Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Caernarfonshire section (Vol 3) - Pages  237 - 250

See main project page

Proof read by Yvonne John (June 2008)

Chapels below;

 


Pages  237 - 250

237

(Continued) Caernarfon

goddiweddyd y terfysgwr; oni buasai hyn nid oes neb a wyr pa mor hyf a haerllug y buasai yr erlidwyr yn myned.

Nid ydym yn meddu ar ddefnyddiau i roddi darluniad manwl o sefyllfa yr achos yma ar ei ddechreuad, na rhestr gyflawn o'r holl aelodau. Crybwyllir enwau John Morris, y Siop, fel yr adnabyddid ef, yr hwn oedd yn byw yn ymyl y Perth Mawr, tu fewn i'r muriau, ar y llaw dde; Owen Roberts, y Cwndid (conduit), a Nancy, ei wraig; Dafydd Dafis, y joiner, Pendist, ac Elizabeth, ei wraig; John Roberts, y melinydd, Pen'rallt; Thomas Harris, Glanymor, a Jenny ei wraig; Ellen Thomas, Pen'rallt; Ellen Williams, Y Fro; gwraig Morris Griffith, y crydd; a gwraig gyntaf Hugh Hughes, y Watchmaker; os nad oeddynt oll yn y fintai gyntaf, yr oeddynt yn bur agos ati; dichon fod rhai o honynt gyda'r achos yn y cyfnod cyntaf. Mae o'n blaen yn awr y llythyr gwreiddiol a anfonodd yr eglwys at Reolwyr y Trysorfwrdd Cynnulleidfaol, a dichon ei fod yn cynwys cymaint o wybodaeth am sefyllfa yr achos yma ar y pryd a dim a ellir gael. Ysgrifenwyd ef yn y flwyddyn 1783, yn fuan wedi i Mr. John Griffith, Llanfyllin, sefydlu yn y lle. Mae y llythyr wedi ei arwyddo gan John Prichard, Owen Owens, diacon, Owen Maurice, a John Roberts; ac y mae enwau y Meistri John Griffith, Glandwr; Daniel Lloyd, Dinbych; Benjamin Jones, Mon; A. Tibbot, Llanuwchllyn, ac R. Harries, Pwllheli, yn cymeradwyo eu cais. Tueddir ni i feddwl oddiwrth y llawysgrif, mai Mr. Benjamin Jones a ysgrifenodd yr apeliad. Yn eu cais y maent yn cydnabod fod cywilydd wyneb yn perthyn iddynt, oherwydd iddynt barhau cyhyd i wrthod breintiau yr efengyl, y rhai a fynych gynygid iddynt. Ond ar ol gwrando yr efengyl am yspaid blwyddyn, i eglwys gael ei ffurfio yn y lle, a'r ordinhad o Swper yr Arglwydd gael ei gweinyddu. Buont drachefn am dymor yn dibynu ar gynorthwy achlysurol gweinidogion Pwllheli, Dinbych, Rhosymeirch, a Llanuwchllyn, nes rhoddi galwad i Mr. J. Griffith, Llanfyllin. Nid oedd nifer yr aelodau pan sefydlodd Mr. Griffith, ond pymtheg; ond cynyddasant yn fuan i un-ar-ddeg-a-deugain; ac yr oedd y gwrandawyr yn ganoedd, a rhagfarn y dref yn gwanhau yn raddol yn erbyn yr efengyl. Yr oedd yr eglwys cyn symudiad Mr. Griffith yma, wedi cymeryd goruwchystafell mewn cwr o'r dref, a elwir Treffynon, ar y ffordd i Lanberis. Llafuriodd Mr. Griffith yma yn ddiwyd a llwyddianus am yspaid dwy flynedd, gan wasanaethu yr Arglwydd gyda phob gostyngeiddrwydd a llawer o ddagrau. Yn 1784, symudodd i Abergavenny. Yn y flwyddyn ganlynol daeth Mr. George Lewis (Dr. Lewis wedi hyny), ar ymweliad a Chaernarfon, a derbyniodd alwad yma, ac urddwyd ef rywbryd yn y flwyddyn 1785. Yn yr oruwchystafell hono yr urddwyd ef. Saif ei hen bulpud yno hyd y dydd hwn; a pharheir etto i gynal gwasanaeth crefyddol yn yr hen ystafell gan y blaid o drochwyr a elwir yn Sandemaniaid. Tro rhagluniaethol hollol oedd i Dr. Lewis aros yn Nghaernarfon. Ar ei daith yr oedd ar y pryl drwy y Gogledd, yn llangc ieuangc tua 22 oed, newydd adael athrofa Caerfyrddin. Ymddengys fod eglwys Pencader, sir Gaerfyrddin, wedi amlygu dymuniad am iddo fyned i gymeryd eu gofal, ond heb roddi galwad reolaidd iddo. Tra yn Nghaernarfon ar y daith hono, hoffodd yr eglwys ei bregethu yn fawr, a dymunasant arno aros gyda hwy; ond yr oedd efe yn disgwyl yn awyddus am yr alwad o Bencader, a chan na ddaeth erbyn yr amser a addewid, rhoes Mr. Lewis attebiad cadarnhaol i'r alwad oedd bellach wedi rhoddi iddo gan eglwys Caernarfon, a mawr oedd eu llawenydd yn derbyn ei

238

gydsyniad a'u cais, yr hyn hefyd yn ol pob arwyddion oedd yn unol ag ewyllys y Nefoedd. Ond dylid crybwyll yma nad unrhyw oerfelgarwch nac esgeulusdra ar ran eglwys Pencader fu yr achos o'r oediad hwn, canys ar ol i Mr. Lewis roddi atebiad cadarnhaol i gyfeillion Caernarfon, daeth galwad Pencader i'w law, yr hon oedd wedi bod yn teithio ar ddisperod o amgylch ogylch yr Iwerddon am tua haner blwyddyn! A dyma yr amryfusedd a roddodd i'r Gogledd y gwr mawr hwnw. Bu Mr. Lewis yn hynod ymdrechgar tra yr arosodd yn Nghaernarfon; yr oedd nid yn unig yn cadw ysgol ddyddiol, fel y gwnai bron yr oll o'r hen weinidogion, a hyny yn ddiau yn gymaint o angenrheidrwydd ac o ddewisiad, ond elai o amgylch i bregethu i bob man y caffai dderbyniad; a bu llaw ganddo yn nghychwyniad amryw o'r achosion yn Arfon fel y cawn achlysur i sylwi etto. Mae yn werth i ni ei goffau, mai yn ystod arosiad Mr. Lewis yn Nghaernarfon y daeth y Methodistiaid Calfinaidd i ddechreu achos crefyddol yn y dref. Yr oedd ganddynt eglwysi wedi eu sefydlu yn y wlad, ond hyd yma nid oedd yr un yn y dref. Yr oedd y teimladau goreu yn bodoli rhwng y Methodistiaid a'r Annibynwyr y pryd hwnw, fel yn bresenol. O flaen yr ystafell, yr hon oedd pabell cyfarfod Mr. Lewis a'r eglwys dan ei ofal, y cadwyd yr oedfa gyntaf, pryd y pregethodd Mr. Robert Roberts, Llanllyfni (Clynog), a Mr. Evan Richardson, Brynengan (Caernarfon wedi hyny), a dechreuodd Mr. Lewis yr oedfa iddynt.

Yn amser gweinidogaeth Mr. Lewis, a thrwy ei ymdrech ef yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf gan yr Annibynwyr, yn Mhendref, yn y flwyddyn 1791. Er fod grym yr erledigaeth oddiwrth y werin wedi ei dori, etto, yr oedd y rhagfarn yn erbyn Ymneillduaeth yn gryf iawn, fel mai mewn amseroedd blinion yr adeiladwyd y capel. Yn wir yr oedd yn anhawdd cael lle i adeiladu addoldy Ymneillduol yn y dref o gwbl, am fod y tiroedd yn meddiant gwrthwynebwyr Ymneillduaeth. Ond ni chaiff achos yr Arglwydd sefyll o eisiau offerynau. Yr oedd gan yr Hwn a gyfododd Esther erbyn y fath amser yn llys Persia, ac a ofalodd am wr cymhwya i fyned i ymddiddan a Pilat yn nghylch corph yr Arglwydd Iesu; yr oedd ganddo ef offeryn cymhwys yn barod erbyn y fath amser ar yr achos crefyddol yn Nghaernarfon. Yr oedd boneddiges grefyddol a haelionus yn byw yn y Cefnmein, yn Lleyn, o'r enw Mrs. Edwards, nain i'r presenol R. Lloyd Edwards, Ysw., Nanhoron, yr hon a arferai ymweled a Chaernarfon, yn gystal ag a manau eraill ar adegau eu cyfarfodydd pregethu. Y foneddiges hon a gafodd le i adeiladu capel yn Nghaernarfon. Oberwydd fod y tir, fel y crybwyllwyd, yn meddiant rhai na feddent un cydymdeimlad a'r Ymneillduwyr, bu yn rhaid arfer ychydig gyfrwysdra er ei gael. Prynodd Mrs. Edwards ef fel lle i adeiladu ty neu ddau, a thybiai y gwerthwr mai am adeiladu ty iddi ei hun a thy i'r gwas yr ydoedd arno. Ond pan ddeallodd mai i godi capel arno yr oedd y tir wedi ei werthu, efe a ffromodd yn aruthr. Dywedir iddo fyned at Mrs. Edwards i ddyweyd ei fod ef yn meddwl mai eisiau lle i adeiladu ty a thy i'r gwas oedd arni yn Stryt Fangor. Uniawn y barnasoch, oedd ei hateb hithau, lle i adeiladu Ty i'r Arglwydd a thy i'w was, ydyw i fod.

