol.  Mae yr ardal yma yn gyrchfan lluaws mawr o ddyeithriaid dros fisoedd yr haf; ac y mae yma wasanaeth Seisnig yn cael ei ddwyn yn mlaen yn rheolaidd am y tymor hwnw. Mae yma eglwys weithgar, a dyled y capel yn cael ei dalu yn gyflym.

Codwyd yma un pregethwr, sef David Jones, yr hwn sydd etto yn aros yn y lle.

Translation by Eleri Rowlands (April 2010)

It had been felt for some time that a chapel was needed in the far Western corner of the parish.  Horeb was inconvenient for many of the population, and the village of  Penmaenmawr was rapidly increasing. A piece of land was obtained in a convenient place on which to build a chapel.  Building started in November 1862, and it was finished by August, 1863.  On the second Sabbath in August a section of Horeb church left peacefully to form a new church in the new chapel. The opening services were held on the 24th and 25th of the same month. The chapel was called Salem. It is a fine, convenient house, worth more than a thousand pounds. The church was connected to Horeb until 1869, when Mr Edmunds gave up its care. After being without a minister for a while a call was sent out to D. M. Jenkins, Newtown. He started his ministry here in 1870, and he continues to labour here and his ministry is most acceptable.  This area is a haven for a multitude of people in the summer; and an English service is held here regularly throughout that season. There is here a hard working church, and the church debt is being paid off quickly.

One preacher was raised here. He is David Jones, who is still here.

 

GERIZIM

(Llanfair Fechan parish )

Mae y lle hwn o fewn milldir i Lanfairfechan. Dechreuwyd yr achos yma gan Mr. Mark Roberts, ac ychydig gyfeillion gydag ef, y rhai a ymneillduasant o Horeb, Dwygyfylchi, yn y flwyddyn 1858, Buont yn ymgynnull i addoli am yspaid yn Mhenmaenmawr, ond yn y flwyddyn 1862 adeiladasant gapel yn nghanol nifer o dai oedd wedi eu codi o gylch haner y ffordd rhwng Penmaenmawr a Llanfair. Mae yn gapel prydferth, ac wedi ei drefnu yn rhagorol. Costiodd 400p. Agorwyd ef Gwener y Groglith, 1863. Ni bu yma yr un gweinidog hyd y flwyddyn 1871, pryd

324

y rhoddwyd galwad i Mr. Ephraim Thomas, Rhosycae, ac y mae yn parhau i lafurio yma.

Translation by Eleri Rowlands (April 2012)

This place is within a mile of Llanfairfechan. The cause was started here by Mr. Mark Roberts, and a few friends, who left Horeb, Dwygyfylchi, in 1858. For a short time, they had been meeting to worship in Penmaenmawr, but in 1862 they built a chapel in the midst of a number of houses which had been built about half way between Penmaenmawr and Llanfairfechan. It is a beautiful chapel, and has been arranged well. It cost £400. It was opened on Good Friday, 1863. They didn't have a minister until 1871, when

324

a call was sent to Mr. Ephraim Thomas, Rhosycae, and he continues to labour here.

 

LLANFAIRFECHAN

Bu yma addoldy Annibynol ychydig uwchlaw y pentref. Mae yr hen dý i'w weled etto. Adeiladwyd ef tua dechreu y ganrif bresenol, yn benaf trwy lafur Mr. D. Evans, Bangor. Bu golwg lewyrchus ar yr achos, ond trwy ryw ddiofalwch gadawyd iddo fyned i lawr, a chauwyd y capel. Digwyddodd hyny yn nhymor gweinidogaeth Mr. W. Jones yn Dwygyfylchi. Wedi sefydliad Mr. W. Thomas yn Dwygyfylchi, meddyliwyd am ail gychwyn yr achos yn Llanfair. All agorwyd y capel yn y flwyddyn 1840, ac yr oedd yno gyfarfod llewyrchus ar y pryd. Yr ydym yn cofio ein bod yn bresenol ar yr achlysur. Ond ychydig o lwyddiant oedd ar y gwaith. Yr oedd y capel yn mhell o'r naill du, ac nid ymddangosai yr ardal yn gafael ynddo. Rhoddwyd ef i fyny drachefn, a throwyd ef yn dý anedd.

Yn ystod y deng mlynedd diweddaf y mae Llanfair wedi cynyddu yn ddirfawr, ac y mae y lle wedi dyfod yn gyrchfa canoedd o ddyeithriaid yn yr haf. Meddyliwyd fod yr adeg wedi dyfod i wneyd cynyg drachefn ar godi achos yma. Buwyd yn addoli am dymor mewn tý anedd; ond o'r diwedd sicrhawyd darn o dir mewn man cyfleus at adeiladu capel. Rhoddodd S. Morley, Ysw., A.S., 100p. at y draul. Codwyd y capel yn y flwyddyn 1867. Gweinidogion y sir a gymerodd y llafur a'r cyfrifoldeb gyda chodi y capel. Gweithredai Mr. Thomas, Bangor, fel Trysorydd. Nid yw yr achos etto ond egwan ac y mae baich y ddyled yn gorphwys yn drwm arno. Mae yn un o lawer o'r engreifftiau sydd genym o'r anhawsder sydd i godi achos mewn man heb fod y bobl fyddo yn gysylltiedig ag ef yn ymgymeryd yn gwbl a'r cyfrifoldeb. Cynhelir yma wasanaeth Seisnig bob Sabboth yn yr haf, a cheir yma fynychaf gynnulleidfa dda.

Translation by Eleri Rowlands (April 2012)

There had been an Independent place of worship here a little above the village. The old house is still to be seen. It was built around the beginning of this century, mainly through the labour of  Mr. D. Evans, Bangor. The cause had appeared  successful, but as a result of some carelessness it was allowed to deteriorate, and the chapel closed. This happened during the ministry of  Mr. W. Jones in Dwygyfylchi. After the induction of Mr. W. Thomas in Dwygyfylchi, the revival of the cause in Llanfair was considered. The chapel was reopened in 1840, and at the time, there was a successful meeting. We remember being present on the occasion. But the work had little success. The chapel was far from either side, and the people of the area did not take to it. It was given up once again and turned into a dwelling house.During the last ten years Llanfair has increased greatly, and it has become a resort for hundreds of strangers in the summer. It was thought time to make another effort towards reigniting the cause here.  They worshipped for a time in a house; but eventually they managed to secure a piece of land in a convenient place in order to build a chapel. S. Morley, Esq., M.P., gave £100 towards the cost. The chapel was built in 1867. The ministers of the county took responsibilty for building the chapel.  Mr. Thomas, Bangor, became the treasurer. The cause is still weak and the burden of the debt falls heavily on it. It is one of many examples we have of the difficulty in raising a chapel in a place where the people who may have been connected with it weren't completely dedicated to its responsibility. An English service is held every Sunday in the summer, and usually has a good congregation.

