Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Caernarfonshire section (Vol 3) - Pages  251 - 264

See main project page

Proof read by Yvonne John (May 2008)

Chapels below;

  • (Continued) BETHEL
  • SILOH (with translation)

 


Pages  251 - 264

251

 (Continued) BETHEL

"Nid oedd ond golwg led dywyll o'm blaen yn nechreuad fy ngweinidogaeth. Er fod y gwrandawyr yn lled luosog, nid oedd yn Bethel ond tri-ar-ddeg o aelodau eglwysig i roddi galwad i mi. Nid hyny yn unig, ond yr oedd y capel yn sefyll ar rôs lom, heb glawdd, na dim tebyg i hyny o'i ddeutu, a'r ddyled yn 260p. Heblaw a nodwyd yr oedd aelodau yr eglwys gan mwyaf yn dlodion, a'r ardalwyr erioed heb arfer rhoddi dim at achosion crefyddol. Yn ngwyneb iselder fy meddwl ar y pryd, dywedodd y Parch. J. Griffith, Caernarfon, air wrthyf a fu o les i mi, sef, os gofalwn i am achos Duw, y gofalai Duw am fy achos inau. Felly mi a ymwrolais. Yn nechreu haf y flwyddyn 1816, cafwyd gan y gwrandawyr i gymeryd yr eisteddleoedd, a thalu am danynt. Aethum inau drwodd i'r Deheudir, i siroedd Caerfyrddin a Phenfro, gan deimlo, mae'n wir, fel un fuasai wedi priodi gwraig a hono yn llawn o ddyled. Dywedais fy nghwyn wrth yr eglwysi a'r gweinidogion yn mhob lle y daethum iddo. Tosturiodd pawb wrthyf, a chesglais mewn dau fis 160p. Daethum adref dan ganu. Talwyd yr arian, cododd y bobl at eu gwaith, a chwanegwyd at rifedi yr eglwys amryw o bobl dda. Yn ebrwydd wedi hyn, aed i baentio y capel, a dygwyd y treuliau yn ewyllysgar gan y cyfeillion. Trwy ymdrech caled, llwyddwyd yn y man i gael digon o arian i dalu yr holl ddyled. Rywbryd yn y flwyddyn 1828, meddyliwyd am adgyweirio y capel, a gosod ynddo ragor o eisteddleoedd. Aeth y draul yn 25p. 11s. 3c. Talwyd y cyfan ar fyrder, lluosogodd yr eglwys, a pharhaodd y gwrandawyr i amlhau; ac heblaw bod yn flodeuog gartref, fe fu eglwys Bethel, yn y cyfnod hwn o'i hanes, yn alluog i fwrw allan rai canghenau cryfion o eglwysi yn y cymydogaethau o amgylch.

" Yn y flwyddyn 1839, aeth y capel yn rhy fychan eilwaith, a'r penderfyniad yn awr oedd ei wneyd agos gymaint arall o faintioli, a chael y cwbl oddifewn iddo yn newydd. Yr oedd genym bellach addoldy eang a chyfleus, gyda thir i gladdu y meirw, yn ei ymyl, lle yn barod y gorwedda llawer o gyrph y saint hyd foreu yr adgyfodiad. Aeth y draul y waith yma yn 180p.; ond drwy fod yn ddiwyd, talwyd ymaith yr holl ddyled yma yn mhen ychydig flynyddoedd.

"Derbyniasom yn Bethel ymweliadau hyfryd iawn oddiwrth yr Arglwydd rai gweithiau, yn ystod tymor fy ngweinidogaeth, pryd yr oedd yn eglur fod ei law yn gwneyd grymusder yn ein plith. Yr oedd felly ,yn enwedig yn y flwyddyn 1840, pan y derbyniais gynifer a phymtheg-ar-hugain yn aelodau eglwysig, ac yn eu plith fy mab David Griffith, yr un Sabboth cymundeb. Wedi hyn yn y flwyddyn 1841, y Sabboth cyntaf yn Ionawr, derbyniwyd pump, a'r Sabboth cyntaf yn Chwefror, pedwar-ar- ddeg.  Yn mhlith y rhai a chwanegwyd y pryd hwn, yr oedd nifer o ddynion ieuaingc tra gobeithiol, ac yn eu plith Mr. Richard Owen, yr hwn oedd yn meddu ar gryn lawer o wybodaeth a medrusrwydd gyda chanu mawl. Trwy ymroddi i addysgu ei gyfeillion ieuaingc, dygodd y canu i sylw, a chymeradwyaeth uchel ar unwaith, a'r fath oedd ei ddoethineb a'i dynerwch, fel na phoenid ni byth gan ymrysonau yn mysg y cantorion. Daeth ef ar ol hyn i fod yn ddiacon cyfrifol yn yr eglwys, a da genyf allu ychwanegu, ei fod yn parhau yn ffyddlawn gyda gwaith yr Arglwydd yn ei holl ranau hyd yr awr hon.

"Er i angau, yn ystod y pymtheg mlynedd a ddilynai yr adfywiad a nodwyd, gludo llawer o brif golofnau yr achos ymaith, etto, daliwyd yn ddiwyd gyda phob moddion o ras, a than fendith yr Arglwydd, rhagddo

252

yr elai y gwaith da, fel yr aeth y capel unwaith yn rhagor yn rhy fechan i'r gwrandawiad. Felly yn y flwyddyn 1856, chwalwyd yr hen gapel i'w sylfeini, a chodwyd un arall, llawer mwy eang a phrydferth yn ei le. Aeth y draul y tro yma dros 500p. Cludid yr holl ddefnyddiau yn rhad gan amaethwyr y gymydogaeth. Gan fod eisiau tir at yr helaethiad hwn, a chenyf finau ychydig yn gyfleus wrth ochr yr addoldy, cyflwynais ddarn o hono, gwerth rhyw 15p., yn rhodd i'r eglwys am byth, casglodd y gynnulleidfa hefyd, yn ystod y flwyddyn hono y swm o 133p., a chafwyd cymhorth parod hefyd, gan gyfeillion o'r tu allan iddi, at yr un amcan. Wedi hyn, tua diwedd y flwyddyn 1859, torodd adfywiad grymus arall yn ein plith, ac yr oedd hwn etto yn ymweliad bendithfawr iawn. Derbyniwyd i gymundeb yr eglwys yn ystod y flwyddyn ddilynol, o gwbl, un-ar-ddeg-a-phedwar-ugain o aelodau newyddion.

" Yn y blynyddoedd diweddaf, breintiwyd ein cynnulleidfa yn Bethel, a niter o gerddorion ieuaingc tra gobeithiol, y rhai ydynt wedi bod yn hynod lafurus i ddysgu darnau godidog o weithiau prif gyfansoddwyr y byd. Y mae diwydrwydd côr Bethel wedi bod yn destyn syndod i mi lawer tro. Mwynheais hefyd yr hyn nad oeddwn yn ei ddisgwyl, sef gweled fy ail fab, Robert W. Griffith, yn arweinydd i'r cor; a chyda'u gilydd, hwy fuont offerynol nid yn unig i synu torfeydd mawrion mewn eisteddfodau, ond hefyd i gynorthwyo er talu ymaith rai canoedd o ddyledion addoldai yn yr amgylchoedd hyn. O'r flwyddyn 1839 hyd yn bresenol, y mae gwasanaeth cantorion medrus a hunanymwadol, wedi bod o help mawr er dwyn yr achos i sylw, ac i gadw serchiadau y bobl ieuaingc yn dyn wrtho, yn yr ardal yr wyf yn son am dani.

" Os caniata fy Meistr mawr i mi arbediad hyd y Sabboth cyntaf o Hydref yn y flwyddyn nesaf (1864), bydd tymor fy ngweinidogaeth yn Bethel wedi parhau am haner cant o flynyddoedd. Mae yr Arglwydd wedi bod yn dirion wrthyf, a dangoswyd i mi hefyd garedigrwydd nid bychan, gan lu mawr o gyfeillion yma a thraw. Yr ydych chwithau wedi arfer bod yn dirion wrthyf, ac er fy mod yn awr yn hynafgwr, y mae yn dda genyf ddeall, nad wyf etto yn wrthodedig yn eich mysg. Yr Arglwydd fyddo gyda chwi oll."