Pan ddechreuwyd adeiladu yr addoldy yn Nghaernarfon, mawr oedd bygythion y gelynion i'w chwalu. Cymaint oedd yr elyniaeth yn erbyn Ymneillduwyr, fel yr oedd plant y gwrthwynebwyr yn cario yr erledigaeth at blant y capelwyr; ni oddefid iddynt gael cydchwareu a hwynt, ond ymgadwent rhagddynt fel rhai dan y gwahanglwyf. Mynych y

239

bygythiai y plant y byddai capel Pendref yn cael ei chwalu yr "wythnos nesaf." Yr oedd y gelynion o'r un yspryd a Sanbalat yn gwawdio yr Iuddewon yn eu hanturiaeth i adgyweirio muriau Jerusalem. "Pa beth y mae y crefyddwyr gweiniad hyn yn ei wneuthur ? A adewir iddynt hwy ? A orphenant mewn diwrnod? A godant hwy y cerig o'r tyrau llwch wedi eu llosgi ?" A chan fod pob ymdrech o eiddo y gwrthwynebwyr er eu hatal i godi yr addoldy wedi troi yn fethiant, nid oedd ganddynt ddim i'w wneyd ond troi i wawdio. Yr oedd yma blaid tebyg i Tobiah y gwas, yn uchel yn eu bloeddiadau " Er eu bod hwy yn adeiladu, eto ped elai lwynog i fyny efe a fwriai i lawr eu mur cerig hwynt." Nid oedd prinder am lwynogod, ond methasant a chwalu y mur, hwynthwy a'u holl gadnawiaid. Mynych y trodd plant y crefyddwyr adref yn llawn gofid i adrodd bygythion y gelynion i'w rhieni. Codent yn foreu, rai o honynt, yn eu hofnau, a chyn profi tamaid o fwyd, rhedent i olwg y capel, gan ddisgwyl gweled cerig y capel yn mhen pob heol; a mawr eu llawenydd wrth fyned yn ol gyda'r newydd i'w rhieni nad oedd y capel ddim wedi ei chwalu etto! Llawer gwaith y cyfeiriai yr hen bererin Dafydd Harris (yr hwn a fu farw yn y flwyddyn 1863, yn 85 mlwydd oed) at y cyfnod hwnw. Yr oedd efe yn cofio adeg ac amgylchiadau codi y capel. Bu yn fynych yn adrodd pennodau o'r Bibl i Dr. Lewis pan yn fachgenyn. Byddai yn hoff o son am y cyfnod hwnw, gan adrodd y pryder a deimlai rhag i'r capel gael ei chwalu: a braidd bob anisor wrth ddiweddu yr hanes dywedai gyda gwen siriol, "Y mae yr wythnos nesaf hono heb ddyfod etto.". Yr oedd y cae yr hwn oedd tu cefn i'r capel yn meddiant gelyn calon i Ymneillduaeth ac Ymneillduwyr; ac o ddial arnynt cododd y das wair ar bared cefn y capel, er mwyn tywyllu y ffenestri, ond trwy fod bargodion tô y capel yn gollwng y gwlaw ar y gwair niweidiwyd ef gymaint fel na chwanegwyd yr ystryw hono. Gwelai ei fod yn colledu ei hun, a hyny heb ateb un pwrpas, gan nad oedd yn gallu eu hatal rhag myned yn mlaen a'r addoliad.

Yn y flwyddyn 1794, ymadawodd Mr. Lewis i gymeryd gofal yr eglwys yn Llanuwchllyn, a bu yr eglwys yma yn amddifad o weinidog hyd ddechreu y flwyddyn 1796, pryd y rhoddwyd galwad i Mr. J. Griffith, Abergavenny, eu cyn weinidog, a'r hwn a sefydlodd yn eu plith yn Chwefror y flwyddyn hono. Mae ger ein bron ddau llythyr a anfonwyd gan yr eglwys at Reolwyr y Bwrdd Cynnulleidfaol yn yr adeg yr oeddynt heb weinidog, wedi eu harwyddo gan Owen Owens a David Davies, Diaconiaid. Mae y cyntaf wedi ei ddyddio Ionawr 22ain, 1795, a'r ail wedi ei ddyddio Ionawr 2lain, 1796. Mewn llythyr a anfonwyd gan Mr. Griffith at y Bwrdd yr, nechreu y flwyddyn 1797, dywed fod y gwrandawyr yn, lluosog, a'r aelodau yn rhifo o ddeg-a-thriugain i bedwar-ugain. Yr oedd Mr. Griffith yn un a berchid yn fawr gan bob dosbarth. Yr oedd ei ysbryd crefyddol, a'i ymdrechion diflino, yn gystal a'i bregethau melus ac adeiladol yn ei wneyd yn anwyl gan y crefyddwyr, ac yr oedd ei ymddygiad boneddigaidd yn sicrhau iddo barch y rhai oddiallan. Llafuriai lawer er helaethu terfynau yr achos i Roslan, Llanaelhaiarn, Saron, a Bethel. Gan nad oedd iechyd Mr. Griffith yn gryf, a maes ei lafur yn eang, rhoddwyd galwad i Mr. David Davies, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, i fod yn gynorthwywr iddo, ac urddwyd ef Medi 28ain, 1813. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. J. Roberts, Llanbrynmair; holwyd gofyniadau a dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. B. Jones, Pwllheli; a

240

phregethwyd i'r gweinidog a'r eglwys gan Mr. T. Phillips, Neuaddlwyd.* Yr oedd tuag ugain o weinidogion eraill yn bresenol. Ni bu arosiad Mr. Davies yma ond dros ychydig, ond y mae ei goffadwriaeth yn barclus gan yr ychydig sydd yn fyw o'r hen ysgolheigion, ond nid ydynt weithian ond fel " lloffion grawnwin y cynhauaf gwin." Symudodd i Pantteg, gerllaw Caerfyrddin, lle y treuliodd weddill ei oes. Bu y gofal yma o hyny allan yn gwbl ar Mr. Griffith, hyd nes y rhoddodd angau derfyn ar ei fywyd defnyddiol Chwefror 13eg, 1818, yn 65 oed. Y Sabboth cyntaf ar ol ei gladdu pregethwyd yn Mhendref i gynnulleidfaoedd lluosog a galarus gan ei ddau fab, y Meistri J. Griffith, Buckley, a W. Griffith, Caergybi, y rhai oeddynt y pryd hyny yn fyfyrwyr yn athrofa Neuaddlwyd.

Y flwyddyn ganlynol i farwolaeth Mr. Griffith rhoddwyd galwad i Mr. William Jones, myfyriwr yn yr athrofa yn Llanfyllin, ac urddwyd ef Medi 15fed, 1819. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. R. Everett, Dinbych; holwyd y golyniadau gan Mr. J. Powell, Rhosymeirch; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. O. Thomas, Llanfechell; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. J. Roberts, Llanbrynmair; ac i'r eglwys gan Mr. B. Jones, Pwllheli. Bu Mr. Jones yn dra llwyddianus yma. Aeth y capel yn rhy fychan, fel y bu yn angenrheidiol rhoddi oriel y ddwy ochr, at yr un oedd eisioes ar y talcen. Efe a fu yn offeryn i ddechreu yr achos ac i godi y capel cyntaf yn y Bentnewydd (Bontnewydd?). Y mae rhai o'r aelodau a dderbyniodd Mr. Jones yn aros hyd y dydd hwn, ond y rhan fwyaf a hunasant. Symudodd i Amlwch yn 1826. Wedi bod am yn agos i ddwy flynedd heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. Josiah Thomas Jones, myfyriwr o Athrofa Newport Pagnel, ac urddwyd ef Awst 6ed, 1828. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri D. James, Rhosymeirch; W. Griffith, Caergybi; W. Williams, Wern; D. Griffith, T. Jones, Moelfra; A. Jones, Bangor, ac ereill. Ni bu ei gysylltiad ef â'r weinidogaeth yma yn hir. Rhoddodd i fynu yn y flwyddyn 1831, er iddo fod yn byw yn y dref rai bynyddoedd ar ol hyny. Symudodd i'r Deheudir, lle y bu mewn gwahanol fanau, ac yn ddiweddaf yn Aberdâr, lle y bu farw yn niwedd y flwyddyn 1872.