HENRYD

(Llangelynin parish)

Mae y lle hwn o fewn dwy filldir a haner i Gonwy. Dechreuwyd pregethu yn lled reolaidd yma tua'r flwyddyn 1806. Ymddengys fod pregethu wedi bod yma yn achlysurol cyn diwedd y ganrif ddiweddaf, oblegid crybwyllir am Mr. W. Hughes yn dyfod yma cyn ei symudiad o Fangor i Ddinasmawddwy. Mr. William Hughes, Brynbeddau, a ddechreuodd bregethu yma yn fwyaf cyson yn ei ymweliad fel efengylwr teithiol a'r rhan hon o'r wlad. Dywedir ddarfod i glerigwr o Gonwy gydio yn Mr. W. Hughes gan geisio ei dynu i lawr oddiar gareg farch, lle y safai i bregethu. Ffurfiwyd eglwys yma yn y flwyddyn 1810, fel y tybir gan Mr. W. Jones, Dwygyfylchi, yr hwn oedd erbyn hyn wedi sefydlu yn y wlad yma. Nid oedd nifer yr aelodau ond pedwar, sef Robert Thomas, William Pritchard, David Davies, Ddol, ac Ann Rodric. Cyfarfyddent mewn tý bychan sydd yn aros etto. Daeth Thomas Jones i fyw i'r gymydogaeth, yr hwn wedi hyny a symudodd i Benmynydd yn Mon. Cadwai ysgol, a rhwymai lyfrau at ei gynhaliaeth, a phregethai yn yr hen dý. Buwyd yn addoli yma am tua deuddeng mlynedd. Cafwyd tir i adeiladu capel gan un Edward Parry, Llanerchyfuwch am y

325

swm o 20p. Codwyd y capel yn y flwyddyn 1822. Mesurai ddeg llath o hyd wrth naw o led oddi fewn. Agorwyd ef Hydref 8fed a'r 9fed, y flwyddyn hono. Pregethodd Meistri J. Roberts, Capelgarmon, J. Williams, Ffestiniog, W. Jones, Caernarfon, D. Griffith, Bethel, D. Roberts, Pentir, ac R. Morris, Bangor.* Yn mhen dwy flynedd wedi codi y capel rhoddodd Mr. Jones, Dwygyfylchi, i fynu ofal yr eglwys hon a'r eglwys yn Salem; ac unodd y ddwy i roddi galwad i Mr. Lewis Lewis, ac urddwyd ef yma Medi 14eg, 1826. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. D. Roberts, Dinbych; holwyd y gofyniadau gan Mr. W. Jones, Dwygyfylchi, yr hwn hefyd a weddiodd; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. T. Lewis, Pwllheli; ac i'r eglwysi gan Mr. D. Griffith, Bethel. Bu Mr. Lewis yma am tua phedair blynedd, ac yna symudodd i Merthyr Cynog, Sir Frycheiniog. Wedi bod yno dros rai blynyddoedd ymadawodd ac aeth at y Bedyddwyr. Bu yn gweinidogaethu am dymor yn Dinas, gerllaw Trefdraeth, Sir Benfro, a chyn pen rhai blynyddoedd bu farw. Yr oedd yn ddyn o gorff cryf, ac yn meddu llawer o ddawn pregethu, a gallasai o ran cymwysderau naturiol fod yn weinidog parchus a defnyddiol. Yn y flwyddyn 1830 rhoddodd yr eglwys hon alwad i Mr. Richard Rowlands, yr hwn a fuasai am dymor yn Athrofa Drefnewydd, ac urddwyd ef i waith y weinidogaeth Hydref 7fed, y flwyddyn hono. Pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. A. Jones, Bangor. Holwyd y gofyniadau gan Mr. E. Davies, Llanrwst. Dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. D. Morgan, Machynlleth, yr hwn hefyd a bregethodd ar ddyledswydd yr eglwys; a phregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Jones, Dwygyfylchi. Llafuriodd Mr. Rowlands yma gyda derbyniad a llwyddiant hyd orpheniad ei yrfa Rhagfyr 10fed, 1836. Yn y flwyddyn 1838 rhoddodd yr eglwys yma a'r eglwys yn Nghonwy alwad i Mr. Richard Parry, Salem, Bryngwran, Mon, a bu yma yn ddefnyddiol hyd y flwyddyn 1848, pryd y derbyniodd alwad o Llanymddyfri, ac y symudodd yno. Y flwyddyn wedi ymadawiad Mr. Parry rhoddodd y ddwy eglwys alwad i Mr. John Davies, Myfyriwr o Athrofa y Bala; ac urddwyd ef yn Nghonwy, Rhagfyr 19eg, 1849; ac er na pharhaodd ei gysylltiad a'r eglwys yn Nghonwy yn hir, bu yn weinidog yma hyd y flwyddyn 1859, pryd y symudodd i'r Amwythig. Daeth yma un Robert Jones, o Chwilog, ac urddwyd ef yma, ond ni bu ei arosiad ond byr iawn. Aeth pethau yn anghysurus rhyngddo a'r eglwys, ac ymadawodd at y Bedyddwyr, lle y mae etto. Cyn diwedd y flwyddyn 1861 rhoddwyd galwad i Mr. Joseph Rowlands, mab Mr. R. Rowlands, a fu yn weinidog yma, ac urddwyd ef Ionawr 15fed, 1862. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. W. Rees, Liverpool. Holwyd y gweinidog gan Mr. R. Thomas, Bangor. Dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. E. Owen, Llansantffraid. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. J. Roberts, Conwy, ac i'r eglwys gan Mr. R. Parry, Llandudno. Bu gweinidogaeth Mr. Rowlands yma yn dra llwyddianus. Yn y flwyddyn 1866 ymgymerwyd ag ailadeiladu y capel. Costiodd 300p. heb gyfrif cludo defnyddiau, yr hyn a wnaed yn rhad gan amaethwyr yr ardal. Dangoswyd haelioni mawr i dalu am dano. Nid oedd ond 100p. o ddyled yn aros ddydd ei agoriad. Bu Mr.Rowlands yma hyd ddechreu y flwyddyn 1868, pryd y symudodd. i Rhosllanerchrugog. Wedi bod am dymor heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. Robert Roberts, pregethwr cynorthwyol yn Llanberis, ac urddwyd

*Dysgedydd, 1823. Tudal. 214.

326

ef Mehefin 29ain, 1871. Ar yr achlysur pregethwyd er Natur Eglwys pan Mr. D. Oliver, Llanberis; holwyd y gofyniadau gan Mr. W. Griffith, Trefriw; dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. J. Rowlands, Rhos; pregethwyd i'r gwewinidog gan Mr. R. Perry, Llandudno, ac i'r eglwys gan Mr. D. Griffith, Portdinorwic. Mae Mr. Roberts yn parhau i lafurio yma a'r achos mewn gwedd siriol.

Mae yma rai cymeriadau nodedig wedi bod yn nglyn a'r eglwys hon, am y rhai y gallesid ysgrifenu llawer megis Dafydd Jones, Robert Hughes, William Pritchard, O. Owens, Tyddyncynal, ai was Hugh Hughes; ac y mae yma lawer o deuluodd sydd wedi bod ac yn bod yn swcwr mawr i'r achos yn y lle.

Cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon : -

  • Griffith Griffiths, Marchlyn. Yr oedd ef yn amaethwr cyfrifol yn yr ardal, ac felly mewn amgylchiadan i allu bod o help mawr i'r achos. Pregethai yma ac yn yr holl eglwysi cylchynol gyda derbyniad mawr. Bu o lawer o help ynglyn â chychwyniad yr achos yn Nghonwy. Torwyd ef i lawr yn mlodeu ei ddyddiau, ac yn tglianol ei gynlluniau. Mae ei weddw yn parhau yn ffyddlon i'r achos; ai thy wedi bod yn llety clyd i weinidogion trwy y blynyddoedd.
  • Edward Thomas. Mae ef yn awr yn Horeb, Dwygyfylchi, ac yn pregethu yn achlysurol fel y gelwir am ei wasanaeth.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL (Not extracted fully)

RICHARD ROWLANDS. Ganwyd ef yn Mrongamlan, yn mhlwyf Mallwyd, yn Sir Feirionydd, Mehefin 2i1, 1803. .................................

Translation by Eleri Rowlands (April 2012)

This place is within two and a half miles of  Conway. Preaching started fairly regularly here in about 1806.  It appears that preaching had occurred here occasionally before the end of the last century, since it is mentioned that Mr. W. Hughes came here before he moved from Bangor to Dinasmawddwy.  Mr. William Hughes, Brynbeddau, started preaching here more regularly on his visit as a journeying evangelist to this part of the country. It is said that a cleric from Conwy took hold of Mr. W. Hughes and tried to pull him down from a mounting stone, where he had stood to preach. A church was established here in 1810, it is supposed, by Mr. W. Jones, Dwygyfylchi, who had, by now settled in this country. There were just four members. These were Robert Thomas, William Pritchard, David Davies, Ddol, and Ann Rodric. They met in a small house which is still here.  Thomas Jones came to live in the community. He later moved to Penmynydd in Anglesey. He ran a school, and bound books for a living and he preached on the old house.  Worship continued for about twelve years. Land was obtained from one Edward Parry, Llanerchyfuwch for

325

the sum of £20. The chapel was built in 1822.  It measured ten yards in length by nine in width inside.  It was opened on October 8th and  9th that year.  Messrs J. Roberts, Capelgarmon, J. Williams, Ffestiniog, W. Jones, Caernarfon, D. Griffith, Bethel, D. Roberts, Pentir, and R. Morris, Bangor preached*.  Within two years after raising the chapel Mr. Jones, Dwygyfylchi, gave up the care of this church and the church in  Salem; and the two churches united to send a call to Mr. Lewis Lewis, and he was ordained on September 14th,  1826.  On that occasion Mr. D. Roberts, Denbigh, preached on the nature of the church; the questions were asked by Mr. W. Jones, Dwygyfylchi, who also prayed;  Mr. T. Lewis, Pwllheli preached to the minister; and Mr. D. Griffith, Bethel preached to the church.  Mr. Lewis stayed here for about four years, and then he moved to Merthyr Cynog, Breconshire. Having been there for some years he left for the Baptists. He ministered for a while in Dinas, near Trefdraeth, Pembrokeshire, and before many years he died.  He was a strong man, and possessed a great ability to preach, and he could be a respected minister according to his qualifications. In 1830 this church sent a call to Mr. Richard Rowlands, who was for a time in Newtown college, and he was ordained to the ministry on October 7th that year. Mr. A. Jones, Bangor preached on the nature of the church. The questions were asked by Mr. E. Davies, Llanrwst. The ordination prayer was given by Mr. D. Morgan, Machynlleth, who also preached on the duty of  the church; Mr. W. Jones, Dwygyfylchi preached to the minister. Mr Rowlands laboured here with acceptance and success till his career ended on December 10th, 1836.  In 1838 this church and the church in Conway sent a call to Mr. Richard Parry, Salem, Bryngwran, Anglesey, and he stayed here usefully till 1848, when he accepted a call from Llandovery and moved there. The year after Mr Parry left the two churches sent out a call to Mr. John Davies, a student from the college in Bala; and he was ordained in Conway on December 19th, 1849; and even though his connection with  the church in Conway did not last long, he was a minister here until 1859, when he moved to Shrewsbury. One Robert Jones, from Chwilog came here and he was ordained here, but he did not stay long. Things became incomfortable between him and the church, and he left for the Baptists, where he still resides. Before the end of 1861 a call was sent to Mr. Joseph Rowlands, the son of  Mr. R. Rowlands, who had been a minister here, and he was ordained on January 15fth, 1862. On the occasion, Mr. W. Rees, Liverpool preached about the nature of the church. The questions were asked of the minister by Mr. R. Thomas, Bangor. The ordination prayer was given by Mr. E. Owen, Llansantffraid.  Mr. J. Roberts, Conwy, preached to the minister and Mr. R. Parry, Llandudno preached to the church. Mr. Rowlands' stay here was very successful.  In 1866 they undertook to rebuild the chapel. It cost £300 not counting the transport costs of the materials which was done for free by the area farmers. A great deal of generosity was shown in order to pay for it. Only £100 of debt remained on the day of the opening. Mr.Rowlands stayed here till the beginning of 1868, when he moved to Rhosllanerchrugog. After being without a minister for a while a call was sent to Mr. Robert Roberts, a lay preacher in Llanberis, and he was ordained

*Dysgedydd, 1823. page. 214.

326

on June 29th, 1871. On the occasion Mr. D. Oliver, Llanberis preached on the nature of the church and Mr. W. Griffith, Trefriw asked the questions. The ordination prayer was given by Mr. J.Rowlands. R. Perry, Llandudno, asked the questions and the sermon to the church was given by Mr. D. Griffith, Portdinorwic. Mr. Roberts continues to labour here and the cause is in good shape.

There have been notable characters connected with this church, of whom we could write a lot, such as Dafydd Jones, Robert Hughes, William Pritchard, O. Owens, Tyddyncynal, and his servant Hugh Hughes; and there are many families that have been of much succour to the cause in this place.

The following persons were raised to preach in this church: -

  • Griffith Griffiths, Marchlyn.  He was a responsible farmer in the area, and so was in  a position to be of great help to the cause.  He preached here and in all the circuit churches with a great deal of acceptance. He was a great deal of help concerning the inception of the cause in Conway. He was struck down in the prime of life and in the middle of his plans. His widow continues to be faithful to the cause; and her house has been a cosy lodging for ministers along the years.
  • Edward Thomas. He is now in Horeb, Dwygyfylchi, and preaches occasionally as and when needed.

BIOGRAPHICAL NOTES (Not extracted fully)

RICHARD ROWLANDS. He was born in Brongamlan, in the parish of  Mallwyd, in Merionethshire, June 2nd, 1803. .................................

 

327

ROE WEN

(Caerhun parish )

Dechreuwyd pregethu yma yn yr Ysgoldy Brytanaidd, yn y flwyddyn 1856, gan Mr. J. Davies, Henryd. Telid 4p. y flwyddyn o ardreth am yr ysgoldy. Cafwyd tipyn o wrthwynebiad i gychwyn, ond ni ddigalonodd y cyfeillion.  Buwyd yn yr ysgoldy yn addoli am un mlynedd ar ddeg. Ymgymerodd Mr. J. Rowlands, gweinidog Henryd ar y pryd, gyda chynorthwy Meistri J. Roberts, Conwy, R. Parry, Llandudno, ac E. Edmunds, Dwygyfylchi, a'r llafur o adeiladu capel yma. Cafwyd tir i'w adeiladu gan Mr. J. Williams, Tydu, Llanbedr, am 14p. Cynlluniwyd ef yn rhad gan Mr. H. Owens, Henryd. Costiodd yn agos i 200p. Bu Meistri J. Rowlands, J. Roberts, ac E. Edmunds yn ymdrechgar iawn i gasglu ato; a rhyngddynt hwy a'r cyfeillion yn y lle talwyd 120p. o'r ddyled. Agorwyd y capel Mai 2i1 a'r 3ydd, 1868. Mae y lle o'r dechreuad mewn cysylltiad â Henryd.