Cafodd Mr. Griffith y fraint o fyw i weled angenrheidrwydd am helaethu capel Bethel unwaith yn rhagor. Cymerodd hyn le yn y flwyddyn 1866. Pan ad-agorwyd ef y waith hon, yr oedd y ddyled yn 700p., and erbyn hyn nid ydyw ond ychydig dros 400p., a pharhau i doddi ymaith yn gyflym a wna o hyd. Mesura y capel presenol oddeutu 60 o droedfeddi o hyd, wrth 54 o led, a chynwysa eisteddleoedd i oddeutu 500 o bobl. Ceir yma drwy y blynyddoedd gynnulleidfa hynod o luosog, a hono yn un o'r rhai mwyaf sefydlog a gweithgar yn yr holl wlad. Y mae yn perthyn iddi ddynion a fynant fod ar y blaen gydag addysg y genedl ieuangc, yn nghyda phob symudiad da y gellid meddwl am dano. Hir y parhao y cyfryw ysbryd cyhoeddus i fod yn addurn i bobl y lle pwysig a dyddorol hwn.

Yn y flwyddyn 1849, rhoddwyd galwad i Mr. David Griffith i gydweinidogaethu a'i dad, ac urddwyd ef Medi 27ain, y flwyddyn hono. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. W. Ambrose, Porthmadog; holwyd y gweinidog gan Mr. T. Edwards, Ebenezer; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. W. Rees, Liverpool; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Griffith, Caergybi, ac i'r eglwysi gan Mr. Ll. Samuel, Bethesda.

253

Mae Mr. Griffith yn parhau i lafurio yma gyda chymeradwyaeth a pharch mawr. Gan fod nerth ac oedran Mr. Griffith (hynaf) yn ei orfodi i roddi i fyny ei ofal gweinidogaethol, rhoddwyd galwad i Mr. Robert W. Griffith, ei ail fab, i fod yn gydweinidog a'i frawd, ac urddwyd ef Mai 17eg, 1866. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. R. Parry, Llandudno; holwyd y gofyniadau gan Mr. D. Roberts, Caernarfon; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. W. Jones, Amlwch; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. E. Stephen, Tanymarian, ac i'r eglwysi gan Mr. W. Ambrose, Porthmadog. Mae y ddau frawd yn parhau i gydlafurio yma, a'r achos mewn gwedd lewyrchus; a golygfa ddymunol ydyw gweled dau frawd yn cydweinidogaethu yn yr un eglwys fel olynwyr eu hybarch dad.

Cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys.

  • Griffith Hughes. Ganwyd ef yn Cefnuchaf, Llanddeiniolen, Ebrill 6ed, 1810. Dangosodd yn ieuangc ei fod o alluoedd meddyliol cryfion, ac ymroddodd yn egniol i'w diwyllio. Cafodd yr addysg oreu a allasai ei rieni ei roddi iddo pan yn fachgen, a gwnaeth y defnydd goreu o'r manteision a gafodd. Arferai o'i febyd gyrchu i Bethel i wrando, ond yr oedd uwchlaw ugain oed cyn ei dderbyn yn gyflawn aelod. Deallwyd yn fuan fod ynddo gymhwysder i'r weinidogaeth, ac anogwyd ef gan ei weinidog a'r eglwys i bregethu. Traddododd ei bregeth gyntaf yn Bethel, Medi 1af, 1833. Teimlai awydd cryf am fyned yn genhadwr. Cafodd dderbyniad i athrofa Hackney, Llundain, a dechreuodd ar ei efrydiau yno yn Medi, 1834. Bu yno am ychwaneg na dwy flynedd, ac yr oedd ei gynydd mewn dysgeidiaeth yn amlwg i bawb, a'i glod fel pregethwr yn uchel yn yr eglwysi yr ymwelai a hwy. Yr oedd yn nodedig am grefyddolder ei ysbryd, ac yr oedd yn gwbl ymroddedig i achos yr Arglwydd. Disgwylid pethau mawr oddiwrtho, ac y mae yn ddiamheu ped estynesid ei ddyddiau y buasai yn llawn gyflawni y disgwyliadau hyny. Gwaelodd ei iechyd, ac wedi ymdrech goreu meddygon y brifddinas, penderfynwyd mai gwell oedd iddo ddychwelyd i'w wlad. Cydsyniodd a hyny, er ei fod yn mhell o feddwl ei fod yn dyfod adref i farw; ond gwaethygodd yn raddol, a bu farw Medi 4ydd, 1837, a chladdwyd ef yn mynwent Bethel; ond er fod cynifer o flynyddoedd wedi myned heibio er y rhoddwyd ef yn y bedd, etto y mae coffadwriaeth felus am dano yn mysg yr ardalwyr hyd y dydd hwn. Mae yn weddus i ni grybwyll, iddo gaol Dr. Arthur Jones, Bangor, yn gyfaill cywir ac yn noddwr caredig, a thrwy ei ddylanwad ef yn benaf y sicrhawyd iddo dderbyniad i athrofa Hackney, a sicrhaodd adnabyddiaeth Dr. A. Jones a boneddigion yn Llundain i Mr. Griffith Hughes lawer o gyfeillion ar ei fynediad yno.
  • David Hughes, brawd Mr. Griffith Hughes a grybwyllwyd uchod. Addysgwyd ef yn athrofa,Hackney, ac yn mhrif ysgol Glasgow, lle y graddiwyd ef yn B.A. Urddwyd ef yn Llansantsior, a therfynodd ei weinidogaeth yn Nhredegar, Mynwy. Bydd genym ragor i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at eglwysi Llansantsior a Moelfra.
  • Robert Jones. Dechreuasai yn mhlith y Methodistiaid Calfinaidd, ond yma y codwyd ef i bregethu gyda'r Annibynwyr. Pan ar daith drwy y Deheudir, cafodd alwad o'r Drewen, a bu yn gweinidogaethu yno am gryn nifer o flynyddoedd.
  • John Price. Addysgwyd ef yn athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef i'r weinidogaeth yn y Graig, Rhymni. Ar ol hyny, efe a aeth drwodd i America, lle y mae etto.

254

  • David Griffith. Urddwyd ef i fod yn gydweinidog a'i dad yn Bethel a Siloh, Medi 27ain, 1851.
  • Elias Owen. Cafodd ei addysg yn athrofa y Bala, a'i urddo yn Llanarmon-yn-Ial. Y mae yn awr yn America.
  • Robert William Griffith, ail fab yr hen weinidog yw efe, ac y mae yn gydweinidog a'i frawd er's amryw flynyddoedd bellach.
  • John Pritchard. Dechreuodd bregethu yn lled ieuangc. Yn mhen amser, derbyniwyd ef i athrofa y Bala. Urddwyd ef yn y Graigfechan, a phery i lafurio yno.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL (Not fully extracted)

DAVID GRIFFITH. Ganwyd ef yn mhlwyf Llanegwad, yn sir Gaerfyrddin. Nid ydym yn sicr o'r dyddiad, ond yr oedd rywbryd o gylch y flwyddyn 1792. ..................................

255 / 256 / 257 /

258  

SILOH

(Llanddeioniolen parish )

Sefydlwyd yr achos Annibynol yn y lle hwn, drwy offerynoliaeth Mr. D. Griffith, Bethel. Nid yw y pellder rhwng y ddau le ond ychydig dros ddwy filldir. Saif capel yn y cwr hwnw o gymydogaeth y Felinheli, neu Borth Dinorwig, a adwaenid gynt wrth yr enw Aberpwll. Nid oes ar y ddaear lanerch brydferthach na'r un y saif y capel hwn arno. Pan ei  hadeiladwyd gyntaf, ymddangosai yn y lle mwyaf cyfleus ar gyfer yr holl fro, ond erbyn yn awr, oherwydd cyfnewidiadau yr ugain mlynedd diweddaf, y mae yn digwydd yn dra gwahanol.

Dechreuwyd adeiladu Siloh yn y flwyddyn 1833, a chorpholwyd yno eglwys gan Mr. Griffith, ar yr 16eg o Fawrth, 1834. Nifer yr aelodau ar y pryd ydoedd pump. Dylid deall hefyd fod rhywbeth wedi cael ei wneyd tuag at gychwyn achos Annibynol yn y lle, lawer o amser cyn hyn. Pregethid yn rheolaidd i ddechreu, cyn ymsefydlu yn Siloh, yn y Cae Glas; ond bu pregethu achlysurol am gryn lawer o amser cyn hyny. "Clywais fy rhieni yn d'weyd," ebe Mr. M. Roberts, Ty Mawr, (y diacon hynaf yn awr yn Siloh) "fod y diweddar Mr. W. Hughes, Saron, wedi bod yn pregethu o dan goeden dderwen wrth y ffordd bost yn ymyl yr Aber,(hen gartref Mr. R.) ugain mlynedd neu well cyn i'r achos ddechreu yn y Cae Glas; ac y mae hen sir yn dyweyd fod pregethu wedi bod yn yr Hen Felin gerllaw yno, gan rai a ddeuent o Fangor. Un o'r enw Robert Morris, fyddai yn pregethu y rhan fynychaf. Yr hanes cyntaf sydd genym wedi hyn ydyw i Mr. Griffith, Bethel, ddyfod i'r Aber, Aberpwll, ar yr achlysur o fedyddio plentyn i Mr. Robert Morris, yr hwn a ddaethai yno i fyw o ardal Bethel, yn y flwyddyn 1818. Byth wedi hyn byddai Mr. Griffith yn dyfod yn awr ac eilwaith i lawr i fedyddio plant. Ni chafodd Annibyniaeth le ac enw yn yr ardal pa fodd bynag, am tua phedair-ar-ddeg