Yn y flwyddyn 1832, rhoddwyd galwad i Mr. William Williams, (Caledfryn,) Llanerchymedd, a dechreuodd ei weinidogaeth yma yn ddioed. Yr oedd Mr. Williams, yn ddyn o ddoniau hyawdl, ac o ysbryd annibynol, a rhoddai ei gyhoeddusrwydd fel bardd a llenor, a'i berthynas a'r Eisteddfodau, iddo boblogrwydd yn ngolwg llawer; er fod y pethau hyny hwyrach, yn peri i ryw rai y pryd hwnw deimlo yn rhagfarnllyd ato. Yn fuan wedi ei sefydliad yma, llanwyd y capel o wrandwyr, ac ychwanegwyd llawer at yr eglwys. Adeiladwyd yma gapel newydd hardd yn y flwyddyn 1839, a dywedid ar y pryd y cynwysai fil o wrandawyr; ond rhaid fod y bobl y pryd hwnw yn cymeryd llawer llai o le na'r bobl yn awr, onide nis gallasai mil o honynt eistedd yno; a gwyr pawb sydd yn cofio y bobl oedd yma y dyddiau hyny, fod yn rhaid iddynt wrth gryn lawer o le. Yr oedd elfenau anghydnaws yn yr eglwys yn yr adeg yma, a rhoddodd y cwestiwn anhapus o ddewis diaconiaid gyfle iddynt i ddyfod i wrthdarawiad. Dewisiwyd hwy trwy bleidlais ddirgelaidd, ond ymddengys nad oedd y pereonau a ddewiswyd, o leiaf rai o honynt wrth fodd y gweinidog, ac oedodd am dymor wneyd yr enwau yn hypys, ac aeth oddi cartref cyn gwneyd hyny. Parodd hyny anesmwythdra, a mynodd rhyw rai alw

*Evangelical Magazine, 1814. Tudal, 32.

241

cyfarfod brodyr er ymgynghori pa bath i wneyd. Galwyd hwy i gyfrif wedi ei ddychweliad am derfysgu yr eglwys trwy alw cyfarfod o'r fath yn absenoldeb y gweinidog. Diarddelwyd rhyw nifer. Enynodd hyny gydymdeimlad eraill â hwy. Ystyriai y gweinidog hwy yn derfusgwyr, ac mai y rheol ddwyfol ydyw "tori ymaith y rhai sydd yn aflonyddu arnoch; " ac ystyrient hwythau ei fod yntau yn sarhaus a gormesol, ac yn cario llywodraeth yr eglwys yn unbenol. Y diwedd fu i'r rhai a fwriwyd allan ddechreu achos eu hunain. Yr oedd yn eu plith ddau bregethwr, a chefnogwyd hwy gan rai o weinidogion y sir. Daeth Dr. Arthur Jones, Bangor, Mr. Griffith, Pwllheli, J. Williams, Caecoch, ac eraill i bregethu iddynt. Parodd hyn flinder mawr yn y Sir, a rhanwyd gweinidogion ac eglwysi. Wedi pregethu mewn gwahanol fanau am dymor, adeiladodd y blaid a aeth allan gapel iddynt eu hunain, yr hwn a alwyd Joppa. Bu amryw bregethwyr yn gweinyddu iddynt am dymor, a bu Mr. William Davies, Bryngwran. a Mr. R. P. Griffith, Pwllheli yn gweinidogaethu yn olynol yno. Ychydig o lewyrch a fu ar yr achos o gwbl. Yr oedd yr amgylchiadau dan ba rai y cychwynwyd ef yn anffafriol iddo, ac nid oedd y cwr o'r dref lle y safai mewn un modd yn fanteisiol i'w lwyddiant. Pan y codwyd Salem, yn 1862, penderfynwyd rhoddi yr achos i fynu a gwerthu y capel, ac unodd y rhan fwyaf o'r aelodau a'r eglwys yno ar ei ffurfiad, a dychwelodd eraill at y fam eglwys i Benydre'. Daeth Mr. Williams a'r cyfeillion yn Joppa i gyd ddealldwriaeth ar ol yr ymraniad, a bu yn pregethu yn eu capel cyn ei ymadawiad o Gaernarfon i Lundain yn y flwyddyn 1848. Yr oedd Mr. Williams yn dra phoblogaidd fel pregethwr dros holl dymor ei arosiad yma, ac ymgynnullai tyrfaoedd lluosog i wrando arno; ond yr oedd baich trwm o ddyled yn aros ar y capel, ac ni wnaed ond ychydig o ymdrech i'w symud ymaith. Cyn diwedd y flwyddyn 1849, rhoddwyd galwad i Mr. David Roberts, Cemaes, Môn, Dechreuodd ei weinidogaeth yrna yn Ionawr, 1860, a llafuriodd yma hyd ddechreu haf 1871, pryd y symudodd i Wrexham. Bu tymor gweinidogaeth Mr. Roberts, ar y cyfan, yn dymor dedwydd a heddychol yn hanes yr eglwys; ac ni bu ychwaith yn segur a diffrwyth. Yn y flwyddyn 1862, adeiladwyd capel Salem, ac aeth rhan o'r eglwys yno, ac yn eu plith rai o'r aelodau goreu yn y lle. Yn y flwyddyn 1858 dechreuwyd cadw Ysgol Sabbothol mewn cwr o'r dref oedd wedi ei gwbl esgeulus. Bwriedid hi yn benaf ar gyfer plant tlodion. Y prif offeryn yn nghychwyniad yr Ysgol Sabbothol hono oedd y chwaer grefyddol Mrs. Williams, Stationer, yr hon a dderbyniai nifer o blant tlodion i'w thý i'w dysgu; ond aethant mor lluosog yn fuan fel y gwelwyd yn angenrheidiol chwilio am ystafell arall iddynt. Y mae seiliau cedyrn i gredu fod llawer "dryll a gollasid" wedi ei gael yn ngoleu y ganwyll hono.

Bu yma lawer o bersonau diwyd a gweithgar ynglyn a'r achos yma, ond nid ydym yn cael fod yma neb gymaint uwchlaw pawb arall fel ag i alw arnom i gofnodi eu henwau yma. Cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon. Nid ydyni yn sicr fod y rhestr yn gyflawn, ond y mae y gyflawnaf a allasom gael.

  • William Hughes, Brynbeddau. Bydd genym fyr grybwylliad i'w wneyd am dano ef ynglyn a Saron.
  • John Griffith, mab yr hybarch J. Griffith y gweinidog. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin, ac y mae yn awr yn Buckley, sir Flint.

242

  • William Griffith, mab arall i'r gweinidog. Addysgwyd yntau yn Athrofa Caerfyrddin; ac y mae wedi treulio mwy na haner can mlynedd fel gweinidog yn Ngaergybi; ac y mae ei glod trwy yr holl eglwysi.
  •  Robert Davies. Addysgwyd ef yn Athrofa Blackburn, ac y mae yn Merton, gerllaw Llundain.
  • Robert Williams, William Hughes, a John Edwards a ddechreuasant bregethu o gylch yr un amser. Aeth y ddau a enwyd gyntaf allan gyda'r gangen i Joppa.
  • David Parry (Dewi Moelwyn). Ganwyd ef yn Ffestiniog, yn y flwyddyn 1835. Derbyniwyd ef yn aelod yn Saron, gan Mr. R. Parry, yn awr o Landudno. Yn 1856 symudodd i Gaernarfon i weithio, ac ymunodd ar eglwys yn Mhendref, a thra yn aros yno dechreuodd bregethu. Wedi bod am dymor yn Athrofa y Bala, derbyniodd alwad o Adulam, Tredegar, ac urddwyd ef yno Nadolig, 1863. Yn 1867, ymfudodd i America, a derbyniodd alwad o Providence, yn swydd Luzern, yn nhalaeth Pennsylfania.  Llafuriodd yno yn ddiwyd a ffyddlon hyd dydd ei farwolaeth, yr hyn a gymeroedd le Medi 8 fed, 1870. Nid oedd Mr. Parry yn gryf o ran ei iechyd, ond yr oedd yn ddiwyd a ffyddlawn yn nghyflawniad ei weinidogaeth. Yr oedd yn serchog a charuaidd fel cyfaill, yn ofalus fel bugail, ac yn gymeradwy pregethwr. Talodd gryn lawer o sylw i Farddoniaeth, ac enillodd rai gwobrau, ac wedi ei symudiad i America, bu am dymor yn Olygydd Barddoniaeth Baner America. Yr oedd yn barchus yn ngolwg pawb oedd yn ei adnabod, a theimlid hiraeth oblegid iddo gael ei dori i lawr mor annisgwyliadwy.
  • John D. Jones (Deiniol Wyn). Ganwyd ef yn nghymdogaeth Cwmyglo. Dygwyd ef i fynu ynglyn a'r Methodistiad Calfinaidd, ond trwy ddylanwad rhai gwyr eglwysig ymunodd a'r Eglwys Sefydledig. Wedi cael ychydig o fanteision addysg anfonwyd ef allan yn fath o genhadwr eglwysig i Jamaica, a bu yno yn llafurio am dymor, fel darllenydd yr Ysgrythyrau, ac athraw ysgol, a phregethwr. Yr oedd ei ogwyddiadau ymneillduol yn thy gryfion i foddhau ei noddwyr yn yr Eglwys Sefydledig, ac nid oedd ei gyfansoddiad corfforol yn ddigon cryf i'r llafur a ofynid oddiwitho ar fryniau Jamaica. Dychwelodd i'w wlad, ac ymunodd ar eglwys yn Mhenydref, Caernarfon, lle y cafodd bob caredigrwydd. Dechreuodd bregethu, ac yr oedd yn dderbyniol i ba le bynag yr elai. Cafodd alwad o Penmorfa, gerllaw Porthmadog, a chydsyniodd a hi, ond cyn iddo ymafael yn ei waith ymaflodd angau ynddo, a rhoddodd derfyn ar ei holl ddefnyddioldeb, Mai 19eg, 1865. Yr oedd Deiniol Wyn yn ddyn ieuangc talentog, wedi darllen llawer, ac yn llenor o radd uchel. Ped estynasid ei ddyddiau diameu y buasai yn un o lenorion penaf ei genedl, a dringasai yn mhell uwchlaw y cyffredinolrwydd fel pregethwr.
  • Peter D. Lloyd. Mab ydoedd i David Lloyd, Pentrefelin, Pentrefoelas, a magwyd ef mewn cysylltiad a'r eglwys yn Bethel. Aeth i Gaerlleon, yn egwyddorwas, a thra yn aros yno y derbyniwyd ef yn aelod. Symudodd i Caernarfon ac ymunodd ar eglwys yn Mhenydref, ac yno y dechreuodd bregethu; ac yr oedd ynddo y feth gydgyfarfyddiad o synwyr, caredigrwydd, a chrefydd fel ag i'w wneuthur yn anwyl gan bawb a'i hadwaenai. Nid yn aml y bu gan ddyn ienangc gynifer o gyfeillion yn mysg dynion cyfrifol a dylanwadol. Yr oedd ganddo ryw allu nodedig i enill serch ac ymddiried pawb y deuai i gyffyrddiad a hwy. Yr oedd ei ymddygiad gwylaidd, ac anymhongar, ei gywirdeb, ei addfwynder, ei gall-