Translation by Eleri Rowlands (Feb 2010)

Preaching started here in the British Schoolroom, in 1856, by Mr. J. Davies, Henryd.  They paid £4 a year revenue for the schoolroom.  At the beginning there was quite  a bit of opposition, but the friends did not loose heart.  They worshipped in the schoolroom for eleven years.  Mr. J. Rowlands, the minister of Henryd at the time, with the help of Messrs J. Roberts, Conwy, R. Parry, Llandudno, and E. Edmunds, Dwygyfylchi, undertook the labour of building the chapel.  Land was obtained for building the chapel from Mr. J. Williams, Tydu, Llanbedr, for  £14. It was designed for free by Mr. H. Owens, Henryd. It cost close to £200. Messrs J. Rowlands, J. Roberts, and E. Edmunds worked tirelessly to collect the money to pay for it;  and between them and the friends in the place £120 was paid from the debt.  The chapel was opened on May 2nd and 3rd, 1868.  The place has been, from the start united with Henryd.

 

CONWY

Nid yw yr achos Annibynol yn y dref hon ond diweddar mewn cymhariaeth. Arferid pregethu yn achlysurol mewn ystafell perthynol King's Read; ond yn y flwyddyn 1831, wedi sefydliad Mr. Rowlands yn Henryd,

328

y dechreuwyd cynal gwasanaeth yn rheolaidd. Oherwydd fod yr ystafell yn dra anghyfleus ymgymerodd Mr. Rowlands, gyda chynorthwy rhai cyfeillion, ag adeiladu capel. Costiodd 500p., yr hyn oedd yn faich trwm ar ysgwyddau gweiniaid. Agorwyd ef dydd Iau Dyrchafael, 1835. Parodd dyled y capel bryder mawr i Mr. Rowlands, yn enwedig gan i'w iechyd waelu yn ddioed wedi ei adeiladu. Daeth Mr. R. Parry yma ac i'r Henryd i weinidogaethu yn y flwyddyn 1838, a siriolodd yr achos i raddau; ac erbyn y flwyddyn 1842 yr oedd y ddyled wedi ei thynu lawr i 200p. Rhoddodd Mr. Parry wedi hyny yr elw a ddeilliodd oddi wrth werthiant pregeth a gyhoeddodd ar Ddychweliad Saul o Tarsus i'r un perwyl. Yn y flwyddyn 1848 ymadawodd Mr. Parry i fyned i Lanymddyfri. Yn y flwyddyn ganlynol rhoddwyd galwad i Mr. John Davies, Myfyriwr o Athrofa y Bala, ac urddwyd ef yma Rhagfyr 19eg, 1849. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri W. Ambrose, Porthmadog, T. Edwards, Ebenezer, J. Williams, Salem, W. Roberts, Penybontfawr, a Ll. Samuel, Bethesda. Ni pharhaodd cysylltiad Mr. Davies a'r eglwys yn hir, ac am flynyddau wedi hyny bu yr eglwys heb neb yn neillduol i fwrw golwg drosti. Dychwelodd Mr. Parry yma, ond ni chymerodd y gofal ond yn rhanol, oblegid yr oedd wedi rhoddi ei fryd ar gychwyn achos a chodi capel yn Llandudno. Yn y flwyddyn 1859 adgyweiriwyd ac adrefnwyd y capel, oblegid yr oedd wedi myned yn lled adfaeliedig. Aeth y draul tua 40p., ond talwyd y cwbl trwy gydymdrech y cyfeillion yn y lle. Cynhaliwyd cyfarfod i'w ail agor y Sabboth cyntaf yn Mawrth. Y flwyddyn ganlynol cymerodd Mr. John Roberts (J. R.), Llundain, ofal yr eglwys, ac y mae yn parhau yma etto.

Nid ydym yn gwybod fod neb wedi dechreu pregethu yma, ond Mr. Robert Thomas, Bangor, yr hwn a ddechreuodd bregethu yn agos i derfyn gweinidogaeth Mr. Rowlands. Bu yma hen bregethwr o'r enw Robert Thomas yn byw am dymor, ond yr oedd ef yn pregethu cyn dyfod yma. Yr oedd yn hen wr diniwed a chrefyddol. Daeth yma o Fanchester. Yr oedd Mrs. Thomas, ei wraig, yn gymeriad gwreiddiol hollol, ac y mae llawer o'i ffraeth ddywediadau ar gof a chadw. Mae yr hybarch Samuel Roberts (S. R.) yn aros yma er y dychwelodd o America y tro diweddaf; a mwynhaoedd yr eglwys yma lawer o'i wasanaeth cyhyd ag y gallodd fyned oddi amgylch, ond y mae yn awr wedi ei ddal gan waeledd nes ei analluogi i bregethu. Mae ei frawd hefyd Mr. Richard Roberts (Gruffydd  Rhisiart) mewn cysylltiad a'r eglwys hon, er pan y dychwelodd o Tennessee; ac y mae yn fynych yn gwasanaethu eglwysi y wlad ar y Sabbothau.

Translation by Eleri Rowlands (April 2011)

In comparison the Independent cause in this town is quite recent. Occasional preaching used to take place in a room connected to King's Read; but in 1831, after Mr. Rowlands settled in Henryd,

328

services were regularly held.  Since the room was very inconvenient Mr. Rowlands, along with the help of some friends, undertook to build a chapel. It cost £500, which was a heavy burden on the shoulders of the members. It was opened on  Ascension Day, 1835. The chapel debt caused a great deal of worry to Mr. Rowlands, especially since his health deteriorated soon after the building. Mr. R. Parry came here to Henryd to minister in 1838, and the cause cheered up a little; and by 1842 the debt had reduced to £200. Mr. Parry after that gave the profit that issued from the sale of a sermon he published on the Return of Saul of Tarsus to the same purpose. In 1848 Mr. Parry left for Llandovery. In the next year a call was sent to Mr. John Davies, a student from Bala college, and he was ordained here on December 19th, 1849. On the occasion Messrs W. Ambrose, Porthmadog, T. Edwards, Ebenezer, J. Williams, Salem, W. Roberts, Bridgend, and Ll. Samuel, Bethesda officiated. Mr. Davies' connection with the church did not last long, and for years after that the church had no-one in particular to watch over it.  Mr. Parry returned here but he took only partial care, as he had set his mind to starting a cause and raising a chapel in Llandudno. In 1859 the chapel was rearranged and repaired, as it was becoming quite a ruin. The debt was about £40, but the whole lot was paid through the joint effort of the friends in the place. A meeting was held to reopen the chapel on the first Sunday in March. The next year Mr. John Roberts (J. R.), London, took the care of the church, and he continues his work here.