259

o flynyddoedd wedi hyn, sef yn y flwyddyn 1832, pryd y daeth aelod o eglwys Bethel, o'r enw Thomas Jones, yn arddwr i'r Faenol, a chafodd dy i breswylio yn y Cae Glas. Yn mhen rhyw ysbaid daeth i'w feddwl byddai yn well iddo gael Mr. Griffith yno i roddi pregeth fel math o gysegriad i'r tý, (a gresyn na fyddai yr arferiad yn fwy cyffredinol, yn lle gloddesta fel y gwneir yn aml y dyddiau hyn.) Dyna fel y bu pa fodd bynag yn yr amgylchiad hwn, - daeth Mr. Griffith i waered ac ychydig gyfeillion gydag ef, yn mhlith y rhai yr oedd Mr. William Evans, Tyddyn Mawr, ac Owen Jones, yr Efail, fel ei gelwid - dau hen Gristion gloyw iawn.

" Cafodd y bregeth y fath effaith ar y gymydogaeth, fel na chafodd Mr. Griffith nemawr o heddwch nes dyfod yno yr ail waith; ac felly aed yn mlaen o oedfa i oedfa, fel y meddianwyd teimlad ychydig gyfeillion yn y lle, nes o'r diwedd y pendyrfynasant gadw ysgol Sabbothol yno, ac ambell i gyfarfod gweddio hefyd, er fod y gweddiwyr etto yn anaml. Cof gan yr ysgrifenydd i un gweddiwr yn y lle, ddechreu drwy ddarllen a gweddio; a chan na ddaeth neb arall i'w gynorthwyo, aeth at orsedd gras eilwaith, gwenodd y nefoedd arno, a chafwyd bendithion fyrdd i lawr. Y mae yn yr ardal yn awr rai canoedd o weddiwyr gyda'r Annibynwyr, canys felly y gwelodd yr Arglwydd yn dda wenu ar ymdrechion ei blant yn y dyddiau a fu.

" Yn mhen ychydig, sefydlwyd pregethu bob Sabboth yn y Cae Glas. Un bregeth yn unig a geid, yna ysgol a chyfarfod gweddio. Y rhai fyddent yn cynorthwyo Mr. Griffith fynychaf oeddynt Meistri W. Williams (Caledfryn), Caernarfon; T. Edwards, Ebenezer; Ll. Samuel, Bethesda; Arthur Jones, Bangor, yn nghyd a'r ddau frawd, Griffith a David Hughes, o'r Cefn Uchaf, ger Bethel. Prudd yw gofyn am y Cenhadon hyn, Pe le y maent ? Nid oes yr un o honynt ar gael heddyw.

" Yn y flwyddyn 1833, meddyliwyd am gael tir i adeiladu capel, a chafwyd tir gan y diweddar T. A. Smith, Ysw., pa un oedd yn naliad Mr. Robert Morris, yr Aber. Rhyfedd fel y mae Rhagluniaeth yn gweithio, - dyna Mr. Griffith yn dyfod i lawr i'w dý i fedyddio, y capel yn cael ei adeiladu a'r ei dir, a mwy na hyny, efe oedd yr aelod cyntaf a dderbyniwyd i gymundeb yn y capel, ac y mae amrai o'i blant a'i wyrion yn aelodau yma heddyw."

Diwrnod pur hynod yn nghymydogaeth " Aberpwll," oedd diwrnod sylfaeniad capel Siloh. Y pregethwr ar yr achlysur oedd Mr. Arthur Jones, Bangor. Safai ar y gareg sylfaen, a phregethai yn ddifyr odiaeth, fel y clywsom lawer gwaith. Gadawodd rhanau o'r bregeth argraff annileadwy ar feddyliau llaweroedd. Agorwyd y capel Mawrth 10fed a'r 11eg, 1834. Costiodd y capel a'r ty, a'r gwaith o'i ddeutu, 240p. Dangosasid caredigrwydd mawr gan yr ardalwyr, fel yr elai y gwaith yn mlaen. Swm y casgliad ddydd yr agoriad ydoedd 1p. 15s. 3c. Efengyl rad a hoffid gan yr hen bobl. Oddiwrth hen ysgrif sydd yn awr ger ein bron, gwelwn na thelid i fwy na deg o weinidogion a phregethwyr oedd yn bresenol ar yr achlysur, ddim dros bymtheg swllt o gwbl. Ni dderbyniai y rhai pellaf ddim dros haner coron, pryd yr oedd yn rhaid i Mr. Samuel, Bethesda, ac eraill nad oeddynt o bell iawn, ymfoddloni ar swllt yn unig. Yn mhlith y taliadau yn nglyn a'r cyfarfod, gwelwn ar lawr swllt am "ddiod," ond ni fynegir pa ryw ddiod. Tebygol mai un "gref" ydoedd, yn gymaint ag nad oes le i feddwl fod dirwest etto wedi dadblygu ei baner yn y fro.

260

Ar gychwyniad yr achos yn Siloh, yr oedd wynebau nifer mawr o deuluoedd parchusaf yr ardal tuag ato. Yn mhlith eraill a'i cefnogent yn wresog, gellir enwi Mrs. Catherine Roberts, amaethdy y Faenol. Ei gwr, Mr. Edward Roberts, ydoedd aelod gyda'r Methodistiaid Calfinaidd, fel yr oedd eu ty yn agored i dderbyn gweision Crist o'r ddau enwad. Gallesid disgwyl llawer oddiwrth un yn ei sefyllfa hi pe cawsai fyw; eithr torwyd hi ymaith yn nghanol ei holl hawddgarwch, gyda fod y capel newydd wedi ei orphen. Cafodd fyned yno i ddewis ei heisteddle, a dyna y cwbl. Bu farw Ebrill 28ain, 1834, yn chwe' mlwydd a'r hugain a haner oed. Y swyddogion cyntaf a neillduwyd yn Siloh oeddynt Abraham Timmins, Faenol; Lewis Williams, Penrallt, a Hugh Mathew, yr hwn hefyd oedd bregethwr cynorthwyol tra adnabyddus, er nad mor beraidd i wrando arno a llawer. Yr ydym yn cofio yn dda, yn ei amser ef, os cyhoeddid oedfa heb enwi y llefarwr, fel y byddai y bobl yn credu ac yn dyweyd, mai Hugh Mathew oedd i sefyll yn yr adwy. Buasai yn fwy cymeradwy, ni a gredwn, pe talasai fwy o sylw i ymddangosiad y dyn oddiallan. Gwelsom ef yn esgyn yr areithfa rai troion gyda'i wyneb bron yn bygddu. Credwn y cawsai hyd yn nod Whitfield ei hun gryn waith i'w argyhoeddi ef fod glanweithdra yn sefyll yn nesaf at dduwioldeb. Er hyny, yr oedd ef yn hen wr da iawn, parod i wneyd yr hyn a allai o ddaioni bob amser, ac y mae ei goffadwriaeth yn yr amgylchoedd yn beraidd hyd heddyw. Lewis Williams ydoedd ddyn serchog, pwyllus, a thoddedig lawn ei ysbryd, ac ni bu ar y ddaear odid Gristion purach nag efe. Am Mr. Timmins wed'yn, tra yn meddu dealltwriaeth cryf, ac ysbryd rhagorol, yr oedd ei sefyllfa fel pengarddwr, ac is-oruchwyliwr oddeutu y Faenol, yn rhoddi iddo fanteision nodedig i wasanaethu yr achos yn Siloh, yr hyn hefyd a wnaeth yn ddeheuig am lawer blwyddyn, sef hyd pan symudwyd ef i drigianu i gymydogaeth Beulah. Sais oedd Mr. Timmins yn enedigol, ond drwy ei hir arosiad yn Nghymru, yr oedd wedi dysgu Cymraeg yn rhyfedd. Byddai yn pregethu ychydig yn achlysurol yn ei ddyddiau goreu, ond gan yr arferai barablu ambell air yn lled chwithig, nid ydoedd mor adeiladol yn y ffordd hono ag y buasai yn ddymunol, yn enwedig i bobl ieuaingc. Yr oedd o ymddangosiad yn gystal ag o ysbryd boneddigaidd, ac am hyny perchid ef gan bawb. Yr oedd yn edmygydd ac yn gyfaill mawr i Mr. Williams o'r Wern; a bu Mr. Williams yn ystod ei gystudd diweddaf ar ymweliad ag ef yn y Faenol, at yr hyn y gwneir cyfeiriad prydferth yn nghofiant y dyn seraphaidd hwnw. Wedi colli y diaconiaid cyntaf, neillduwyd i ddechreu un Henry Elias i'r swydd, gyda Morris Roberts, yr Aber, yn ysgrifenydd. Yn mhen llai na dwy flynedd symudodd H. Elias i America, ac yna neillduwyd y brodyr Morris Roberts, Hugh Owens, Rice Jones, a Thomas Jones, yn ddiaconiaid. Parhai Mr. Griffith yn weinidog i'r gynnulleidfa o hyd, a byddai adlewyrchiadau hyfryd yn dilyn yr achos yn fynych. Yn y flwyddyn 1849, daeth ei fab hynaf i fod yn gynorthwywr i Mr. Griffith yn y weinidogaeth, er mawr foddhad i laweroedd. Yr oedd golwg hynodd lewyrchus ar y lle oddeutu y pryd yma, yn gymaint felly, fel y penderfynwyd helaethu y capel, a'i wneyd agos gymaint arall o faintioli. O hyny allan ystyrid ei fod yn un o'r capeli mwyaf cyfleus a phrydferth a ellid weled mewn gwlad, ac yr ydoedd bob amser yn orlawn o wrandawyr.

