Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru. (History of the Welsh Independent Churches)

hide
Hide

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+) From the CD published by Archive CD Books

CARDIGANSHIRE section (Vol 4)

Pages 166 - 179

See main project page

Proof read by Yvonne John (April 2008)

Chapels below;

  • Continued) HOPE CHAPEL, ABERTEIFI
  • YDREWEN  (Brongwyn parish) (with translation)
  • BETHESDA  (Llandygwydd parish)  (with translation)
  • BRYNGWYN  (Bettws Ifan parish) (with translation)
  • HAWEN  (Troed-yr-aur parish) (with translation)

Pages 166 - 179

166

(Continued) HOPE CHAPEL, ABERTEIFI

See translation on previous page

Rotherham yma. Wedi bod am ychydig flynyddau yn weinidog yn y lle, ymadawodd i'w ardal enedigol yn agos i Gilcenin, lle y mae etto, ond heb un cysylltiad rhyngddo a'r weinidogaeth. Wedi ei ymadawiad ef, rhoddwyd galwad i Mr. Richard Hancock, o athrofa Aberhonddu yn y flwyddyn 1849, a bu yntau yma am ychydig flynyddau. Symudodd i Lanelli, sir Gaerfyrddin. Y gweinidog nesaf yma oedd Mr. R. Breeze. Ni bu ei arosiad yntau yn y lle ond o ddwy i dair blynedd. Yn 1861, urddwyd Mr. D. Jones yma, yr hwn oedd ar y pryd yn fyfyriwr yn ysgol Mr. D. Palmer, B.A., yn dref hon. Bu ef yma tua chwe' blynedd. Symudodd oddiyma i Gastellnedd, ac oddiyno i'r America lle y mae yn bresenol. Y gweinidog nesaf yma oedd Mr. J. N. Richards, myfyriwr o athrofa Aberhonddu. Bu ef yma o 1869 hyd 1873, pryd y symudodd i Benygroes, sir Benfro.  Yn fuan wedi ei ymadawiad ef rhoddwyd galwad i Mr. Lewis Beynon o Gaerodor, ac efe yw y gweinidog yma yn bresenol. Achos bychan a gwan iawn yw hwn bod wedi bod o'i gychwyniad hyd yn bresenol, ac nis gall lai na bod felly gan nad yw poblogaeth Saesonig y dref ond bechan iawn, a bod y rhan fwyaf o'r cyfryw yn Eglwyswyr, pe byddent yn rhywbeth. Bu amryw gyfnodau o flwyddyn ac ychwaneg rhwng ymadawiad naill a sefydliad y llall o'r gweinidogion uchod. Mr. Daniel Davies fyddai ar yr adegau hyny yn gwasanaethu fel gweinidog yma. Yr oedd ef yn teimlo dyddordeb mawr yn yr achos Saesonig, am yr ystyriai fod bodolaeth Ymneillduaeth yn Nghymru yn y blynyddau dyfodol yn ymddibynu ar gael achosion Saesonig yn mhob tref ac ardal boblog. Yn Saesonig yn y capel hwn y traddododd Mr. Davies y bregeth obaf a bregethwyd ganddo. Mae Mr. T. Lloyd, yr hwn a ddechreuodd yr achos gyda Mr. Davies, etto yn fyw yn y Casnewydd, Mynwy. Merch iddo ef yw gweddw y diweddar Mr. David Dudley Evans, gweinidog y Bedyddwyr yn y dref hono.