243

  • ..............ineb, a'i ffyddlondeb yn enill pawb a fedrent barchu rhinwedd i'w hoffi a'i edmygn. Trwy hyn y cafodd barch a chefnogaeth rhai o'r gweinidogion mwyaf craff a gochelgar. Derbyniwyd ef i Athrofa Nottingham, lle yr ymroddodd ai holl egni i ddysgu, a gwnaeth gynydd mawr fe1 yr enillodd barch ei athrawon. Hoffid ei glywed yn pregethu yn mbob lle yr elai iddo. Ond ymaflodd y darfodedigaeth ynddo fel y gorfu arno ddychwelyd i dý ei fam, lle y bu farw Awst 9ed, 1870. yn 25 oed. Claddwyd ef yn Mynwent Yspytty Evan, lle y mae beddrod y teulu.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL (Not fully extracted)

JOHN GRIFFITH. Ganwyd ef yn agos i Bencadair, Sir Gaerfyrddin, Mai 10ed, 1732. .........................................

244

WILLIAM JONES. Er mai yn Amlwch y terfynodd Mr. Jones ei weinidogaeth, eto gan ein bod wedi cyhoeddi hanes yr eglwys yno, rhoddwn ein byr grybwylliad am dano yma yn nglyn a'r eglwys lle y dechreuodd weinidogaeth. Ganwyd ef yn Ninbych, Medi 15ed, 1790.............................................

245  

  

SALEM, CAERNARFON

Wedi yr ychwanegiad a fu at yr eglwys yn Mhendref, yn y flwyddyn 1860, barnwyd yn angenrheidiol er eangiad yr achos i adeiladu capel mewn rhan arall o'r dref. Yr oedd yr holl eglwys yn unfrydol yn hyny, ond Mr. John Hughes, Watchmaker, diacon ffyddlon yn Mhendref, oedd a'r llaw flaenaf yn y gorchwyl. Sicrhawyd darn o dir mewn man cyfleus yn Pool Lane; ac er iddo gostio swm mawr o arian, etto yr oedd ei sefyllfan yn werth yr arian. Costiodd y tir a'r capel uwchlaw tair mil o bunau; ac o'r swm hwnw talwyd yn agos i fil o bunau yn yr ymdrech gyntaf a wnaed. Agorwyd y capel yn y flwyddyn 1862, ac edrychid arno fel un o'r capeli coffadwriaethol am droad y ddwyfil gweinidogion allan o'r Eglwys Sefydledig. Galwyd ef Salem. Corpholwyd Eglwys ynddo yn ddioed wedi ei agoriad gan Mr. Roberts, Pendref, a bu ef a'r gweinidogion dyeithr a ddeuai i'r dref yn llenwi y pulpud dros dymor. Yn y flwyddyn 1865, rhoddwyd galwad i Mr. Evan Evans, Treforris. Yr oedd Mr. Evans wedi ei urddo yn Nhreforris yr un flwyddyn ag yr agorwyd y capel yma; a chan nad oedd manylion hanes ei urddiad genym pan ysgrifenu hanes eglwys Treforris, ac i ni ei gael wedi hyny, rhoddwn yr yn hanes i mewn yma. Urddwyd ef Mehefin 26ain, 1862. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys, gan Proff. Roberts, Aberhonddu. Holwyd y gofyniadau gan Dr. Rees, Abertawy. Dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr. J. Thomas, Liverpool. Pregethwyd i'r gweinidog gan Proff. Morris, Aberhonddu, ac i'r Eglwys gan Mr. T. Jones, Bedford Chapel, Llundain. +  Llafuriodd Mr. Evans yno am fwy na thair blynedd hyd nes y symudodd yma yn niwedd haf 1865. Cynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad Tachwedd 13eg, y flwyddyn hono. Traddodwyd annerchiad ar Natur Eglwys, gan Mr. R. Thomas, Bangor. Gofynwyd am arwydd cyhoeddus o'r undeb, a gweddiwyd am fendith arno gan Mr. D. Roberts, Caernarfon. Pregethwyd ar y Weinidogaeth gan Mr. J. Thomas, Liverpool, ac ar Ddyledswydd yr Eglwys, gan Mr. W. Ambrose, Porthmadog. Mae Mr. Evans, yu llafurio yma er hyny gyda derbyniad a chymeradwy-

*Yr ydym yn dra dyledus i Mr. Roberts, Wrexham (Caernarfon gynt), am ranau helaeth o hanes yr achos yn Mhendref .

+ Daily Leader, Mehefin  27ain, 1863

246

aeth, ar achos wedi myned rhagddo yn llwyddianus. Derbyniwyd er dechreuad ei weinidogaeth yma yn niwedd 1865, hyd ddiwedd 1872, 242 o aelodau; ac yn yr un yspaid casglwyd dros 3,546p. Mae y ddyled wedi ei thynu i lawr mor isel fel na theimlir hi mwy yn faich trwm gan neb.

Mae amryw bersonau ffyddlawn a gweithgar wedi bod gyda'r achos yma o'i gychwynaid, ac y mae amryw o'r ffyddloniaid wedi gorphwys oddiwrth eu llafur. Bu Meistri John Evans, a John Hughes, yn hynod o egniol gyda'r achos. Mae cofiadwriaeth yr olaf yn arbenig yn barchus gan lawer y tuallan i Caernarfon. Yr oedd yr achos yn agos at ei galon, ac edrychai ar Salem fel ei blentyn, a theimlai serch cryf ato. Bu yn gysegredig i grefydd o'i ieuencgtyd, ac nid oedd ei ddyrchafiad yn y byd mewn un modd yn peri iddo golli ei symlrwydd crefyddol. Yr oedd yn aelod heddychol a thangnefeddus, ac fel diacon yr oedd yn gwir ofalu am achos yr Arglwydd. Gwelodd aml a blin gystuddiau, a bu yn ymladd yn galed ag angau am lawer o flynyddau, ond yr hen elyn a orchfygodd. Bu farw Chwefror 6ed, 1863, yn Heyeres yn neheubarth Ffrainc, lle yr oedd wedi myned gyda'i unig ferch (Mrs Evans, Salem, Caernarfon, yn awr) er mwyn ei iechyd. Dygwyd ei gorff yr holl ffordd i fynwent Llanbeblig i'w gladdu, ac yr teimlad a ddangoswyd gan drigolion y dref ar wlad ar ddydd ei angladd, yn profi nad dyn cyffredin a roddid yn y bedd i orwedd.

Translation by Eleri Rowlands (June 2010)

After the additions made to the church in Penydref, in 1860, it was considered essential for the sake of the prosperity of the cause to build a chapel in another part of the town.  The whole church was unanimous about that, but Mr. John Hughes, Watchmaker, a faithful deacon in Penydref, was the most prominent person involved with the task.  He secured a piece of land in a convenient place in Pool Lane; and even though it cost a large sum of money, its site was worth the money.  The land and the chapel cost more than three thousand pounds; and from that sum close to a thousand pounds was paid at the first attempt.  The chapel was opened in 1862, and it was looked upon as one of the memorial chapels that cast out two thousand ministers from the Established Church. It was called  Salem.  A church was embodied there immediately after the opening by  Mr. Roberts, Pendref, and he and the visiting ministers who came to the town filled the pulpit for a while. In 1865, a call was given to Mr. Evan Evans, Morriston. Mr. Evans had been ordained in Morriston in the same year that this chapel opened; and since we did not have the details of his ordination when we wrote the history of Morriston church, and we've received it since then, we will place the story here. He was ordained on June 26th, 1862. On that occasion Proff. Roberts, Brecon preached on the Nature of the Church. The questions were asked by Dr. Rees, Swansea. The ordination prayer was given by Mr. J. Thomas, Liverpool. Proff. Morris, Brecon, preached to the minister, and Mr. T. Jones, Bedford Chapel, London preached to the church. +  Mr. Evans laboured there for more than three years until he moved here at the end of the summer of 1865. His ordination  meeting was held on November 13th, that year. The address on the Nature of the Church was given by Mr. R. Thomas, Bangor. A public sign of the union was requested, and  Mr. D. Roberts, Caernarfon, prayed for a blessing on him. Mr. J. Thomas, Liverpool, preached about the ministry, and  Mr. W. Ambrose, Porthmadog preached on the duty of the church. Mr. Evans, labours here acceptably and with recommendation

*We are indebted to Mr. Roberts, Wrexham (latterly Caernarfon), for a great deal of the history of the cause in  Pendref .