Bendithiwyd y gynnulleidfa yn Siloh, a rhai ymweliadau hyfryd oddiwrth Ysbryd yr Arglwydd. Yn mhlith eraill, yr oedd yr adfywiad yn y

261

blynyddoedd 1869-60, yn dra bendithfawr yn ei ganlyniadau. Ychwanegwyd at rif yr aelodau yn Siloh, oddeutu triugain mewn ychydig fisoedd. Tua yr adeg yma y meddyliwyd am sefydlu Ysgol Sabbothol yn y cwr deheuol i'r ardal, sef yn agos i'r hen Durnpike. Rhifai yr ysgolheigion yno oddeutu 90 am gryn amser. Cam pwysig tuag at sefydlu ail achos Annibynol yn yr ardal oedd hwn. Dangosid gweithgarwch yn nghyd ag haelioni nodedig gan yr eglwys yn Siloh yn awr, yr oedd ysbryd gras a gweddiau wedi ei dywallt yn helaeth ar y bobl yn gyffredinol. Tua y pryd hwn, daeth i feddwl rhai o'r eglwys, y buasai yn ddymunol codi Tysteb fechan i Mr. Griffith, hynaf, fel arwydd o barch cyhoeddus iddo ar gyfrif ei lafur egniol yn y parthau hyn am yn agos i haner cant o flynyddoedd. Codwyd y dysteb yn rhwydd, a chyflwynwyd hi iddo yn Siloh, Tachwedd 18fed, 1861. Cynwysai y pwrs y noson hono oddeutu 60p., a chyfranwyd gryn symiau yn ychwanegol at yr un amcan yn ystod yr wythnosau dilynol. Y prif ysgogydd yn y gwaith canmoladwy hw ydoedd Mr. Morris Roberts, enw yr hwn a grybwyllwyd genym gynifer weithiau yn barod.

Yn y flwyddyn 1862, ymneillduodd cyfran helaeth o'r gynnulleidfa i fyned i'r capel newydd (Moriah), yn cynwys nifer mawr o aelodau gwir ffyddlawn, ac yn eu plith ddau o'r diaconiaid, sef y Meistri Hugh Owens a Rice Jones. Yn mhen amser wedi hyn, neillduwyd y brawd Rowland Griffith i fod yn ddiacon yn Siloh, gyda'r rhai a adewsid ar ol. Rhoddodd gweinidogion Bethel ofal yr eglwys i fyny am dymor yn yr adeg y codwyd Moriah; ac yn y cyfamser rhoddodd yr eglwys yma alwad i Mr. John Stephens, myfyriwr o athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef Sulgwyn, 1864. Bu Mr. Stephens yn llafurio yn y lle gyda gradd helaeth o gymeradwyaeth dros amryw flynyddoedd, nes y symudodd i'r Taibach, sir Forganwg. Ar ol hyny, disgynodd i ran Meistri D. Griffith ac R. W. Griffith, Bethel, i ofalu yn benaf am y lle. Y diaconiaid presenol ydynt, Morris Roberts, Rowland Griffith, a Samuel Roberts - mab i Mr. Morris Roberts, ac felly yn wyr i'r hen frawd carusidd a ffraethbert Robert Morris, am yr hwn y crybwyllwyd yn nechreu yr hanes hwn. Hyfryd genym ychwanegu nad oes ar y capel hwn ddim dyled er cyn codi Moriah, a bod gwedd hynod lewyrchus ar yr achos etto ag ystyried fod gan yr enwad ddau gapel yn yr ardal.

Translation by Eleri Rowlands (Oct 2012)

The Independent cause was established in this place by Mr. D. Griffith, Bethel. The distance between the two places is just a little over two miles. The chapel stands in that corner of the community called y Felinheli, or Porth Dinorwig, which was formerly known as Aberpwll. There isn't a more beautiful glade than the one upon which the chapel stands. When it was first built it appeared to be in the most convenient place for the whole area, but by now, as a result of the changes during the last twenty years, it is very different.

The work of building Siloh started in 1833, and the church was embodied by Mr. Griffith, on the 16th of March, 1834. At the time the membership numbered five. It is important to understand that something had been done to start an Independent cause many times before this. Preaching occurred regularly to start with, before they settled in Siloh, in Cae Glas; but there was occasional preaching for some time before then. "I heard my parents say," said Mr. M. Roberts, Ty Mawr, (the oldest deacon in Siloh now) "that the late Mr. W. Hughes, Saron, had been preaching under an oak tree near the main road close to Aber, (the former home of Mr. R.) twenty years or more before the cause started in Cae Glas; and old word has it that preaching went on in Hen Felin nearby, by some people who came from Bangor. It was one Robert Morris, who preached there usually. The oldest record after that is Mr. Griffith, Bethel, coming to Aber,  Aberpwll, on the occasion of the christening of Mr. Robert Morris' child. He came to live there from the Bethel area, in 1818. Thereafter Mr. Griffith came now and then to christen children. Independence did not have a place or a name in the area however, for about fourteen years

259

after this, around 1832, when a member of Bethel church, by the name of  Thomas Jones, a gardener in the  Faenol, who had a house in which to live in Cae Glas. After a while he thought it would be a good thing to have Mr. Griffith there to preach as a dedication of the house, (and undoubtedly the tradition would have been more common instead of  feasting as is done so often these days.) that's what happened in this case, - Mr. Griffith came down and brought a few friends with him, amongst whom were Mr. William Evans, Tyddyn Mawr, and Owen Jones, yr Efail, as he was called - two bright old Christians.

" The sermon had such an effect on the communityy, that Mr. Griffith did not have peace till he visited a second time; and that's how it went on from service to service, when a few friends felt quite emotional and decided to run a Sunday school there, and occasional prayer meetings too, even though the people praying were few. The secretary remembers one friend who came to pray there, starting through reading and praying; and as no-one else came to support him, he started praying again, and heaven smiled on him, and many blessings descended. In the area now there are some hundreds of people praying with the Independents, because that is how the Lord saw fit to smile on his children's efforts in those days.

" Very soon, preaching started every Sunday in Cae Glas. They had just one sermon, then a school and a prayer meeting. The ones supporting Mr. Griffith usually were Messrs W. Williams (Caledfryn), Caernarfon; T. Edwards, Ebenezer; Ll. Samuel, Bethesda; Arthur Jones, Bangor, along with the two brothers, Griffith and David Hughes, from Cefn Uchaf, near Bethel. It is a sad to think about these Missionaries. Where are they? Not one of them exists today.

" In 1833, a consideration was made for land on which to buy a chapel, and land was obtained from the late T. A. Smith, Esq., which was in the holding of  one Mr. Robert Morris, Aber. It is strange how Providence works, - here is Mr. Griffith coming to a house to christen, the chapel being built on his land, and more than that, he was the first member to be accepted for communion in the chapel, and some of his children and grandchildren are members today."

The foundation day of Siloh chapel was a remarkable one in the "Aberpwll"community. The preacher on the occasion was Mr. Arthur Jones, Bangor. He stood on the foundation stone, and preached most interestingly, as we heard many times. Some parts of his sermon left an indelible impression on the minds of many. The chapel was opened on March 10th and 11th, 1834. The chapel and the house, and the work cost around, £240. The people of the district showed great kindness, as the work went ahead. The sum collected on the opening day was £1. 15s. 3d. The old people liked a cheap gospel. From an old document which we have before us, we see that no more than ten ministers and preachers that were present on the occasion were paid, no more than fifteen shillings altogether. The ones who had come furthest did not accept any more than half a crown, and Mr. Samuel, Bethesda, and others who did not travel far, had to be content with a shilling only. Amongst the payments for the meeting, we see a shilling for 'drink', but what drink is not specified. It is likely that it was a 'strong' one, as there is nothing to say that a temperance movement had yet developed in the area.