  

Y DREWEN

(Brongwyn parish)

Saif yr addoldy henafol hwn ar lan y Teifi, yn mlwyf Bryngwyn, o fewn milldir a chwarter i'r gogledd-orllewin o dref Castellnewydd-Emlyn. Yr oedd Ymneillduaeth wedi ymdaenu yn yr ardal hon yn gynar yn yr, ail-ganrif-ar-bymtheg. Yn 1672, cafodd ty John James yn Cenarth ei drwyddedu i  fod yn dy cyfarfod i'r Annibynwyr, a chafodd James Davies ei drwyddedu yr un dydd i fod yn bregethwr yn y ty hwnw. Mae yn ddiameu fod pregethu yn beth cyffredin yn anedd-dai y gymydogaeth hon, o bob tu i'r Teifi, yr amser hwnw, ac o'r pryd hwnw hyd yr amser yr adeiladwyd capel y Drewen y waith gyntaf, Nid ydym yn gwybod enwau y tai yn mha rai yn benaf y cynelid y moddion. Pa bryd y ffurfiwyd y dysgyblion yn yr ardal hon yn eglwys a chan bwy y gwnaed hyny sydd anhysbys i bawb yn yr oes hon. Ond pa bryd bynag y ffurfiwyd hi mae yn wybyddus mai cangen o'r fam eglwys yn Llechryd yr ystyrid hi hyd sefydliad Mr. Benjamin Evans yma yn 1779. Yn y flwyddyn 1737, yr adeiladwyd y capel cyntaf yma. Agorwyd ef Gorphenaf 16eg yn y flwyddyn hono, pryd y pregethodd Mr. Henry Palmer, Henllan, oddiwrth Gen. xxviii. 17, a Mr. Lewis Jones oddiwrth 2 Con vi. 18. Cofrestrwyd ef fel ty addoliad yn y mis canlynol i'w agoriad. Rhif yr aelodau y pryd hwnw oedd haner cant o frodyr a thua yr un nifer o chwiorydd. Mae yn ymddangos i Mr. Lewis Jones o Lanedi ymgymeryd a'r weinidogaeth yma