We do not know that anyone has started preaching here, apart from Mr. Robert Thomas, Bangor, who started preaching close to the end of the ministry of Mr. Rowlands. An old preacher by the name of Robert Thomas lived here for a while, but he was preaching before he came here. He was a harmless, religious old man. He had come here from Manchester. Mrs. Thomas, his wife, was a completely original character, and many of her witty sayings are remembered still. The venerable Samuel Roberts (S. R.) is still here even though he returned from the last time; and this church enjoyed his service for so long and he was able to travel, but by now he has been restricted by illness and he is unable to preach. His brother too, Mr. Richard Roberts (Gruffydd  Rhisiart) is also connected to this church, since he returned from Tennessee; and he also ministers to the churches of the country on Sundays.

LLANDUDNO

 " Pan y dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr yn y lle hwn, nid oedd ond pentref cyffredin mewn cysylltiad a'r gwaith efydd, ac ychydig bysgota. Yr oedd yma addoldai gan y Methodistiaid, y Bedyddwyr, a'r Wesleyaid; a'r Eglwys Wladol ar ben Mynydd y Gogarth. . Ni wyddai y cyhoedd yma nemawr am yr enwad, ond mewn hanes yn unig. Y mae yn debygol mae yr aelod cyntaf perthynol i'r Annibynwyr a ddaeth yma i gyfaneddu ydoedd, Mr. Thomas Jones, Frondeg. Daeth yma fel goruch-wyliwr "Gwaith Newydd," y mwn efydd. Pregethwyd yma gan Meistri Pierce, Liverpool, a Williams, o'r Wern, ar noson waith, tua deugain mlynedd yn ol, pan yr oeddynt yma ar ymweliad, fel yn ddamweiniol.

329

Bu Mr. Rowlands, Henryd, hefyd yn pregethu yn achlysurol yma. Dechreuwyd pregethu yma yn fwy sefydlog tua'r flwyddyn 1835, a hyny mewn tai anedd, weithiau yn y Frondeg, bryd arall yn nhy Mr. Reuben Jones, ond yn fwyaf cyffredin yn nhy Mrs. Rowlands. Byddid yn cael cyhoeddi oedfaon weithiau hefyd yn nghapeli y Methodistiaid a'r Bedyddwyr. Dechreuwyd ymgynnull yn fuan, mewn cyfeillachau crefyddol, yn wythnosol, yn nhy Mrs. Rowlands, a chynhelid cyfarfodydd cyhoeddus am rai blynyddoedd yn achlysurol yn y capeli, y rhai a ganiateid at y gwaith gyda phob parodrwydd meddwl. Yn mis Awst, 1843, ffnrfiwyd eglwys Annibynol yn y tý olaf crybwylledig, o ychydig nifer, lle yr ymgynnullid yn rheolaidd, dan gynydd graddol, nes teimlo angen am addoldy i ymgyfarfod ynddo. Tynwyd allan gynlluniau i'r perwyl, a gwnaed cais at oruchwylwyr Lady Champneys am dir i adeiladu, lle yr oedd hen odyn galch ar y pryd, yn agos i'r lle y sail anedd-dy y Graig yn awr; ond ni lwyddwyd yn y cais. Gwnaed erfyniad drachefn at oruchwylwyr Arglwydd Mostyn, am y lle a feddienir yn awr, a chafwyd ei Arglwyddiaeth yn ffafriol fawn. Yn Hydref 1855, daeth John Crossley, Ysw., o Halifax, fel ymwelydd i'r dref, a gwnaeth ymofyniad am yr holl amgylchiadau, a gofynodd i'r brodyr, a roddent hwy eu cynlluniau gostyngedig i fyny, os addewid cynorthwy iddynt gael adeilad gwell; ac felly fu. Cafwyd y cynlluniau o law yr arch-adeiladydd, Joseph James, Ysw., o Lundain. O'r diwedd cafwyd gweithred barotoawl am y tir, a gosodwyd y gwaith i adeiladydd cymeradwy. Efallai y dylid mynegi yma, y methwyd a chael neb a unai a'r gweinidog i arwyddo yr amod yn ngosodiad y gwaith, ond Mr. Jones, Frondeg, yn unig; ond bu C. R. Hall, Ysw., o Liverpool, yn gefnogydd da i'r anturiaeth.

"Cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus ar osodiad y Gareg Sylfaen i lawr, ar y 14eg o Awst, 1857; pan y gweinyddai Mr. Crossley yn y gorchwyl. Daeth tyrfa luosog yn nghyd, yr hon a anerchid gan nifer o weinidogion ac eraill yn Gymraeg a Saesonaeg. Am dri o'r gloch y prydnawn, traddodwyd Darlith ar Annibyniaeth, yn nghapel y Bedyddwyr, gan Mr. John Kelly, o Liverpool. Erbyn hyn yr oedd y gwaith yn myned rhagddo, fel y cafwyd yr adeilad dan dô cyn trymder y gauaf. Bu cryn drallod ar y rhai rhwymedig i gyfarfod gofynion yr adeiladydd, ond rhywfodd llwyddwyd, fel na chafodd siomedigaeth nac oediad am y taliadau gymaint ag unwaith o gwbl oll. Bu yr amheuaeth mai rhyfyg oedd yr anturiaeth yn beth rhwystr i lwyddiant yr achos, a hyny yn cael ei ategu gan ychydig o ragfarn ond odid. Nid yw o un dyben daionus wneyd ychwaneg na'r cyfeiriad hwn at yr amgylchiadau, oblegid cododd yr achos i dir diogelwch yn fuan, fel yr oedd yr holl rwystrau yn diflanu ymaith, a chwblhawyd yr holl ymrwymiadau. Agorwyd yr addoldy, yr hwn a elwir " Yr Eglwys Gynnulleidfaol," ar y 7fed o Orphenaf, 1858, gan y Dr. Raffles, o Liverpool.

"Nid oedd pregethu yn Saesonaeg yma ar y cyntaf, ond yn yr haf yn unig. Galwyd am un bregeth Saesonaeg drwy y gauaf yn fuan; ac ni buwyd yn hir heb sefydlu dwy bregeth yn Gymraeg yn rheolaidd yn y ddarlithfa, a dwy yn Saesonaeg yn y capel, drwy y flwyddyn. Un eglwys sydd yma rhwng y ddwy ran, sef y Gymraeg a'r Saesonig, ac un cymundeb a gynhelir, lle yr unir gyda'r ddwy iaith. Ni allwyd cyfyngu yr eisteddleoedd i ddeiliaid neillduol o gwbl oll, ond ymddiriedir cynhal-

330

iaeth yr achos i'r casgliadau Sabbothol, gyda'r eithriad o gyfraniadau wythnosol y rhan Gymreig o'r eglwys.

" Yn 1863, helaethwyd yr adeilad i'w faintioli presenol, sef 93 troedfedd o hyd, a 66 o led, yn yr adenydd, o fewn y muriau. Yn 1867, teimlwyd angenrheidrwydd am helaethiad drachefn; ac ar y 5ed o Hydref, gosodwyd careg sylfaen y twr, yr hwn yw y grisiau i'r oriel, a chwblhawyd y gwaith yn raddol gyda grisiau llydain yn y wyneb allanol, a mur a railing o ddiogelwch, a phyrth priodol, i'r terfynau o amgylch. Y mae sefyllfa yr adeilad yn y lle mwyaf manteisiol yn y dref, fel y mae yn sefyll yn nghyfarfyddiad saith o'r prif heolydd. Pregethwyd gan y gweinidog, ar y Sabboth wedi yr agoriad cyhoeddus, oddiwrth 2 Cor. x. 13, 14, a 15; ac wedi i'r eglwys ymgynnull ar ol yr oedfa, cafwyd pob peth yn anogaethol iawn. Sylfaenwyd y twr gan E. Baines, Ysw., A.S. o Leeds, ac areithiodd Mr. Newman Hall, o Lundain, ac eraill, ar yr achlysur. Y mae y ddarlithfa yn ymranu drwy derfyn coed, yr hwn a agorir pan y byddo galwad am y lle yn ei faintioli eithaf; ac y mae yn dra chyfleus at gyfarfodydd cyhoeddus.