260

When the cause started in Siloh, the faces of a large number of the most respected families were connected with the church. Amongst others that supported it warmly we can name Mrs. Catherine Roberts, the Faenol farmhouse. Her husband, Mr. Edward Roberts, was a member with the Calvinist Methodists, so much so that their house was open to the servants of Christ of both denominations. Much could have been expected of one in her situation had she been allowed to live; because she was cut down in the midst of her goodness, just as the new chapel opened. She managed to go there to choose her seat, and that is all. She died on April 28th, 1834, at twenty six and a half years old. The first officials chosen in Siloh were Abraham Timmins, Faenol; Lewis Williams, Penrallt, and Hugh Mathew, who was also quite a well known lay preacher, although not so sweet to listen to as many. We remember well, during his time, if a service was announced and the speaker was not named, that the people thought and said, that it would be Hugh Mathew who would stand in. It would have been more suitable, we think, if more notice had been taken of the outer description of the man. We saw him climbing the stairs to the pulpit sometimes with a face that was almost black. We believe that even Whitfield himself had his work cut out to convince him that cleanliness is next to godliness. Despite this, he was a very good man, ready to do good at all times, and his memory is still sweet in the area to this day. Lewis Williams was pleasant, measured, and of a very sweet spirit, and there was never on this earth another purer Christian than him. As for Mr. Timmins then, while he had great intelligence, and an excellent spirit, his situation as a head gardener, and under-overseer around the Faenol, gave him a notable advantage in giving service to the cause in Siloh, which is what he also did adroitly for several years, except when he moved to live in the Beulah area. Mr. Timmins was born an Englishman, but through his long stay in Wales, he had learned Welsh amazingly. He would preach a little in his best days, but as he babbled occasional words awkwardly, he wasn't as constructive in that way as would have been suitable, especially for the young people. He was a gentleman in appearance as well as spirit, and because of that he was respected by everyone. He was a friend and admirer of Mr. Williams from the Wern; and Mr. Williams during his last illness visited him in the Faenol, which was mentioned beautifully in the memorial to that seraphic man. After the first deacons were lost, Henry Elias was first chosen for the post, with Morris Roberts, the Aber, as secretary. Within less than two years H. Elias moved to America, and then the brothers Morris Roberts, Hugh Owens, Rice Jones, and Thomas Jones were elected as deacons. Mr. Griffith continued as minister to the congregation, and lovely reflections often followed the cause. In 1849, his eldest son came as an assistant to Mr. Griffith in his ministry, which delighted many. There was an extraordinary successful appearance to the place around this time, so much so that, as they decided to extend the chapel, and to make it almost twice the size. From then on it was considered to be one of the most convenient and beautiful chapels that could have been seen in the country, and it was always overflowing with listeners.

The congregation in Siloh was blessed, with some sweet visits from the Lord's spirit. Amongst others, the resulting blessings of  

261

the 1869-60 revival. About sixty was added to the members in Siloh, in a few months. Around this time the addition of a Sunday school was considered in the south corner of the area, close to the old turnpike. The students there numbed around 90 for some time. This was an important step towards establishing a second Independent cause in the area. Hard work along with notable generosity was shown by the church in Siloh, the spirit of grace and prayers had poured generously on the people in general. Around this time, some of the church people thought, that it would be appropriate to raise a memorial to Mr. Griffith, the elder, as a sign of public respect to him for his energetic labour in this district for nearly fifty years. The memorial was raised quickly and was presented to him in Siloh, on November 18th, 1861. The purse that night came to around £60 and similar sums were donated towards the same end during the following weeks. The main driver in this admirable work was Mr. Morris Roberts, whom we have mentioned many times already.

In 1862, a great many of the congregation left to attend the new chapel (Moriah), including a great many truly faithful members, and amongst them two of the deacons, Messrs Hugh Owens and Rice Jones. In time, the brother Rowland Griffith was chosen to be a deacon in Siloh, along with those who had been left there. Bethel ministers gave up the care of the church for a while during the time that Moriah was built; and meanwhile this church sent out a call to  Mr. John Stephens, a student from Brecon college, and he was ordained at Whitsun, 1864. Mr. Stephens laboured in the place with a great degree of success over many years, until he moved to Taibach, Glamorgan. After that, it fell to Messrs D. Griffith and R. W. Griffith, Bethel, to care mainly for the place. The present deacons are, Morris Roberts, Rowland Griffith, and Samuel Roberts - the son of  Mr. Morris Roberts, and so a grandson to the old loving, witty brother Robert Morris, whom we mentioned at the beginning of this history. It is lovely for us to add that this chapel has no outstanding debt since Moriah was built, and the cause looks successful still considering that the denomination has two chapels in the area.

  

MORIAH, PORTDINORWIG

(Llanfair-is-gaer parish)

Oddiwrth y cyfeiriadau a wnaed eisioes at gychwyniad yr achos yn y lle hwn, fe welir ei fod yn ddyledus am ei hanfodiad i sêl a gweithgarwch y frawdoliaeth unedig gynt yn Siloh. Nid peth dymunol i deimlad neb oedd meddwl am ranu y fath gynnulleidfa brydferth ag a welid yn ymdyru yno; etto, bernid yn gyffredinol, fod sefyllfa pethau yn Mhorth Dinorwig yn gofyn ymdrech penderfynol er cael ail gapel yn perthyn i'r enwad, mewn cwr arall mwy cyfleus o'r ardal. Nid oedd y boblogaeth yn cynyddu dim oddeutu Siloh, tra y cynyddai yn gyflym iawn yr ochr arall i'r porthladd yn nghyfeiriad Caernarfon. O'r diwedd, penderfynwyd gwneyd apeliad at Arglwydd Boston, am dir i adeiladu capel arno yn rhywle ar fin y ffordd fawr tua chanolbwynt y boblogaeth, a bu ei arglwyddiaeth mor dirion a rhoddi i'r cais atebiad cadarnhaol heb oedi dim. Yr oedd y dernyn tir a gyflwynid ganddo at wasanaeth yr enwad Anni-

262

bynol, yn bob peth a allesid ddymuno o ran cyfleusdra yn mron, ond fod y telerau dipyn yn gelyd, sef triugain mlynedd o brydles, gyda 2p. 10s. o ground rent yn flynyddol. Ond gan na allesid cael dim oedd well er treio, nid oedd dim i'w wneyd ond boddloni iddynt.