167

ac yn Llechryd y pryd hwn, fel cynorthwywr i Mr. David Sais, ond nid ymddengys iddo aros yma dros flwyddyn neu ddwy o hwyaf, canys cafodd Mr. David Evans ei urddo yn Llechryd i fod yn weinidog i'r ddwy eglwys yn 1739,a thua yr amser hwnw yr ymsefydlodd Mr. Jones yn Mhenybont-ar-ogwy. Yr ydym yn cael ein gogwyddo i dybied mai un genedigol o'r ardal hon ac aelod gwreiddiol o'r eglwys hon oedd Mr. Lewis Jones. Wedi marwolaeth Mr. D. Sais yn 1741, dewiswyd Mr. David Griffiths yn gynorthwywr  Mr. David Evans yn Llechryd a'r Drewen. Bu y ddau le dan eu gofal unol hwy hyd farwolaeth Mr. Evans yn 1773, ac yna am ychydig flynyddau dan ofal Mr. Griffiths ei hun. Yn 1779, penderfynodd yr eglwys yn y Drewen ddatod ei  chysylltiad gweinidogaethol a Llechryd, a mynu gweinidog iddi ei hun. Yn y flwyddyn hono rhoddwyd galwad i Mr. Benjamin Evans, y pryd hwnw o Hwlffordd. Cydsyniodd yntau a'r alwad ar yr amod iddo gael bod at ei ryddid i draddodi iddynt holl gynghor Duw, fel y credai ac y deallai efe ef. Yn yr amser hwnw yr oedd rhyw gymysgedd rhyfedd wedi dyfod i mewn i'r eglwysi Ymneillduol, yn enwedig yn siroedd Aberteifi, Caerfyrddin, a Morganwg. Yr oedd yn mysg y cymunwyr a'r gwrandawyr, mewn amryw o honynt, Galfiniaid, Arminiaid, Pelagiaid, Ariaid, a rhai yn dechreu gogwyddo at Undodiaeth noeth. Er cadw y cymysgedd hwn yn nghyd heb ymranu i wahanol gynnulleidfaoedd neu enwadau, ystyrid yn angenrheidiol i'r gweinidogion yn eu pregethau gyfyngu eu hunain i ddyledswyddau ymarferol crefydd yn unig, heb gyffwrdd ag un pwngc y gallasai fod gwahaniaeth barn yn ei gylch. Felly y gwneiai llawer o'r gweinidogion, a thrwy hyny ni chlywai eu cynnulleidfaoedd air o ddechreu y flwyddyn i'w diwedd am y pethau a ystyriai y Calfiniaid yn wirioneddau hanfodol yr efengyl. Ystyrid pob gweinidog na chadwai at y rheol hon yn un cul, rhagfarnllyd, anfoneddigaidd, ac yn derfysgwr heddwch y cynnulleidfaoedd. Cydunodd eglwys y Drewen i dderbyn Mr. Evans ar yr amodau a osodasai efe iddynt, ond mae yn debygol fod rhai o'r blaid wrth-Galfinaidd o honynt yn meddwl y buasai ef yn ddigon o wr boneddig i wneyd aberth o bob peth er mwyn heddwch, ond yn hyn camgymerasant eu dyn. Yr oedd Mr. Evans yn wr boneddig yn holl ystyr yr ymadrodd, ond nid ystyriai ef mai boneddigeiddrwydd mewn gweinidog fuasai celu oddiwrth ei wrandawyr yr hyn a ystyriai fel y gwirioneddau pwysieaf yn y Bibl, er mwyn cadw pob math o ddynion yn nghyd yn un gynnulleidfa. Ar y dechreu efe a arferodd lawer o bwyll a doethineb, fel y gallasai, os byddai modd, ennill ei wrandawyr oll un golygiadau ag yntau. Ystyriai mai annoethineb fuasai tarfu neb ymaith os gallesid eu cadw heb fradychu y gwirionedd. A llwyddodd, trwy ei arafwch a'i ddoethineb,  gadw y rhan fwyaf o honynt, ond o radd i radd aeth tôn ei weinidogaeth yn rhy efengylaidd i rai i'w goddef, a'r canlyniad fu iddynt ymadael, ond ymadael i roddi lle i'w gwell wnaethant. Yn raddol daeth yr eglwys gymysglyd hon yn un o'r eglwysi iachusaf ei barn yn y Dywysogaeth. Bu gweinidogaeth Mr. Evans yn nodedig o lwyddianus yma, ac yn yr holl wlad oddiamgylch o'r afon Teifi hyd y Ceinewydd a Llangranog. Fel y nodir yn eu lleoedd priodol, ffrwyth ei lafur ef yw y cynnulleidfaoedd lluosog sydd yn awr yn Hawen, Glynarthen, Penrhiw- galed, Pisgah, a Chapel-y-wig. Yn 1814, ail-adeiladwyd capel y Drewen. Traul yr adeiladaeth y pryd hwnw oedd 400p., heb gyfrif cludiad y defnyddiau, a phethau eraill. Cafodd y ty hwn ei adgyweirio yn 1843, a thrachefn yn 1859, dygwyd ef i'w ffurf bresenol trwy draul o 200p. Ni

168   

bu yr eglwys hon allan o'i hardal ar un cyfnod o'i hanes yn casglu at dreuliau ei hadeiladaethau, etto cadwai ei drws yn wastad yn agored i apeliadau am gymorth oddiwrth leoedd gweiniaid yn mhob parth o Gymru.