" Y mae ychydig etto o waith yn aros hyd yn hyn, heb ei gwblhau. Pan y byddo y cynlluniau oll wedi eu gweithio allan, bydd yr adeilad wedi costio pum' mil o bunnau. Y mae pob gobaith, ar hyn o bryd, y bydd y lle yn ddiddyled ar fyrder; ac y mae arwyddion hefyd y ceir y meddianau rhydd-ddeiliadaeth; pan y disgwyliwn gael dywedyd, 'Nid oes yma onid tý i Dduw.' Y mae lluaws o enwau caredigion yr achos, a ddangosasant garedigrwydd a haelioni mawr at yr achos yma, ond ni chaniata ein gofod fanylu ar yr holl amgylchiadau. Da genym fynegu, wrth derfynu, fod holl amgylchiadau yr achos yn edrych i fyny, dan fendith y nef! Gellid ychwanegu yr un nodiad am yr ysgol Sabbothol, yr hon sydd yn llafurus a chynhyddol, yn y rhan Seisonig yn gystal a'r Gymreig."

Yr ydym wedi cyhoeddi yr uchod air yn ngair fel y derbyniasom ef oddiwrth Mr. R. Parry, ond y mae ef ei hun yn ymguddio o'r golwg agos yn hollol yn yr hanes, er mai efe fu a'r llaw benaf i ddwyn yr achos i'w wedd bresenol, ac i gael y capel gorwych sydd yma yn ymyl bod yn rhydd o ddyled.

Codwyd yma ddau bregethwr.

  • Thomas Rowlands. Er na urddwyd ef y mae wedi bod yn bregethwr cynorthwyol cymeradwy.
  • Joseph Rowlands. Urddwyd ef yn Henryd, ac y mae yn awr yn Beaumaris. Mae y ddau yn feibion i'r diweddar Mr. Rowlands, o Henryd, ac wedi en magu i fyny gyda'r achos yn y lle hwn.

Translation by Eleri Rowlands (Feb 2012)

 " When the Independents started preaching in this place, there was only a common village connected to the bronze works, and a little fishing.  The Methodists, the Baptists and the Wesleyans had   houses of worship; and the Established Church on top of   Mynydd y Gogarth.  The people here knew little of the denomination, other than from history.  Apparently the first member connected to the Independents who came here to live was, Mr. Thomas Jones, Frondeg.  He came here as an overseer for the "Gwaith Newydd,"(new works) at the bronze mine.  Messrs Pierce, Liverpool, and Williams, from the Wern preached, on a work night, about forty years ago, when they were here on a visit, quite by accident.

329

Mr. Rowlands, Henryd, also preached here occasionally. More regular preaching started around 1835, in dwelling houses, sometimes in Frondeg, sometimes in Mr. Reuben Jones' house, but more usually in Mrs. Rowlands' house.  Sometimes they were allowed to hold services in Methodist and Baptist chapels. They soon started meeting weekly in religious fellowships, in Mrs. Rowlands' house, and public meetings were held occasionally for some years in the chapels which readily allowed the furtherance of the work.  In August, 1843, an Independent church was formed in the last house mentioned. There were few of them, but they met regularly, gradually increasing in number, until they felt the need for a house of worship in which to meet.  Plans were drawn up to this end, and a case was put before Lady Champneys' overseers, for land on which to build, where there was an old limekiln at the time, close to where the Graig dwelling house now stands; but the case was unsuccessful.  An appeal was launched to Lord Mostyn's overseer, requesting the land which they now occupy, and his Lordship's view was very favourable.  In October 1855,  John Crossley, Esq., from Halifax, visited the town, and he asked for all the documentation that had been collected about the case and he asked the brothers whether they would relinquish their reduced plans if they received a better building; and so it was. The plans came from the master builder, Joseph James, Esq., from London. At last a preparation deed arrived for the land, and the work was offered to a suitable builder.  Perhaps we should note here, that they failed to find anyone to join the minister in signing the condition in the installation of the work, other than Mr. Jones, Frondeg; but C. R. Hall, Esq., from Liverpool, was a good supporter of the venture.

"A public meeting was held to place the Foundation Stone, on the 14th of August, 1857; where Mr. Crossley officiated.  A multitude gathered at the event which was addressed by several ministers and others in Welsh and English. At three o'clock in the afternoon Mr. John Kelly, from Liverpool delivered a lecture on Independence in the Baptist chapel.  By now the work was underway, so that the building had a roof before the harshness of the winter.  There was considerable distress caused to those who were tied to the requirements of the builder, but somehow they succeeded, so that no-one was disappointed and there was no delay in payments.  There was some doubt that it was a rash venture and would be a barrier to the success of the cause, and this was followed by a little prejudice.  There is no good purpose in doing more than just mentioning these circumstances, as the cause very soon raised itself up to the safety of high land, as all the barriers disappeared, and the work was finished and all the commitments completed.  The house of worship was opened and named " Yr Eglwys Gynnulleidfaol," (The Congregational Church) on 7th of July, 1858, by Dr. Raffles, from Liverpool.

"There was no English preaching at the beginning, just in the summer.  There was soon a request for one English sermon during the winter; and it wasn't long before there were two regular sermons in Welsh in the lecture room, and two in the chapel in English, throughout the year. There is one church here between the two sections, the Welsh and the English, and one communion is held, where the two languages unite.  It is not possible to restrict the seating to any special occupiers, but the maintenance

330

of the cause depends on the Sunday collections, apart from the weekly contributions of the Welsh side of the church.

" In 1863, the building was extended to its present size, which is  93 feet in length, and 66 in width, in the wings, inside the walls. In 1867,  it was deemed necessary to extend once again; and on October 5th, the foundation stone of a tower was laid, which was the staircase to the gallery, and the work was completed gradually with wide stairs on the outside, and a wall and railing for safety, and appropriate gateways around it. Its situation is in the most  advantageous place in the town, as it stands where seven main roads meet.  The minister preached on the Sunday after the public opening, from 2 Cor. x. 13, 14, and 15; and after the church gathered after the service, everything was very encouraging. The tower was founded by E. Baines, Esq., M.P. from Leeds, and Mr. Newman Hall, from London, and others, addressed the meeting on the occasion. There is a lectern which separates two wooden partitions, which can be opened when a greater amount of room is needed; and it is very convenient for public meetings.

" There is still a little work to do now, that has not been finished. When all the plans have been worked out, the building will have cost five thousand pounds. At the moment, it is hoped that the place will soon be debt free; and there are signs that the possessions will be freehold; when we will expect to be able to say, 'There is, here, just a house for God.'  There are a multitude of names who are friends of the cause, and they have shown great kindness and generosity to this cause, but the space we have does not allow us to detail the circumstances.  We are glad to state, as we close, that all the details of the cause are looking up, under heaven's blessing!  The same can be said of the Sunday school, which is hard working and increasing, in the English section as well as the Welsh."