+ Daily Leader, June  27th, 1863

246

and the cause is succeeding. Since the beginning of his ministry here at the end of 1865, until the end of 1872,  242 members were accepted; and during the same time more than £3,546 was collected. The debt has decreased so much that it is no longer considered a burden.

Several faithful and hard working persons have been connected with the cause here from its inception, and several of the faithful have gone to their rest away from their labour. Messrs John Evans, and John Hughes, were remarkably energetic for the cause. The memories about the latter especially are respected by many outside Caernarfon. The cause was close to his heart, and he considered Salem as his child, and he felt a deep love towards it. He was considerate of religion from his youth, and his promotion in the world did not in any way make him lose his religious simplicity. He was a peaceful and gentle man, and as a deacon he truly cared for the Lord's cause. He had several troubles, and he fought death for many years, but the old adversary won the fight. He died on February 6th, 1863, in Heyeres in the south of France, where he'd gone with his eldest daughter (Mrs Evans, Salem, Caernarfon, now) for the sake of his health. His body was brought all the way to Llanbeblig churchyard to be buried, and the mood of the townspeople and the countryside on the day of his funeral, proved that it wasn't just a common man who was placed in the grave to lie.

SARON

(Llanwnda parish)

Saif y capel hwn yn mhlwyf Llanwnda, o fewn tua thair milldir i dref Caernarfon, ar y de-orllewin. Dechreuwyd pregethu yn y gymydogaeth gan Mr. William Hughes, Brynbeddau, amaethwr parchus yn y plwyf, ac aelod a phregethwr cynorthwyol perthynol i eglwys Caernarfon. Cynhyrfodd oi ysbryd ynddo oblegid anwybodaeth ac anfoesoldeb y wlad, a dechreuodd bregethu mewn lle a elwir y Graigwyllt, yn mhlwyf Llanfagdalen; ac er mai ychydig o galondid a gafodd oddiwrth ei wrandawyr, etto parhaodd i bregethu yno dros amryw Sabbothau yn olynol, nes cael arwyddion fod ei weinidogaeth yn cael ffafr yn ngolwg y rhai a ddeuent yn nghyd. O herwydd gwrthwynebiad amaethwyr y gymydogaeth iddo gynal cyfarfodydd yno, dan yr esgus fod y bobl yn tori y gwrychoedd, eiliodd i dir cyffredin ar rôs Llanfagdalen, a bu yn pregethu yno yn achlysurol am yspaid pum' mlynedd cyn cael drws agored. Bu farw hen wraig weddw oedd yn byw ar dir Pengwern, a gwahoddwyd yntau i gynal wylnos yn ei thy, ac o hyny allan ni fu raid iddo bregethu yn yr awyr agored. Cymerodd Mr. Hughes hen dy gwag o'r enw Trosylon, ar dir Bontfaen, a dechreuodd gadw yno ysgol Sabbothol, a chyfarfodydd gweddio a phregethu, a chafwyd y fath lwyddiant fel y barnwyd cyn hir, yn angenrheidiol adeiladu capel yn yr ardal. Cafwyd lês ar gongl tir cyffredin a elwid Rhosysgawen, a chododd Mr. Hughes gapel, yr hwn a alwyd Saron, a chododd hefyd dy iddo ei hun gerllaw iddo, a rhoddodd i fyny amaethu, a symudodd yno i fyw, gan ymgysegru yn gwbl i'r weinidogaeth. Agorwyd y capel yn y flwyddyn 1812, a ffurfiwyd eglwys yn y lle, oblegid hyd yn hyn cyrchai yr holl aelodau i Bendref, Caernarfon, i gymuno; ac yn mhen rhai blynyddoedd wedi agor y capel - nis gallasom gael allan y dyddiad - urddwyd Mr. William Hughes, yn ei hen ddyddiau, yn weinidog yn y lle. Yn mysg y rhai a fuont o fwyaf o gynorthwy i Mr. Hughes

247

gyda chodi y capel, coffeir enwau Richard Rogers, Maeshelen; Humphrey Williams, Tyuchaf; William Roberts, Tyeiddew; John Pritchard, Pengwern; Griffith Jones, Caemoel; Robert Jones, Tycerig; John Hughes, Cae-eithin. a Morgan Jones, Trosyterfyn, y rhai hefyd gyda'u gwragedd, a ymunasant a'r achos yma or gorpholiad eglwys yn y lle. Coffeir hefyd am garedigrwydd teuluoedd Plas Llanwnda, Tyddynbychan, Caeglas, Tymawr, Ty'nrhos, Tyddynseipar, Penycae, Foryd, a'r Bontfaen. Cymeriad nodedig yn y gynnulleidfa oedd John Roberts, Dilledydd, yr oedd yn wrandawr cyson, ac yn gerddor rhaghorol, a mynych y clywid ef yn nyfnder y nos, wrth ddychwelyd o'i waith, yn canu hen benillion gorfoleddus nes y byddai ei deimladau ef ei hun, a theimladau eraill yn ymddryllio ond bu fyw a marw heb roddi ufudd-dod cyhoeddus i'r efengyl. Cafodd yr achos yma adgyfnerthiad mawr yn ei fabandod, drwy symudiad Mr. D. Williams, Saethon, i fyw i'r ardal, ac yr oedd Griffith Jones a William Roberts, a nodwyd uchod, yn wyr rhagorol yn mysg y brodyr.

Rhoddodd Mr. Hughes i fyny ofal yr eglwys rai blynyddoedd cyn ei farw, ac ymunodd a'r eglwys yn Bontnewydd. Bu yr eglwys yma yn hir ar ol hyny heb weinidog sefydlog, ond ar un tymor deuai Mr. Jonathan Davies yma yn lled reolaidd, er na symudodd yma i gymeryd gofal yr eglwys yn ffurfiol. Yn y flwyddyn 1839, rhoddwyd galwad i Mr. Griffith Thomas, o Rhydlydan, ac urddwyd ef yma Mehefin 23ain, 1840. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri D. Griffith, Bethel; W. Williams, Caernarfon; T. Edwards, Ebenezer; J. Jones, Capel Helyg; R. P. Griffith, Pwllheli; O. Thomas, Talysarn; J. Morgan, Nefyn; W. Ambrose, Porthmadog; a W. Jones, Dolyddelen. Llafuriodd Mr. Thomas yma yn ddiwyd gyda derbyniad a chymeradwyaeth dros amryw flynyddoedd, hyd nes y symudodd i Benisayrwaun, ac y cymerodd ofal Bryngwyn, Llanrug, yn y flwyddyn 1852. Ar ol bod yn amddiffad o weinidog am rai blynyddoedd, unodd yr eglwys hon a'r eglwys yn Bontnewydd, i roddi galwad i Mr. Robert Hughes, o Rosymeirch, Mon, ac wedi llafurio yma dros ychydig dychwelodd i Fon, lle y mae etto yn barchus a defnyddiol. Yn y flwyddyn 1862, adeiladwyd yma gapel newydd hardd a chyfleus, a dangosodd yr eglwys a'r ardal ffyddlondeb mawr wrth ei godi. Yn y flwyddyn 1869, rhoddwyd galwad i Mr. Lewis Williams, Llanarmon, i fod yn weinidog yma ac yn y Bontnewydd, ac y mae yn parhau i lafurio yma, ac y mae golwg siriol ar yr achos, ond nis gellir disgwyl yma gynnulleidfa gref gan nad yw poblogaeth yr ardal yn lluosog.*

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL   (Not fully extracted)

WILLIAM HUGHES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1767, yn mhlwyf Llanwnda, gerllaw Caernarfon...........................

* Derbyniasom hanes cychwyniad yr achos yn Saron oddiwrth Owen Jones, Galltyfoel, ger llaw Ebenezer, yr hwn oedd yn yr ardal ar y pryd, ac yn perthyn i'r Ysgol Sabbothol pan y symudodd o Trosylon i'r capel newydd. Nis gallasom gyhoeddi ond talfyriad o'r hanes manwl a dyddorol a anfonodd i ni.