Yr oedd y capel newydd i fod yn un tra eang ac addurniadol. Meddylid iddo gynwys eisteddleoedd i oddeutu 500 o bobl. Y cymerwyr oeddynt y Meistri Williams, o Fangor, a swm y contract am wneyd y capel yn unig, 965p. Torwyd y dywarchen gyntaf, Mai 4ydd, 1861. Yn mhen ychydig wythnosau wed'yn, traddodwyd pregeth hyawdl i gynnulleidfa luosog, oddiar y gareg sylfaen. gan Mr. R. Thomas, Bangor. Gan fod trafferthion yr anturiaeth newydd hon yn gorphwys yn benaf ar ysgwyddau Mr. D. Griffith, ieu , ystyrid mai gweddus oedd iddo ef draddodi y bregeth gyntaf yn mhulpud y capel newydd, yr hyn hefyd a wnaeth nos Sul, Ebrill  6ed, 1862, i gynnulleidfa orlawn. Y testyn ydoedd Salm lxxxiv. 11, " Canys haul a tharian yw yr Arglwydd Dduw," &c. Yn ychwanegol at y swm a enwyd uchod, aeth cryn 100p. o draul yn mhellach gyda y mynedfeydd i'r capel, yr ystafelloedd odditano, &c. Ond yr oedd gan bobl Moriah galon i weithio. Llwyddent yn rhyfedd i gael arian at y gwaith o bob cyfeiriad. Ond er pob ymdrech, yr oedd y ddyled arosol yn cael ei deimlo yn faith trwm iawn - rhy drwm yn wir i'r gynnulleidfa allu ymunioni dano. Am hyny, yn y flwyddyn 1864, penderfynodd y gweinidog a'r bobl wneyd un egni mawr etto, er dwyn y ddyled i lawer os gellid hyd haner y gost wreiddiol. Cafwyd cynorthwy oddiwith foneddigion haelionus yn Lloegr, ac aeth y gweinidog drwodd i'r Deheudir am ychydig amser yn Mehefin, 1864, lle y dangoswyd iddo garedigrwydd anghyffredin. Yr oedd Mr. R. T. Williams, yr hwn oedd bregethwr cynorthwyol, ac a fu wedi hyny yn weinidog yn Nwyran, Mom ac a orphenodd ei yrfa yn ddiweddar yn Llanllyfni, yn aelod o eglwys Moriah y pryd hwnw; a bu yntau ddiwyd i ymweled a chynnulleidfaoedd yma,a thraw, er cael casgliadau at yr amcan dan sylw. Erbyn cael yr oll o'r rhoddion a'r casgliadau at eu gilydd, gwelid eu bod yn cyrhaedd y swm hardd o 254p. 16s. 3c. O'r pryd hwnw allan, ni ba raid i bobl Moriah bryderu dim yn nghylch y ddyled, er fod cryn swm o logau etto i'w talu bob blwyddyn  Ond telir hwynt yn ddidrafferth, ac y mae y ddyled ei hun hefyd yn toddi ymaith yn gyflym iawn. Yn nechreu y flwyddyn 1868, adeiladwyd ty newydd ar ddarn o'r tir perthynol i'r capel, costiodd uwchlaw 100p. O'r blaen defnyddid yr ystafell o dan y capel fel lle preswylfod; ond gan yr ystyrid nad ydoedd yn gymhwys iawn i fod felly, penderfynwyd troi yr ystafell hon yn ysgoldy at wasanaeth plant y gynnulleidfa ac eraill a ddewisont gyfranogi o'i mhanteision. Dygir yr ysgol yn mlaen yn ol y cynllun Brytanaidd, ac o adeg ei sefydliad hyd yn bresenol, y mae wedi bod yn llwyddianus tu hwnt i bob disgwyliad. Teimla pob plaid yn wir, ddyddordeb mawr yn llwyddiant a pharhad y sefydliad. Oni bae hon, ni fuasai gan yr Ymneillduwyr ysgol o'r fath a garant yn yr holl fro. Y mae dylanwad eglwysyddol wedi bod ar eu ffordd drwy y blynyddoedd i gael tir mewn man cyfleus at godi ysgoldy addas i ofyinon y gymydogaeth. Ond y mae dyddiau gwell i wawrio ar achos addysg anenwadol yn y man. Pe gwybuasid ar y cychwyn y daethai pethau i'r cyfeiriad a nodwyd, mae yn debyg y buasid yn gofalu am gael gwell lle at ysgol ddyddiol yn nglyn a chapel Moriah.

Breintiwyd yr eglwys yn Moriah a gwasanaeth amryw ddiaconiaid

263

ffyddlawn, a gwir ymroddedig i'r gwasanaeth y galwesid hwynt iddo. Saif eu henwau fel y canlyn, Hugh Owen, Rice Jones, John Ellis, David Griffith, Robert Jones, a John Davies. Bu y tri chyntaf o wasanaeth dirfawr ar gychwyniad yr achos yn y lle. Yr oedd y tri yn ymddiriedolwyr i'r capel, ac yn rhwymedig hefyd gyda'u gilydd, os da yr ydym yn cofio, am yr oll o'r ddyled. Cawsant fyw i weled yr achos allan o bob perygd, ac yn ymledu hefyd yn ddirfawr; ond yn fuan iawn wed'yn dechreuodd angau eu marcio a'u tori i lawr y naill ar ol y llall, gyda chyflymdra rhyfedd, gan adael y cyfrifoldeb am yr oll o'r ddyled i orphwys ar ysgwyddau y gweinidog yn unig. Ond ni theimlodd ef unrhyw anghyfleusdra oblegid hyny, na dim pryder chwaith, oblegid gwyddai fod digon etto wedi eu gadael ar ol, o rai fuasent yn myned gydag ef i garchar ac i angau, pe buasai raid, er gwaredu yr achos rhag dinystr. David Griffith hefyd, yr hwn a drigai yn nhy y capel, ydoedd ddyn hardd ei foes, a phenderfynol ei ysbryd yn ngwaith yr Arglwydd, ac yr oedd gyda hyny yn weddiwr gafaelgar nodedig. Ni chafodd yntau fyw ond ychydig flynyddoedd ar ol y brodyr anwyl eraill a enwyd; er y disgwyliasid iddo ef fel hwythau, gael aros i wasanaethu yr achos am hir dymor yn ychwanegol. Nid oes bellach yn aros o'r nifer diaconiaid y cofnodwyd eu henwau, ond dau yn unig, sef y brodyr Robert Jones a John Davies.

Ni chyfodwyd yn y lle hwn ond un pregethwr hyd yma, sef William Roberts, teithydd masnachol, yr hwn sydd yn parhau yma, yn bregethwr cynorthwyol parchus.

Yn mhlith y bobl dda a ddaethant i fyw yma o leoedd eraill, ac a fuont o wasanaeth mawr i'r achos. gellir enwi yn neillduol Mrs. Roberts, gynt o Ala Las, Caernarfon, ac hefyd ei chwiorydd, y ddwy Miss Thomas, y rhai a ddaethant i aros i'r lle oddeutu yr un amser. Teimlir chwithdod wrth feddwl, fod y tair erbyn hyn, yn mro dystawrwydd. Yr oedd Mrs. Roberts yn fenyw o synwyr cryf iawn, ac yr oedd llwyddiant yr achos yn Moriah mor agos at ei chalon fel y trefnodd yn ei hewyllys olaf fod i'r swm o 100p. gael eu talu gan ei gweinyddwyr tuag at ddiddyledu y capel, mewn amser priodol, wedi ei hymadawiad a'r fuchedd hon. Oherwydd y weithred haelionus yma, diau y bydd enw Mrs. Roberts yn berarogl i'r eglwys yn Moriah yn hir wedi yr elo y genhedlaeth hon heibio. Nid heb deimlad o fraw yn gystal ag o hiraeth dwfn, yr ydys fel hyn yn troi ein sylw yn ol i adolygu cyfnewidiadau yr un-mlynedd-ar-ddeg a aethant heibio, er pan ymsefydlodd y gynnulleidfa yn nghapel Moriah i ddechreu. Teinalwn ambell foment yn mron fel pe byddai cenhedlaeth gyfan o bobl wedi diangc oddiwrthym. Yn mhlith cefnogwyr mwyaf aiddgar yr achos ar ei gychwyniad, dylem yn ddiau enwi Mr. D. Griffith, hynaf; ac o'r diwedd wele yntau wedi myned, ond y mae yr achos yma etto yn fyw, ac yn myned rhagddo hefyd er gwaethaf y cyfnewidiadau oll. Ni bu y gynnulleidfa ar unrhyw adeg yn well na pharotach i waith nag yn bresenol. Ryw dair blynedd yn ol, aed i gryn draul i effeithio cyfnewidiad o fewn capel, drwy yr hyn y chwanegwyd gryn ddeg neu ddeuddeg at rif yr eisteddleoedd, ac er hyny, anhawdd etto cael eisteddle heb fod rhywun yn ei hawlio, megis y digwyddai ynddo o'r blaen. Y mae amryw o deuluoedd parchusaf y fro yn dal cysylltiad a'r gynnulleidfa, ac yn eu plith amryw o feistriaid llongau hefyd, yr hyn sy fantais ac anfantais yn ogystal,  - mantais, am fod morwyr fel rheol yn bobl haelionus at bob gwaith da, ac anfantais, o herwydd eu bod eu hunain oddicartref bron o hyd. Wedi

264

cymeryd pob peth i ystyriaeth, teimlir fod gan y bobl yn Moriah achos i fendithio Duw a chymeryd cysur. Ar y cyntaf, wedi i gyffro mawr yr adeiladu fyned drosodd, ac i ninau eistedd i lawr i ystyried ansefydlogrwydd y boblogaeth, amlder rhif yr addoldai o'u deutu, teneuder cymharol ein cynnulleidfa ein hunain, trymder aruthrol y baich, yn nghydag agosrwydd yr hen gapel, a hwnw heb ddyled arno, ofnem ambell foment fod amryfusedd rhyfygus wedi cael ei gyflawni genym, ond erbyn yn awr teimlwn mai priodol yw i ni ddiolch a dywedyd, megis y wraig hono o Sunem gynt, "POB PETH YN DDA." *

*Ysgrif Mr. D. Griffith, Portdinorwig.