We have announced the above as we received it from Mr. R. Parry, but he himself disappears from sight completely in the history, even though his was the main hand to bring the cause to its present condition, and guided this excellent chapel to being close to debt free.

Two preachers were raised here.

  • Thomas Rowlands. Even though he was never ordained he has been a notable lay preacher.
  • Joseph Rowlands. He was ordained in Henryd, and he is now in Beaumaris. The two are sons of the late Mr. Rowlands, from Henryd, and were brought up in the cause in this place.

  

COLWYN

(DEN)

Dechreuodd yr Annibynwyr bregethu yn yr ardal hon yn y flwyddyn 1804. Digwyddodd fod merch ieuangc o'r enw Benedicta Thomas, ond a elwid gan yr ardalwyr Beni Wyne, yn gwasanaethu gyda Mr. Robert Edwards, Croesyneirias. Yr oedd yn enedigol o Lanrwst, ac yn aelod o'r Eglwys Gynnulleidfaol yno. Yr oedd Mr. A. Shadrach yn treuli Sabboth, Mai 27ain, 1804, yn Tynycoed, Llaneilian, i bregethu i'r Methodistiaid Calfinaidd, a'r nos Lun ganlynol, ar gais yr eneth ieuangc Beni Wyne, addawodd Mr. Shadrach bregethu yn Ngholwyn.

331

Pregethai mewn lle a elwir Brynygwynt, lle yr oedd un Elin Roberts, un o sir Fon, yn byw. Safai y pregethwr ar hen gwch oedd gerllaw yno dan gysgod pren, a thalodd swllt i Elin Roberts am gael lle i bregethu. Ni bu yr oedfa hono heb ei ffrwyth. Daeth tair yn mlaen i ddangos eu bod o du yr Arglwydd. Elin Roberts, Bryngwynt; Grace Evans, Pengeulan a Margaret Jones, Penybont, sef mam Owen Jones a fu wedi hyny yn weinidog yn Llanaelhaiarn. Ar ddymuniad Mr. Shadrach daeth Mr. Thomas Jones, Moelfra, i Bryngwynt i bregethu. Trwyddedwyd y tý, a ffurfiwyd yno eglwys, lle y buwyd yn ymgynnull am un-flynedd-ar-ddeg. Aeth y lle yn rhy gyfyng, a meddyliwyd am gael capel, ond yr anhawsder oedd cael tir; ond llwyddodd Mr. Jones gydag un Mr. Griffith, cyfreithiwr yn Llanrwst, i gael darn o dir perthynol i Colwyn Farm, yn mesur ugain llath ysgwar, a thalwyd can' gini am dano. Adeiladwyd capel gwerth 400p. a chyfrif y tir, a galwad ef Ebenezer, ac agorwyd ef Iau Dyrchafael, Mai 4ydd, 1815. Trwy ymdrech Mr. Jones llwyddwyd i dalu y ddyled ymaith yn llwyr. Deuai yma yn rheolaidd bob Sabboth am flynyddau o Ddinbych, pellder o ugain millidir agos, a dychwelai yn brydlawn erbyn yr ysgol boreu Llun. Rhoddodd Mr. Jones y gofal i fyny yn y flwyddyn 1825; a daeth Mr. David Davies, o Athrofa Caerfyrddin, yma. Bu am yspaid yn cadw ysgol yn y lle; ac urddwyd ef Mehefin 10fed, 1828, a gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri E. Price, Ruthin; T. Ellis, Llangwm; E. Davies, Llanrwst; J. Roberts, Capel Garmon; D. Roberts, Dinbych; W. Williams, Wern; a J. Lloyd, Llanelwy. Bu Mr. Davies yma hyd y flwyddyn 1843. Nid oedd yma ond un capel arall yn y lle, ac ar un adeg cafodd yr Annibynwyr yr holl ardal iddynt eu hunain. Buwyd yn pregethu mewn tai anedd yn amgylchoedd Colwyn, yn Llysfaen, Tanyllwyfan, Tanyffordd, ac yr oedd ar un adeg ysgol Sabbothol flodeuog yn y lle olaf a enwyd. Derbyniwyd yma unwaith ddeuddeg o aelodau ar yr un adeg, ac yr oedd tri o honynt yn hen iawn. David Jones, Lletty'rdryw, yn 90 oed, William Edwards, Penybryn, yn 70 oed, a David Evans, yn 70 oed. Crybwyllir am dair chwaer nodedig fu yn nglyn a'r achos yma, sef Sian Cole, yr hon oedd yn nodedig am ei gwres crefyddol; mynych y torai allan mown gorfoledd; Mari Roberts, neu Malan Such fel ei gelwid yn gyffredin, yr hon a fu yn ddiarhebol o ffyddlon, er na chyfrifid hi o synwyrau cryfion; ac Elizabeth Jones, y Graig, yr hon sydd etto yn fyw, a hi yw yr aelod hynaf yn y lle. Mae gyda chrefydd er's 55 o flynyddoedd. Wedi i Mr. Davies roddi gofal yr eglwys i fyny rhoddwyd galwad i Mr. William Williams, o Lanrwst; ac urddwyd ef yma Tachwedd 23ain, 1843. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. R; Parry, Conwy. Holwyd y gofyniadau gan Mr. T. Griffith, Rhydlydan. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. W. Jones, Penmorfa. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. L. Everett, Llanrwst, ac i'r eglwys gan Mr. W. C. Williams, Caernarfon. Bu Mr. Williams yn gofalu am yr eglwys hyd y flwyddyn 1856, ac yn yr yspaid hwnw gwnaed amryw gyfnewidiadau yn y capel, adeiladwyd dau dy mewn cysylltiad ag ef, a gwisgai yr achos ar y cyfan wedd obeithiol. Cadwai ysgol yr holl amser, ac enillodd iddo ei hun enw da fel ysgolfeistr. Mae yn aros etto yn yr ardal, ac yn pregethu bob Sabboth er heb ofal eglwysig. Yn Awst, 1859, dechreuodd Mr. William Parry, Llanarmon, ei weinidogaeth yma, ac y mae wedi bod yma o hyny hyd yn awr, a mesur o lwyddiant wedi bod ar ei weinidogaeth. Yn y flwyddyn 1860, ailadeiladwyd y capel, ac aeth y draul, a chyfrif y

332  

ddyled oedd yn aros, yn 450p., ond y mae yn gapel eang a chyfleus, a chynnulleidfa luosog ynddo, ac nid oes ond 100p. o ddyled yn aros.* Mae yma lawer iawn o ddyeithriaid yn ymweled a'r lle yr haf, a dylai fod rhyw ddarpariaeth yma am foddion gras iddynt yn yr iaith Seisnig. Ni chodwyd yma hyd y gwyddom ond un pregethwr, sef Owen Jones, am yr hwn yr ydym wedi cael achlysur i grybwyll fwy nag unwaith.

* Ysgrif Mr. W. Parry, yr hon a ddarllenwyd ganddo yn y Cyfarfod Chwarterol yn Henryd, 1872.