248

Gresyn na buasai rhyw un ddeng mlynedd ar hugain yn ol wedi ysgrifenu o'i enau yr hanesion a adroddai am ddechreuad yr achos mewn llawer o fanau yn y sir; oblegid buasai y fath gofnodiad yn gaffaeliad anmhrisiadwy. Mae yn ymddangos ddarfod iddo ef ei hun ysgrifenu yn helaeth flynyddoedd lawer cyn ei fawr, ac i'r cwbl gael eu hanfon i'r diweddar Mr. Jones, Treffynon; ond cyfarfu y gwr da hwnw a'i angau o'i flaen ef, ac ni chlywyd gain byth am yr ysgrifau.*

Translation by Eleri Rowlands (Nov 2010)

This chapel is in the parish of Llanwnda, within about three miles of the town of Caernarfon, in the south west. Mr. William Hughes, a respected farm worker, of Brynbeddau, started the preaching in the community. He was a lay preacher and a member of the church in Caernarfon.  His spirit was excited by the lack of knowledge and immorality of the country, and he started preaching in a place called Graigwyllt, in the parish of  Llanfagdalen; and even though he had little good heart from his listeners, he continued to preach there for several Sundays in a row, until he saw signs that his ministry was given favour in the eyes of the ones who gathered.  Because of the opposition to the services by the farm workers in the community, under the pretence that people were breaking up the walls, he went to some common land on Llanfagdalen moor, and he preached there occasionally for about five years before receiving an open door.  An old widow who lived on land at Pengwern died, and he was invited to hold a vigil in her house, and from that day he never had to preach in the open air again.  Mr. Hughes took an old house by the name of Trosylon, on land at Bontfaen, and started running a Sunday school there, and also prayer and preaching meetings, and he enjoyed such success that it was soon considered essential to build a chapel in the area.  A lease was obtained on a corner of common land called  Rhosysgawen, and Mr. Hughes built a chapel there, which was called Saron, and he also built a house for himself nearby, and he gave up farming, and he moved there to live, giving himself entirely to the ministry.  The chapel was opened in 1812, and a church was formed there, because up to now all the members travelled to Pendref, Caernarfon, to meet; and within a few years of the opening of the chapel - we have not been able to discover the date - Mr. William Hughes was ordained, in his later years, as minister in the place.  Amongst those who were of most help to Mr. Hughes

247

in building the chapel, these names are remembered Richard Rogers, Maeshelen; Humphrey Williams, Tyuchaf; William Roberts, Tyeiddew; John Pritchard, Pengwern; Griffith Jones, Caemoel; Robert Jones, Tycerig; John Hughes, Cae-eithin. and Morgan Jones, Trosyterfyn, who along with their wives, joined the cause here from the embodiment of the church.  We also remember the kindness of the families of Plas Llanwnda, Tyddynbychan, Caeglas, Tymawr, Ty'nrhos, Tyddynseipar, Penycae, Foryd, and Pontfaen.  John Roberts, a clothier, was a notable character, who was a regular listener, and an excellent musician, and he was often to be heard at dead of night, returning from work, singing the joyful old verses until his own feelings, and the feelings of others arrayed but he lived and died without giving a public obedience to the gospel.  This cause was strengthened greatly early on, when Mr. D. Williams, Saethon, moved to the area, and Griffith Jones and William Roberts, mentioned above, were excellent men amongst the brothers.

Mr. Hughes gave up the care of the church some years before his death, and he joined the church in Bontnewydd.  This church did not have a settled minister for a long while after that, but one season Mr. Jonathan Davies came here quite regularly, even though he did not move here to take the care of the church formally.  In 1839, Mr. Griffith Thomas, from Rhydlydan was given a call, and he was ordained here on June 23rd, 1840. Messrs D. Griffith, Bethel; W. Williams, Caernarfon; T. Edwards, Ebenezer; J. Jones, Capel Helyg; R. P. Griffith, Pwllheli; O. Thomas, Talysarn; J. Morgan, Nefyn; W. Ambrose, Porthmadog; and W. Jones, Dolyddelen officiated at the occasion. Mr. Thomas laboured here busily with approval for several years, until he moved to Penisayrwaun, and he was given the care of Bryngwyn, Llanrug, in 1852.  After having no minister for some years, this church joined the church in Bontnewydd, in giving a call to Mr. Robert Hughes, from Rosymeirch, Anglesey, and after labouring here for a while he returned to Anglesey, where he still resides respectfully and usefully.  In 1862, a fine new chapel was built here, and the church and the area showed great faithfulness in building it.  In 1869, a call was given to Mr. Lewis Williams, Llanarmon, to be a minister here and in Bontnewydd, and he continues to labour here, and the cause is hopeful, but a strong congregation is not expected as the population is not great.*

BIOGRAPHICAL NOTE (Not fully extracted)

WILLIAM HUGHES.  Born in 1767, in the parish of Llanwnda, near Caernarfon...........................

* We received the history of the beginning of the cause at Saron from Owen Jones, Galltyfoel, near Ebenezer, who lived in the area at the time, and belonged to the Sunday school when Trosylon moved to the new chapel.  We can but publish just an abbreviation of the detailed and interesting history that he sent to us.

248

It is a pity that no-one about thirty years ago had written his own report of the stories about the beginnings of the causes of many areas in the county; because such a report would have been priceless.  It appears that he himself wrote widely many years before he died, and that the whole work was sent to the late Mr Jones, Holywell; but that good man met his death before him, and nothing was ever heard again of the documents.*

* Documents from Mr. Owen Jones, Galltyfoel  

BONTNEWYDD

(Llanwnda parish)

Dechreuwyd pregethu yn y lle hwn oddeutu y flwyddyn 1820, gan y diweddar Mr. W. Jones, Amlwch (Caernarfon y pryd hwnw). Man y cyfarfod ydoedd y Tyuchaf, yr hwn a breswylid gan William Roberts, crydd. Nis gwyddom pa hyd y buwyd yno, ond cyn hir fe ardrethwyd

* Ysgrif Mr. Owen Jones, Galltyfoel.

249

ty anedd mewn cwr arall o'r pentref, ac yno dechreuwyd cadw ysgol Sabbothol, a phregethu mor aml ac y gellid gan Mr. Jones, yr hwn a gynorthwyid yn achlysurol gan Meistri W. Roberts, Groeslon; W. Hughes, Saron; D. Griffith, Talysarn; Ellis Thomas, Pisgah, ac eraill. Yn flwyddyn 1825, cafwyd tir i adeiladu capel arno, gan H. Evans, Ysw., Henblas, Mon. Gosodwyd y gareg sylfaen i lawr yn mis Awst, y flwyddyn hono. Gweddiwyd gan Mr. W. Jones, a phregethwyd ar y sylfaen gan Mr. Arthur Jones, Bangor, oddiar Nehemiah ii. 20. Agorwyd y capel newydd y gwanwyn canlynol. Pregethwyd ynddo gyntaf gan Mr. Jones, oddiar Ex. xx. 24, a chadwyd cyfarfod ei agoriad Mawrth 27ain a'r 28ain, 1826. Ond er cael capel newydd nid oedd yma gymaint ag un aelod proffesedig, er fod yma lawer yn cymeryd dyddordeb neillduol yn yr achos, sef William Roberts, Morris Williams, a Thomas Jones, Factory, a'u gwragedd; a chyn hir ymunodd Thomas Jones, efe oedd ysgub y blaenffrwyth. Nid oedd ond dyn cyffredin o ran ei dalentau na'i ddawn, ond yr oedd yn hynod yn ei sel dros yr achos. Ar ei ol ef ymunodd un William Owen, Bont, a symudodd un Catrin Prichard o Benlan, Pwllheli, yma i fyw, yr hon oedd yn aelod. Y nesaf a ymunodd oedd merch ieuangc, o'r enw Elizabeth Hughes, yr hon sydd etto yn fyw, ac yn aelod ffyddlawn yn Saron. Dyma y rhai cyntaf a dderbyniwyd yn aelodau yn y lle. Ni chorpholwyd yma eglwys am flynyddoedd ar ol adeiladu y capel; ond wedi sefydliad Mr. Williams yn Nghaernarfon, ffurfiodd ef yr aelodau yma yn eglwys yn y lle, a bu ei gofal arno hyd ei ymadawiad a Chaernarfon; ac felly hefyd am fwy na deng mlynedd wedi sefydliad Mr. Roberts yn Mhendref. Teimlid fod yr achos dan anfantais oblegid na cheid ond oedfa ddau o'r gloch y Sabboth; ac wedi yr ychwanegiad a fu at yr eglwys yn y flwyddyn 1860, barnasant yn ddoeth i ddatod eu cysylltiad a Chaernarfon, ac ymuno yn weinidogaeth yn nglyn a Saron, ac y mae y ddau le er hyny wedi bod o dan yr un weinidogaeth.

Yr oedd yr hen gapel wedi myned yn lled wael, ac nid oedd ei safle mewn un modd yn ffafriol, ac oblegid hyny penderfynwyd cael capel newydd. Cafwyd darn o dir mewn man cyfleus, ac adeiladwyd capel hardd arno, yr hwn yn nghyd a'r tir a gostiodd 1100p Agorwyd ef Mawrth 17eg a'r 18fed, 1868. Mae yr eglwys yn parhau i weithio,a baich y ddyled yn ysgafnhau yn raddol. Y mae yma amryw ffyddloniaid wedi bod gyda'r achos yma o'i ddechreuad, ac y mae rhai felly yma yn awr, ac y mae gwaith eu ffydd a llafur eu cariad mewn coffadwriaeth ger bron Duw.

Translation by Eleri Rowlands (March 2013)

Preaching started in this place around 1820, by the late Mr. W. Jones, Amlwch (Caernarfon at that time). The meeting took place in Tyuchaf, where William Roberts, cobbler, lived. We do not know how long they stayed there, but before long they leased

* Mr. Owen Jones, Galltyfoel's document

249

a dwelling house in another corner of the village, and that is where a Sunday school was kept, and Mr Jones preached, assisted by Messrs W. Roberts, Groeslon; W. Hughes, Saron; D. Griffith, Talysarn; Ellis Thomas, Pisgah, and others as often as was possible. In 1825, land was obtained on which to build a chapel, by H. Evans, Esq., Henblas, Anglesey. The foundation stone was placed in August, that year. Mr. W. Jones prayed, and  Mr. Arthur Jones, Bangor, preached on the foundation from  Nehemiah ii. 20. The new chapel opened the following spring. Mr. Jones was the first to preach there, from Ex. xx. 24, and the meeting to mark the opening was held on March 27th and 28th, 1826. But even though there was a new chapel there wasn't one  professing member, even though many showed a special interest in the cause. These were William Roberts, Morris Williams, and Thomas Jones, Factory, and their wives; and soon Thomas Jones joined them. He was the instrument of the flourishing. He was just a common man as far as talents and gifts go, but he had an amazing zeal for the cause. After him one William Owen, Bont, joined and one Catrin Prichard from Penlan, Pwllheli, came here to live and became a member. The next one to join was a young girl by the name of Elizabeth Hughes, who is still alive, and a faithful member in Saron. These were the first to be accepted as members in the place. A church was not embodied here for years after the chapel was built; but after Mr. Williams was established in Caernarfon, he formed the members into a church in the place, and he undertook their care until he left Caernarfon; and also for more than ten years after the establishment of Mr. Roberts in Pendref. It was felt that they were unfortunate because they had only one service at two o'clock on a Sunday; and after the increase in the membership of the church in 1860, it was considered wise to give up the connection with Caernarfon, and to unite with the ministry in  Saron, and the two places have been under the same ministry since then.