Translation by Eleri Rowlands (May 2013)                            

From the references that have already been made about the beginning of the cause in this place, it is clear that it is indebted to the zeal and hard work of the former brotherhood in Siloh. It wasn't a nice feeling to think of sharing such a beautiful congregation that was seen flocking there; yet, it was considered generally, that the state of things in Port Dinorwic called for a determined effort in order to secure a second chapel for the denomination, in another, more convenient corner of the area. The population around Siloh did not increase, while it increased very quickly the other side of the harbour on the Caernarfon side. Eventually, it was decided that they should appeal to Lord Boston, and ask for some land on which to build a chapel somewhere on the edge of the main road in the centre of the population, and his lordship was kind enough to give them a positive answer immediately. The piece of land that was given to them in the service of the Independent cause

262

was, in all ways what they would have wished for convenience, except that the terms were a little harsh. It had sixty years of a lease, with £2. 10s. of ground rent annually. But since they couldn't secure anything better even though they tried, they had no choice but to accept.

The new chapel was supposed to be very large and decorated. It was thought that it would contain seats for around 500 people. The undertakers of the job were Messrs Williams, from Bangor, and the sum of the contract for building the chapel was only £965. The first turf was cut, on May 4th, 1861. In a few weeks after that, Mr R. Thomas, Bangor, gave an eloquent sermon to a large congregation, from the foundation stone. Since the troubles of this new venture lay mainly on the shoulders of Mr. D. Griffith, the younger, it was considered proper that he should give the first sermon in the new chapel, which is what he did on the evening of Sunday, April 6th, 1862, to a full congregation. The text was Psalm lxxxiv. 11, " for the Lord God is a sun and sheild," &c. In addition to the sum mentioned above, a considerable £100 more expense was spent on the entrances to the chapel, the rooms underneath it, &c. But the people of Moriah had a heart to work. They succeeded amazingly in getting money for the work from all directions. But despite every effort, the standing debt was a very heavy burden- too heavy indeed for the congregation to pull together under it. Therefore, in 1864, the minister and the people had to make one huge effort again, in order to reduce the debt by half of the original cost. They received help from the generous gentry in England, and the minister went to the South for a while in June 1864, where he found remarkable kindness. Mr. R. T. Williams, who was a lay preacher, and who then became a minister in Dwyran, Anglesey and finished his career in Llanllyfni, was a member of Moriah church at that time; and he diligently visited congregations here and there, to collect towards the debt. By the time all the gifts and collections were gathered together, they had reached the great sum of £254. 16s. 3c. From that time on the people of Moriah did not have to worry about the debt, even though there was considerable interest to pay each year. But it was paid effortlessly, and the debt itself is dissolving. At the beginning of 1868, a new house was built on a piece of land that belonged to the chapel, which cost more than £100. Previously the room under the chapel had been used as a residence; but as it was not considered to be suitable as it was, it was decided to use this room as a schoolroom to the service of the congregation's children and others that wished to use the facilities. The school followed the Britannic school curriculum, and from it's beginnings until now, it has been extremely successful in every expectation. Every faction has a great interest in the success and continuation of the organization. Had it not been for this school, the non-conformists would not have had the school they would have wanted in the whole area. There has been church influence in their way all through the years to find land in a convenient place in order to build a schoolroom for the community. But there are better days to come for the cause of non-denominational education in the area. Had it been known at the beginning that things would go this way, it is likely they would have been more careful in finding a better place for a day school connected with Moriah.

Moriah was honoured to have the service of several faithful deacons,

263

who were truly dedicated to the cause that they were called to. Their names are as follows, Hugh Owen, Rice Jones, John Ellis, David Griffith, Robert Jones, and John Davies. The first three were of great service at the beginning of the cause in the place. The three were trustees for the chapel, and were also bound together, if we remember rightly, for the whole of the debt. They were allowed to live to see the cause devoid of danger, and spreading greatly; but soon after that death marked them and cut them down one after the other, with a strange speed, leaving the responsibility for the whole debt to rest on the shoulders of the minister alone. But he did not feel any discomfort as a result of it, nor any worry, because he knew there were plenty of people left, who would go with him to jail and to death, if need be, to save the cause from destruction. David Griffith too, who lived in the chapel house, was a grand moral man, with a determined spirit in the work of the Lord, and he was also a man who prayed emotionally. He wasn't allowed to live more than a few years after the other dear brothers whom we have already named; even though it was expected that he, just like them, would have stayed to serve the cause for a long time. Only two of the deacons named are still alive. These are the brothers Robert Jones and John Davies.

Just one preacher was raised here until now and he was William Roberts, a commercial traveller, who continues here, as a respected lay preacher.

Amongst the good people who came to live here from other places, and who were of great service to the cause, we can name the excellent Mrs. Roberts, previously from Ala Las, Caernarfon, and also her two sisters, the two Miss Thomas', who came to live here about the same time. It is sad to think, that the three are, by now, in the valley of silence. Mrs. Roberts was a woman of strong intelligence, and the success of the cause in Moriah was so close to her heart that she arranged in her last will that £100 was to be paid by her executors towards clearing the debt of the chapel, within good time, after her death. As a result of this generous act, undoubtedly Mrs. Roberts' name will stay as a sweet perfume to the church in Moriah long after this generation has passed away. It is not without a feeling of alarm as well as of deep longing, that we turn our attention back to revising the changes in the eleven years that have passed, since the congregation established Moriah chapel. We almost feel that a whole generation of people have fled from amongst us. Among the most enthusiastic supporters of the cause at the beginning, we must mention the name of Mr. D. Griffith, the elder. At last he has passed away, but the cause is yet still alive, and thriving too despite all the changes. The congregation has never been more ready to work than now. About three years ago, they went to the expense of effecting changes within the chapel, by increasing the seating by ten or twelve, and yet it was difficult to find a seat that someone or other didn't feel they owned. There are many respected families in the area that have connections with the congregation, and amongst them several ship captains too, which is an advantage and a disadvantage too, - an advantage, because sailors are usually generous people towards all good works, and a disadvantage because they are away from home so much. After

264

Taking everything into consideration, it was felt that the people of Moriah had a reason to bless God and to take heart. At first, once the excitement of the building was over, and once we had sat down to consider the instability of the population, the number of the chapels around them, the relative few in our congregations, the tremendous burden, along with the closeness of the old chapel, which did not have a debt, we fear for a moment that a presumptuous error has been made by us, but now we think that it is appropriate for us to thank and say, as that woman from Sunem, "ALL IS GOOD." *

*Essay Mr. D. Griffith, Portdinorwig

WAENFAWR

(Llanbeblig parish)

Ymddengys fod yr Annibynwyr wedi dechreu pregethu yn yr ardal hon yn y flwyddyn 1813. Y pregethwr cyntaf a fu yma yn pregethu oedd Mr. D. Davies, yr hwn oedd ar y pryd yn cyd-weinidogaethu â Mr. J. Griffith, yn Nghaernarfon, ac yn cadw ysgol yn y dref hono. Arferai Mr. Davies fyned yn rheolaidd i'r Waenfawr tra yr arosodd yn Nghaernarfon, a theimlid yn ddwys pan ymadawodd i fyned i Pantteg, Caerfyrddin. Yn nhý Owen Pritchard, Bryneithin, y cedwid y cyfarfodydd yn yr amser hwnw. Llawer a bregethodd yr hen dadau ydynt bellach oll yn gorphwys oddiwrth eu llafur, Meistri J. Griffith, Caernarfon, D. Griffith, Talysarn, ac A. Jones, Bangor, yn yr hen annedd hono, a melus ydyw yr adgofion am lawer pregeth a draddodwyd yno. Yn y flwyddyn. 1814, daeth Mr. D. Griffith i Bethel, ac efe a fyddai yn dyfod fynychaf i bregethu i Bryneithin ar ol hyny. Cafwyd addewid am yr ysgol râd symudol (ysg., Dr. Dan. Williams), yr hon a gedwid ar y pryd yn Bethel, gan Ellis Thomas, i ddyfod i'r gymydogaeth hon yn y flwyddyn 1816, a  dysgwylid y buasai y Methodistiaid Calfinaidd yn rhoddi benthyg eu capel i gadw yr ysgol. Ond nid oedd y cyfeillion hyny yn gweled eu llwybr yn rhydd i ganiatau hyny; a bu yn rhaid ardrethu tý gwag yn Bryneithin i'r dyben hwnw yr hwn yn fuan iawn a aeth yn rhy fychan ysgolheigion.Gan fod cymaint o angen am ysgol yn yr ardal, bu i ymddygiad y cyfeillion yn gomedd y capel, dramgwyddo llawer o'r ardalwyr, ac annogwyd yr Annibynwyr i adeiladu capel eu hunain, gydag addewid y cawsent bob cynnorthwy tuag at hyny gan yr ardalwyr. Cynygiodd J. Evans, Ysw., Cyfreithiwr, Caernarfon, dir yn rhad iddynt pe buasent yn dewis gwneyd addoldy yr amser hono; a diau y gallasid adeiladu capel am lai na haner yr hyn a gostiodd iddynt pe buasent wedi gwrando ar lais yr ardal y pryd hwnw. Ond ystyriai Mr. Griffith, Caernarfon, nad oedd hyn yn codi oddiar yspryd iawn, ac felly ni roddodd anogaeth iddynt fyned yn mlaen. Wedi i'r Methodistiaid Calfinaidd ddeall fod yr ardal mor dramgwyddus, agorasant y capel i dderbyn yr ysgol, a rhoddwyd y tý yn yr hwn y cedwid hi gynt i fyny. Yr oedd yr Annibynwyr etto heb le i bregethu. Mewn canlyniad i hyn ymgyfarfyddent am ryw yspaid i le o'r enw Cae ysgubor i addoli, a deuai Mr. Griffith, Bethel, atynt i bregethu yn achlysurol.