Translation by Eleri Rowlands (April 2011)

The Independents started preaching in this area in 1804. It happened that a young woman called Benedicta Thomas, but who was called Beni Wyne by the people of the area, was in service with Mr. Robert Edwards, Croesyneirias. She was born in  Llanrwst, and was a member of the Congregational Church there. Mr. A. Shadrach spent the Sunday of May 27th, 1804, in Tynycoed, Llaneilian, in order to preach to the Calvinist Methodists, and the following Monday evening, at the request of Beni Wyne, Mr. Shadrach promised to preach in Colwyn.

331

He preached in a place called Brynygwynt, where one Elin Roberts, from Anglesey, lived. The preacher stood on an old boat that was nearby in the shade of a tree, and he paid Elin Roberts a shilling for allowing him to preach. This meeting wasn't without fruit. Three women came forward to indicate that they were on the Lord's side. Elin Roberts, Bryngwynt; Grace Evans, Pengeulan and Margaret Jones, Penybont, who is the mother of Owen Jones, who after that became a minister in Llanaelhaiarn. At the request of Mr. Shadrach, Mr. Thomas Jones, Moelfra came to Bryngwynt to preach. The house was licensed, and a church was formed there, where they met for eleven years. The place then became too small, and they considered building a chapel, but the difficulty was land; but Mr. Jones was successful with one Mr. Griffith, a solicitor in Llanrwst, in getting a piece of land which belonged to Colwyn Farm, measuring twenty yards square, and they paid 100 guineas for it. A chapel worth £400 with land was built, and it was called Ebenezer, and it was opened on Ascension Thursday, May 4th, 1815. Through the efforts of Mr. Jones they were successful in paying the debt completely. He came here regularly every Sunday from Denbigh, a distance of close on twenty miles, for years, and he returned on time for the school on Monday morning. Mr. Jones gave up the care in 1825; and Mr. David Davies, from Carmarthen college, came here. He ran a school there for a while; and he was ordained on June 10th, 1828, and on the occasion Messrs E. Price, Ruthin; T. Ellis, Llangwm; E. Davies, Llanrwst; J. Roberts, Capel Garmon; D. Roberts, Denbigh; W. Williams, Wern; and J. Lloyd, St Asaph officiated. Mr. Davies stayed here till 1843. There was only one other chapel in the place, and at one time the Independents had the whole area to themselves. They preached in dwelling houses around Colwyn, in Llysfaen, Tanyllwyfan, Tanyffordd, and at one time there was a flourishing Sunday school in the last place mentioned. At one time twelve members were accepted together, and three of them were very old. David Jones, Lletty'rdryw, was 90 years old, William Edwards, Penybryn, was 70 years old, and David Evans, was 70 years old. Three notable sisters are mentioned connected with this cause. They were Sian Cole, who was notable for her religious fervour; she would often break out in praise; Mari Roberts, or Malan Such as she was commonly known, who was proverbially faithful, even though she was never considered of strong senses; and Elizabeth Jones, the Graig, who is still alive, and she is the oldest member in the place. She has had her faith for 55 years. After Mr. Davies gave up the care of the church a call was sent out to Mr. William Williams, of Llanrwst; and he was ordained here on November 23rd, 1843. At the occasion Mr. R; Parry, Conwy preached on the Nature of the Church. The questions were asked by Mr. T. Griffith, Rhydlydan. The ordination prayer was given by Mr. W. Jones, Penmorfa. Mr. L. Everett, Llanrwst preached to the minister, and Mr. W. C. Williams, Caernarfon preached to the church. Mr. Williams cared for the church until 1856, and during that time several changes were made in the chapel, two houses were built connected to it, and the cause, on the whole, wore a hopeful air. He ran a school for the whole time, and he won himself a good name as a school teacher. He is still in the area, and preaches every Sunday even though he does not have a church. In August, 1859, Mr. William Parry, Llanarmon, started his ministry here, and he has been here since then until now, with a measure of success on his ministry. In 1860, the chapel was rebuilt, and the debt, and the count

332  

of the debt that remained, was £450, but the chapel is extensive and convenient, with a large congregation, and just £100 of the debt remains.* Many strangers visit the place in the summer, and there should be some sort of provision for religious services for them in the English language. Just one preacher was raised here as far as we know, that was Owen Jones, about whom we have had the opportunity of mentioning more than once.

* A document from Mr. W. Parry, which he read in the quarterly meeting in Henryd, 1872.

 

LLANDDULAS

(DEN)

Bu Mr. Azariah Shadrach yn pregethn yma ar gais Mr. Jones, Moelfra. Methasant a chael un ty i bregethu ynddo, ac am hyny safai Mr. Shadrach ar lan yr afon lle y mae y bont yn bresenol. Cyrhaeddodd bloedd y pregethwr i glustiau y Vicar, a daeth yno i geisio ei atal, a bygwth eu cospi, nes i'r pregethwyr ddangos eu trwyddedau, ac yna aeth ymaith. Rhoddwyd i fyny bregethu yma am dymor hir ar ol hyn. Dechreuwyd pregethu yma yn rheolaidd mewn ty a elwir Ty'nyfelin, yn Medi 1838. Ffurfiwyd yno eglwys ar y Sabbath cyntaf o Ionawr 1839. Bu y ty hwn yn gartref i'r achos hyd fis Mawrth, 1858. Cafodd John Williams rybudd i ymadael o'i dy; ond agorodd William Williams, gof, ei dy i'r praidd bychain oedd ar y pryd yn ddigartref. Yr oedd gelyniaeth y tir-feddranwyr at ymneillduaeth y fath, fel nad oedd yn bosibl trwy yr holl flynyddoedd i gael tir at godi capel; ond trwy garedigrwydd Mr. D. Davies, Catherine Street, Liverpool, llwyddwyd i gael tir mewn man cyfleus. Codwyd capel gwerth 400p., ac agorwyd ef Tachwedd 11eg a'r 12fed, 1858. Nid oedd nifer yr aelodau ond 15 pan godwyd y capel, ond y maent yn awr yn 30, a'r ddyled wedi ei thynu yn mhell islaw haner y draul wreiddiol. Mae yma eglwys fechan weithgar, ac y mae o'r dechreuad mewn undeb gweinidogaethol a Cholwyn.

Translation by Eleri Rowlands (Feb 2010)

Mr. Azariah Shadrach preached here at the request of Mr. Jones, Moelfra.  They failed to find one house in which to preach, and because of that Mr. Shadrach stood on the bank of the river where the bridge now stands.  The preacher's shout reached the ears of the Vicar, and he went there to try to stop him, and threatened to punish them, until the preachers showed their licenses, and he went away.  Preaching was given up then for quite some time. Regular preaching started in a house by the name of Ty'nyfelin, in September 1838.  A church was formed on the first Sabbath in January 1839.  This house was home to the cause until March, 1858.  John Williams was given warning to leave his house; but  William Williams, blacksmith, offered his house to the small flock who were at that time homeless.  The enmity of the landowners towards non-conformity was such, that it was not possible throughout all the years to obtain land for building a chapel; but through the kindness of Mr. D. Davies, Catherine Street, Liverpool,  a piece of land was obtained in a convenient place. A chapel worth £400 was built, and it was opened on November  11th and 12th, 1858.  The number of the membership was just 15 when the chapel was raised, but it is now 30, and the debt has been reduced by more than half the original cost.  There is here a small hard working church, and has been from the beginning united through the ministry with Colwyn.

 

End of Caernarfonshire