The old chapel had begun deteriorating, and its site was not a very favourable one, and as a result it was decided to have a new chapel. A piece of land was found in a convenient place, and a fine chapel was built on it, which, along with the land cost £1100. It was opened on March 17th and 18th, 1868. The church continues with its work, and the burden of its debt is gradually becoming lighter. There are several faithful who have been with the cause from the beginning, and some are here now, and the work of their faith and the labour of their love is remembered before God.

 

BETHEL

(Llanddeiniolen parish)

Saif yr addoldy hwn yn nghwr isaf plwyf Llanddeiniolen, oddeutu tair milldir o Gaernarfon, ac yn ymyl y ffordd a arweinia o'r dref hono tua Phentir a Bethesda. Adeiladwyd ef y tro cyntaf yn y flwyddyn 1810, ac yn benaf drwy lafur Mr. J. Griffith, Caernarfon. Arferai y diweddar Dr. Lewis, pan ydoedd yn Nghaernarfon, bregethu ar amserau mewn gwahanol fanau yn y plwyf hwn. Dangosodd yr Arglwydd ei allu gyda'i weinidogion, fel yr ennillwyd rhai o'r gymydogaeth hon i blygu i alwadau yr efengyl, a derbyniwyd hwy yn aelodau eglwysig yn Mhendref, Caernarfon. Yr oedd y fath ddudew dywyllwch, pa fodd bynag, yn gordoi y fro y pryd  

250

hwnw, a'r bobl mor ymroddedig i bob arferion drwg a llygredig, fel y dangosent eithaf diystyrwch a dirmyg at bob moddion diwygiad, yn nghyd a chasineb at bawb a chwenychent eu diwygio. Buwyd yn rhy ddigalon o achos hyn i geisio sefydlu cymdeithas grefyddol yn yr ardal am flynyddau. Gwraig weddw dlawd yn byw mewn lle o'r enw Coedbolynbach, a agorodd ddrws ei thy gyntaf i bregethu yr efengyl yn y gymydogaeth hon. Ar ol iddi farw, symudwyd i Ddolddeuto, - ty heb fod yn mhell o'r fan y saif yr addoldy arno.

Nis gallwn wneyd yn well na rhoddi y difyniad helaeth a ganlyn allan o bapur a ddarllenwyd gan y diweddar hybarch D. Griffith, yn un o gyfarfodydd Chwarterol Cyfundeb Gogleddol Sir Gaernarfon, yn 1863.

" Erbyn hyn dechreuai y gwrandawyr amlhau yn gyflym, a chan y gwelid fod argraffiadau dwysion ar feddylian amryw o honynt, calonogwyd y Parchn. J. Griffith, Caernarfon, a W. Hughes, Saron, i ffurfio cymdeithas grefyddol yn y ty hwnw. Yn y cyfnod hwn ar yr achos, hwy oedd yr unig ddau a arferent bregethu yno, a thrwy fod yr Arglwydd yn parhau i wenu ar eu hymdrechion, penderfynodd Mr. Griffith brynu darn o dir er adeiladu capel arno, yr hyn a wnaed yn y flwyddyn a nodwyd uchod. Yr unig ddiffyg yn nglyn a'r anturiaeth oedd diffyg ffydd; oblegid yn mhen tair blynedd aeth yn rhy fychan i'r gwrandawyr, fel y bu raid ei ail adeiladu drachefn. Yn fuan ar ol hyn, cawn fod yr eglwys oedd yn y lle, dan ofal y Parchn. J. Griffith a D. Davies, y rhai oeddynt gydweinidogion yn Nghaernarfon, ac yr oedd bendith amlwg yn cydfyned a'u llafur yno ac mewn lleoedd eraill yn yr amgylchoedd.

" Yn nechreu y flwyddyn 1814, aeth y Parch. D. Davies, allan i gasglu at gapel Bethel; a phan ar ei daith, cafodd alwad unfrydol gan eglwysi Pantteg a Peniel, gerllaw Caerfyrddin, i ddyfod i'w bugeilio yn yr Arglwydd. Derbyniodd yntau yr alwad, symudodd yno i fyw, parhaodd yn ffyddlon, a chafodd achos i lawenhau, am fod yr Arglwydd yn bendithio ei lafur. Wedi i Mr. Davies ymadael, gan fod y Parch. J. Griffith mewn angen am un i'w gynorthwyo, efe a anfonodd at y Parch. D. Peters, athraw Coleg Caerfyrddin, i ofyn a oedd gydag ef ryw wr ieuangc yno a ddeuai allan yn gynorthwywr iddo ef. Anfonodd Mr. Peters yn ol i ddyweyd, fod ganddo un a allai gymeradwyo, a da os cai ef ar ei feddwl ddyfod. Efe ydoedd ddarllenydd y papur hwn, sef David Griffith, mab i David a Mary Griffith, Tanlan, Llanegwad, ger Caerfyrddin, aelodau o eglwys y Panteg. Felly, anogodd Mr. Peters fi i ddyfod, ac ar ddymuniad y ddau weinidog enwog hyn y daethum i Gaernarfon. Pregethais yno ac yn Bethel, y Sabboth cyntaf yn Hydref, 1814. Dymunai Mr. Griffith a'r bobl i mi aros am ysbaid o amser i lafurio yn y cylch, fel y delem yn fwy cydnabyddus a'n gilydd. Cyn i amser y prawf ddyfod i fyny, daeth y bobl i'm hoffi i, a minau y bobl i'r fath raddau, fel mai anhawdd oedd meddwl am ymwahanu. Derbyniais alwad unfrydol a chalonog o Bethel; ond oherwydd yr olwg wael oedd ar yr achos, gwrthodais gymeryd fy urddo, nes cael gweled pa un a ddaliai y gwrandawiad a'i peidio. Tua phen blwyddyn, gan fod y gwrandawyr yn parhau i gynyddu, boddlonais gymeryd fy urddo i gyflawn waith y weinidogaeth. Cymerai hyny le, Hydref 6ed, 1815. Gweinyddid ar yr achlysur gan y Parchn. J. Griffith, Caernarfon; B. Jones, Pwllheli; D. Morgan, Machynlleth; J. Powell, Rhosymeirch; W. Hughes, Dines; R. Roberts, Ceirchiog; D. Davies, Panteg; A. Shadrach, Talybont; D. Roberts, Bangor, ac O. Thomas, Llanfechell.  

Translation by Eleri Rowlands (May 2012)

This place of worship stands in the lowest corner of the Llanddeiniolen parish, about three miles from Caernarfon, and on the edge of the road that leads from that town towards Pentir and Bethesda. It was first built in 1810, mainly through the labour of Mr. J. Griffith, Caernarfon. The late Dr. Lewis, when he was in Caernarfon, used to preach on occasion in different places in this parish. The Lord showed his ability with his ministers, so that some were won from this community to bend to the call of the gospel, and they were accepted as members of the church in Pendref, Caernarfon. There was such a darkness, however, churning in the vale at that time 

250

and the people were so dedicated to all bad, and contaminated habits, that contempt and disregard was shown towards all the means of revival, along with hate towards everyone who desired revival. For years they were too disheartened as a result of this to try to establish a religious community in the area. It was a poor widow lady living in a place called Coedbolynbach, who opened the door of her house first to preach the gospel in this community. After she died, they moved to Ddolddeuto, - a house not far from where the place of worship stands.

We can't do more than give this long quote from a paper that was read by the late venerable D. Griffith, in one of the quarterly meetings of the North Caernarfonshire Cyfundeb in 1863.

" By now the listeners started increasing quickly, and since it was seen that there were intense influences on the minds of several of them, the Revds. J. Griffith, Caernarfon, and W. Hughes, Saron, were of a mind to establish a religious society in the house. At this time for the cause, they were the only two who used to preach there, and as the Lord continued to smile on their efforts, Mr. Griffith decided to buy a piece of land on which to build a chapel, which was done during the year noted above. The only difficulty was a lack of faith; as, within three years it was too small for the listeners, and they had to rebuild again. Soon after this, we understand that the place was under the care of the Revds. J. Griffith a D. Davies, who were co-ministers in Caernarfon, with an obvious blessing along with their labour there and in other places in the district.