Ar ol dyfodiad Mr. W. Jones i Gaernarfon, symudwyd i le a elwid Tai isaf, deuai ef yno bob yn ail a Mr. Griffith, Bethel, i bregethu. Yn fuan cydunodd y ddau weinidog uchod i gymeryd tý gwag, yr hwn a elwid y Tý newydd, Treflan, a llwyddwyd i gael gan yr hen frawd Owen

Translation by Eleri Rowlands (Sept 2011)

It appears that the Independents started preaching in this area in  1813.  The first preacher to come here to preach was Mr. D. Davies, who, at the time, co-preached with Mr. J. Griffith, in Caernarfon, and ran a school in that town.  Mr. Davies used to go to Waenfawr regularly while staying in Caernarfon, and he was sorely missed when he left for Pantteg, Carmarthen.  The meetings were held in Owen Pritchard, Bryneithin's house at that time.  The old fathers, who are now at rest from their labours, Messrs J. Griffith, Caernarfon,  D. Griffith, Talysarn, and A. Jones, Bangor, preached a lot in that old dwelling house, and the memories of many a sermon that was preached there are very sweet.  In 1814,  Mr. D. Griffith came to Bethel, and it was he who usually came to preach in Bryneithin after that.  They received a promise regarding the mobile free school (sec., Dr. Dan. Williams), which was, at the time, run in Bethel, by Ellis Thomas, that it would come to this community in 1816, and it was expected that the Calvinist Methodists would lend their chapel for the school.  But those friends did not see their way clear to allow that; and it was necessary to rent an empty house in Bryneithin for that reason and it quickly became too small for the scholars.  Since there was such a need for a school in the area, the behaviour of the friends in refusing the chapel offended many of the people of the area, and the Independents were encouraged to build their own chapel, with a promise that they would have support from the local people to do so.  J. Evans,  Esq., Solicitor, Caernarfon, offered them land freely if they chose to build a place of worship at that time; and undoubtedly it would have been possible to build a chapel for less than half the price they paid had they listened to the opinions of the people of the area at that time.  But Mr. Griffith, Caernarfon, considered that this did not promote the right spirit, and so he refused to encourage them to go ahead.  Once the Calvinist Methodists understood that the area was so hostile, they opened their chapel to the school, and the house in which the school was run was given up.  Once again the Independents had no place in which to preach.  As a result they met to worship for a while in a place called Cae Ysgubor, and  Mr. Griffith, Bethel, came to them occasionally to preach.

After Mr. W. Jones came to Caernarfon,  he moved to a place called  Tai isaf,  he came there to preach alternately with Mr. Griffith, Bethel. Soon the two ministers above agreed to take an empty house, which was called Ty Newydd, Treflan, that they managed to obtain from the old brother Owen

265

(Continued) WAENFAWR

Pritchard in order to live in it,  and to care for and feed ministers who came there to preach.  They also held a religious fellowship there, and they met there to worship for a year, and paid the rent.  But because the old people who lived in Tai isaf were so disabled,  especially the old woman, who was unable to leave the house, they still met there to worship until 1826.

At this time a man by the name of Samuel Jones, and his wife, came to live in the area. They were members with the Independents in Lleyn; and soon another by the name of Jane Evans came there, and in the same year Mr. A. Timmins joined the few friends that were there.  This warmed the heart of the old brother Owen Pritchard greatly. But when Hugh Jones, John Hughes, Trefor Williams, and his wife Jane came, along with Griffith and Eleanor Morris,  Owen Pritchard decided to leave along with his friends in Bethel, and Mr. Griffith came there to establish a church in 1826.  Mr. Griffith, Bethel, came here monthly, and Mr Jones, Bangor; Robert Morris and Thomas Williams, Bangor, occasionally.  Mr Price, now from America, a Mr Edward Parry, from Caernarfon, were very faithful in serving the cause at this time.

In 1829, the few disciples moved to Moriah, and the same preachers continued to serve them until the end of that year, when Mr. Daniel Jones, from Neuaddlwyd, came to be inducted amongst them, and he was ordained on April 29th, 1830.  But it appears that there was only a little success for the cause there, and he stayed for just a little over six years.  He left in 1835.  Mr. T. Edwards was here for a while preaching and running the school, until he moved to Ebenezer.

The friends were thrown into some distress, when the man who had lent them the money, £160, to build the chapel, asked for its return.  Everything darkened for them, until they were rescued by their old friend in all crises, Mr. Griffith, Bethel.  He took the deeds of land he owned to be pledged in the bank for the necessary sum of money to pay the creditor.  This is how he helped many poor churches, when they were under the threat of creditors.  Around this time there was a general effort to pay the debts of Independent houses of worship in Wales, with a commendable energy, when our fathers worked, those that have now, most of them, gone to rest from their labours.  And by  "sharing the spoils," £76 came to little Moriah in her weakness.

In 1839, the late Mr. Thomas Davies, from Bodffordd settled here, and his ministry met with much success; many good, hard working men joined the church during his time amongst them;  but Mr. Davies left in 1843.  Mr. W. Caledfryn Williams came here monthly, until he left Caernarfon, and the listeners increased greatly during that time.  After Mr. Williams from Caernarfon left,  there was nothing to do but turn to their old friend Mr. Griffith, Bethel, who contined to come here monthly, until the church under his care became too large for him to come to Waenfawr regularly.

The church in Waenfawr received the greatest share of the religious revival, when the Lord's Spirit visited every congregation in this country

266

as well as other countries in the year 1859.  If we are not mistaken, this church enjoyed the first fruits of the great harvest that was reaped during that year.  The first shower fell here, and spread over the whole country.  This gracious visit gave the old worshippers a new spirit.  Many new believers in Christ Jesus were created, and in addition to "creating pure hearts" in the area, "an upright spirit was renewed within" the old members.  Mr Roberts, Caernarfon took care of the church at this time, and he attended as often as he could. The people had a heart to work,  they dedicated themselves to repairing and embellishing the old house of worship, which had become a quite a ruin, so much so that the top of one seat fell on the floor during one morning service.  A cost of  £60 was added to the cost on the old chapel, which made it a comfortable, clean and orderly house of worship.  But it was soon realized that it was already too small for the number of people who frequented it. It was felt that the debt had become to some degree useless, and that they would have been better off if they had rebuilt a larger chapel. They devoted themselves energetically to paying back the £80 that was outstanding on the debt on the old chapel, and then to building a new temple.  In July, 1863, the old Moriah was demolished and they started building the second, much larger temple than the first on the same plot.  The design was by Mr. T. Thomas, Glandwr, and the work was carried out to general satisfaction by Messrs W. Rogers and Company, Waenfawr.  The new house of worship was supposed to have cost between £600 and £700, but once the walls were finished, the designer found that the building would not be as comfortable without galleries.  This added another debt of £900, but today it is considered to have been the best decision; the receipts for the seats in the gallery in the last quarter were more than those on the lower floor.  The first sermon that was preached in the new chapel was on December 11th, 1864, by Mr. Roberts, Caernarfon, from Haggai ii. 7-9, and the opening meeting was on January 17th and 18th, 1865.  It is one of the most beautiful and convenient houses of worship in the Principality.  About 500 could be seated in it, and there is a cemetery nearby, which had been started, as mentioned because of persecution. Mr. Roberts gave up coming here in 1868. A call was sent to Mr. David R. Davies, a student from Carmarthen college, and he was ordained on Easter Monday, 1869. Messrs W. Morgan, Carmarthen; D. Roberts, Caernarfon; T. Johns, Ebenezer; D. Oliver, Llanberis; J. Thomas, Liverpool, and others officiated in the services on the day. Mr. Davies stayed here for more than two years when he moved to Abercwmboy,  Glamorgan.  The church has no minister at the moment, but the cause is moving along successfully. There have been many of the faithful here from time to time, but everyone agrees that the old brother Owen Pritchard has excelled above all, and his name will be sweet perfume in the area after many generations have passed.

CONTINUED