" at the beginning of 1814, Revd. D. Davies, went out to collect on behalf of Bethel; and while on his journey, he received a unanimous call from the churches in Pantteg and Peniel, near Carmarthen, to go to shepherd in the Lord. He accepted the call, and moved there to live, he continued there faithfully, and he found the cause to be joyous because the Lord blessed his labour. After Mr. Davies left, since Revd. J. Griffith needed someone to support him, he sent to Revd. D. Peters, a professor at Carmarthen college, to ask him whether he had a young man there who would come out as an assistant to him. Mr. Peters replied, that he did have one he could recommend, and he would be pleased if he could come. He was the reader of this paper, David Griffith, the son of David and Mary Griffith, Tanlan, Llanegwad, near Carmarthen, members in Panteg church. So, Mr. Peters encouraged me to come, and on the wish of these two famous ministers I came to Caernarfon. I preached there and in Bethel, the first Sunday in October, 1814. Mr. Griffith and the people wished that I stay for a while to labour in their midst, so that we could get to know one another. Before the trial time came to an end, the people had come to like me, and me to like the people to such an extent, that it was difficult to think of leaving. I accepted the hearty and unanimous call from Bethel; but because of the poor state of the cause, I refused to be ordained, until I saw which ones continued to listen or not. Towards the end of the year, since the listeners had continued to increase, I agreed to be ordained to the complete work of the ministry. This took place, on October 6th, 1815. On the occasion the Revds. J. Griffith, Caernarfon; B. Jones, Pwllheli; D. Morgan, Machynlleth; J. Powell, Rhosymeirch; W. Hughes, Dines; R. Roberts, Ceirchiog; D. Davies, Panteg; A. Shadrach, Talybont; D. Roberts, Bangor, and O. Thomas, Llanfechell officiated  

251

"Ahead of me there was comparative darkness when I started my ministry. Even though the listeners were quite numerous, Bethel had just thirteen church members to send me a call. Not only that, but the chapel stood on a bare moor, with no wall, nor anything else, around, and the debt was £260. Apart from all that, most of the church members were poor, and the people of the district had not been used to giving any money towards religious causes. In the face of my depression at the time, Revd. J. Griffith, Caernarfon, said something inspirational to me, that if I looked after God's cause then God would look after my cause. So I strove. At the beginning of the summer of 1816, the listeners started taking their seats, and paid for them. I went to the south, to the counties of Carmarthen and Pembrokeshire, feeling, truly, like one who had married a wife who was full of debt. I stated my complaints to the churches and the ministers wherever I went. Everyone felt sorry for me, and I collected £160 in two months. I came home singing. The money was paid, the people arose to their work, and several good people were added to the number in the church. Soon after this, we started painting the chapel, and the cost was borne willingly by the friends. Through hard effort, we were eventually successful in getting enough money to pay the whole debt. Sometime in 1828, it was decided that the chapel should be repaired, and to add to the number of seats. The cost was £25.11s. 3p. This was paid very quickly, the church multiplied, and the listeners continued to increase; and without using too flowery a language, Bethel chapel, at this time was able to beat some strong branches of churches in the surrounding area.

" In 1839, the chapel became to small for the second time, and the decision was taken to budget that much again, and to place new things inside the chapel. We now had a large, convenient place of worship with land to bury the dead nearby, where many of the bodies of the saints already lay till the morning of the ascension. The cost of this work was £180; but through being diligent, the whole debt was paid off within a few years.

"We in Bethel received beautiful visits from the Lord sometimes, during the time of my ministry, when it was clear that His hand was moving powerfully amongst us. That is how it was in 1840, when I accepted as many as thirty five as church members, and amongst them my son David Griffith, during the same Sunday communion. After this in 1841, the first Sunday in January, five were accepted, and the first in February fourteen. Amongst the ones added this time, there were several very promising young men, and amongst them Mr. Richard Owen, who possessed a great deal of knowledge and ability with praise singing. Through his devotion to teaching his young friends, he impressed and pleased at once, and such was his wisdom and his tenderness, that we were never worried by arguments amongst the singers. After this he became a responsible deacon in the church, and I'm glad to add, that he continues to be faithful with the Lord's work in all its parts up to this time.

"Even though death, during the next fifteen years following the revival we mentioned, carried away many of the main columns of the cause, yet, all the means of grace was carried on, and under the Lord's blessing,

252

the work went on, so that the chapel, once again became too small for the listeners. So in 1856, the old chapel was demolished to its foundations, and another, much bigger and beautiful took its place. The cost was, this time, over £500. All the materials were carried by the farmers of the community. Since land was needed for this extension, and I possessed a little conveniently at the side of the chapel, I offered that piece of land, which was worth around £15, as a gift to the church for ever , the congregation collected too, during that year the sum of £133, and help was also ready, from friends outside the church, towards the same end. After this, around the end of 1859, a powerful revival broke out in our midst, and that was also a very blessed visit. Altogether, during the following year ninety one new members were accepted to the communion of the church.

" In the latter years, our congregation in Bethel, has been honored, with several promising young musicians, who have been amazingly hard working in learning exquisite pieces from the works of the main composers of the world. I have been amazed by the diligence of Bethel choir many times. I also enjoyed something quite unexpected, which was to see my second son, Robert W. Griffith, conducting the choir; and together, they were instrumental not only in amazing great crowds in eisteddfodau, but also in helping to pay off some hundreds from the debts of the places of worship in these areas. From 1839 till now, the services of able ascetic singers, have been a great help in bringing attention to the cause, and in keeping the affection of young people close to it, in the area to which I refer.

" If my great Master allows me to live until the first Sunday of October next year (1864), the term of my ministry in Bethel will have lasted for fifty years. The Lord has been gentle with me, and I was shown a great deal of kindness, from a great many people here and there. You have been used to being gentle with me, and even though I am now an old man, I am pleased to understand, that you still don't turn your back on me. The Lord be with you all."

Mr. Griffith had the honour of living to see the great need for extending Bethel chapel once again. This took place in 1866. When it was reopened this time, the debt was £700, and by now is just a little over £400, and it continues to dissolve quickly.

The present chapel measures around 60 feet in length, by 54 in width, and contains seats for around 500 people. Here we had, over the years, huge great congregations, which made it one of the most settled and hard working in the whole country. There are amongst them men who would be at the front in the education of the young generation, along with every good movement that could be thought of. Long may this public spirit continue so that it can become a symbol for the people of this important and interesting place.

In 1849, a call was sent to Mr. David Griffith to co-minister alongside his father, and he was ordained on September 27th, that year. On the occasion, Mr. W. Ambrose, Porthmadog preached on the nature of the church; the questions were asked of the minister by Mr. T. Edwards, Ebenezer; the ordination prayer was given by Mr. W. Rees, Liverpool; Mr. W. Griffith, Holyhead preached to the minister, and Mr. Ll. Samuel, Bethesda to the churches.

253

Mr. Griffith continues to labour here with acclaim and great respect. Since Mr. Griffith (the elder)'s energy and age enforced him to give up his ministerial care, a call was given to Mr. Robert W. Griffith, his second son, to be a co-minister to his brother, and he was ordained on May 17th, 1866. On the occasion Mr. R. Parry, Llandudno preached on the nature of the church; the questions were asked by Mr. D. Roberts, Caernarfon; the ordination prayer was given by Mr. W. Jones, Amlwch; Mr. E. Stephen, Tanymarian preached to the minister, while Mr. W. Ambrose, Porthmadog preached to the church. The two brothers continue to labour here alongside each other, and the cause is successful; and it is a good sight to see two brothers ministering alongside each other in the same church following their venerable father.

The following were raised to preach in the church.

  • Griffith Hughes. He was born in Cefnuchaf, Llanddeiniolen, on April 6th, 1810. When he was young he displayed a strong mental ability, and he dedicated himself energetically to fostering it. He had the very best education his parents could give him when he was a boy, and he made the most of the advantages he received. He used to travel to Bethel to listen when he was an infant, but he was more than twenty years old before he was accepted as a full member. He gave his first sermon in Bethel, on September 1st, 1833. He was accepted to the college in Hackney, London, and started his studies there in September, 1834. His health deteriorated, and despite the best efforts of the capital's doctors, it was decided he should return to his country, and he died on September 4th, 1837, and was buried in the cemetery at Bethel. (An abbreviated translation)
  • David Hughes, the brother of Mr. Griffith Hughes mentioned above. He was educated in Hackney college, and in Glasgow University, where he graduated with a B.A. He was ordained in Llansantsior, and he ended his ministry in Tredegar, Monmouthshire. We will have more to say about him when we reach the churches in Llansantsior and Moelfra.
  • Robert Jones. He started amongst the Calvinist Methodists, but he was raised to preach here with the Independents. When he went on a journey through the south of the country, he received a call from Drewen, and he ministered there for quite some years.
  • John Price. He was educated in Brecon college, and ordained to the ministry in the Graig, Rhymni. After that, he went to America, where he still lives.

254

  • David Griffith. He was ordained to be a co-minister with his father in Bethel and Siloh, September 27th, 1851.
  • Elias Owen. He was educated in Bala college, and was ordained in Llanarmon-yn-Ial. He is now in America.
  • Robert William Griffith, the second son of the former minister, and he has been a co-minister with his brother for many years now.
  • John Pritchard. He started preaching when he was quite young. At some time, he was accepted in Bala college. He was ordained in Graigfechan, and he continues to labour there.

BIOGRAPHICAL NOTES (Not fully extracted)

DAVID GRIFFITH. He was born in the parish of Llanegwad, in Carmarthenshire. We are unsure of the date, but it was sometime around 1792. ..................................

255 / 256 / 257 /

258  

 

CONTINUED