Gan fod maes gweinidogaethol Mr. Evans mor ddirfawr o helaeth, yn cynwys y Drewen, Hawen, Glynarthen, Penrhiwgaled, a Chapel-y-wig, bu raid iddo edrych allan am gynorthwywr yn y weinidogaeth, ac yn 1814, rhoddodd ef a'r eglwysi alwad i'w nai, Mr. Thomas Griffiths, Horeb, i ddyfod yn gynorthwywr iddo. Bu Mr. Griffiths yn cydlafurio a'i ewythr yn yr holl gylch hyd 1818, pryd y cyfododd rhyw deimladau annymunol rhyngddo a rhai o brif aelodau y Drewen, yr hyn a derfynodd yn ei ymadawiad a'r eglwys hon. Bu yr amgylchiad yn ddolur tost i'w deimladau ef a'i ewythr oedranus. Nid ydym ddigon hysbys o holl fanylion yr achos gofidus hwn i allu ei osod yn gyflawn ger bron ein darllenwyr, pe byddai hyny yn fuddiol. Yn gyffredin mewn pob anghydfod y mae rhyw fai neu annoethineb o bob tu, ond pa fodd bynag y bu yn yr achos hwn, mae y ffaith yn hysbys i eglwys y Drewen ymwrthod ag un o'r gweinidogion goreu a fagodd Cymru erioed, ac iddi wrth wneuthur hyny fyned yn mhell i dori calon ei hen weinidog parchus a defnyddiol ar derfyn bywyd hirfaith o lafur llwyddianus. Mae yn dra thebyg i lawer, os nad pawb o'r rhai a gyfodasant yn erbyn Mr. Griffiths, weled eu camgymeriad pan yr oedd wedi myned yn rhy ddiweddar. Gan eu bod oll cyn hyn wedi ymddangos ger bron eu Barnwr, ac fel yr hyderwn, wedi cael maddeuant am yr hyn fu yn feïus ynddynt, ni byddai o un bydd i neb i ni ychwanegu rhagor yn nghylch yr helynt gofidus.

Wedi ymadawiad Mr. Griffiths, ac am ryw faint o amser cyn hyny, nid oedd yr hen weinidog, Mr. Evans, yn alluog i bregethu dim oherwydd cystudd a llesgedd henaint, ond bu fyw hyd 1821. Yn 1819, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Watkin Williams, o athrofa Llanfyllin, ac urddwyd ef yma Mehefin 3ydd, y flwyddyn hono. Nid ydym wedi cael lle i ddeall fod dim ond tri gweinidog yn cymeryd rhan yn ngwasanaeth yr urddiad, sef Meistri Davies, Aberteifi ; Jones, Saron, a Jones, Trefdraeth. Dichon mai ymddygiad diweddar yr eglwys tuag at Mr. Griffiths, a'u gofal rhag dolurio teimladau yr hen weinidog cystuddiedig, a barodd i'r gweinidogion cymydogaethol beidio dyfod i gyfarfod yr urddiad. Nis gallasai fod ganddynt ddim yn erbyn Mr. Williams, canys yr oedd yn ddyn ieuangc rhagorol ac o gymeriad difai. Ychydig fu tymor gweinidogaeth Mr. W. Williams yma, ond bu yn barchus a llwyddianus iawn yn ei dymor byr. Yn ystod y pum' mlynedd y bu yma derbyniodd ddau-cant-a-deg o aelodau i'r eglwys. Bu farw yn mlodeu eu ddyddiau yn 1824. Bu yr eglwys am bedair blynedd ar ol ci farwolaeth ef yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol.  1828, rhoddwyd galwad i Mr. John Phillips, mab Dr. Phillips, Neuaddlwyd, ac urddwyd ef yma Gorphenaf 31ain, y flwyddyn. hono. Yr oedd chwech-ar-hugain o weinidogion yn wyddfodol yn ei urddiad. Dywedodd ei dad ar ddydd ei urddiad wrth yr eglwys am iddynt beidio bod yn gas wrtho. "Pan flinoch arno,"meddai, " anfonwch ef at Mari ei fam, canys y mae ganddi hi olwg fawr arno, pa beth bynag fydd eich barn chwi am dano."Bu Mr. Phillips yn barchus a llwyddianus iawn yma am yr ychydig amser y caniataodd yr Arglwydd iddo nerth i gyflawni ei weinidogaeth. Yn fuan wedi ymsefydlu yma aeth Mr. Phillips yn lled fynych i bregethu i le a elwir Cilfod, tu arall i'r afon, yn mhlwyf Cenarth, lle yr oedd pregethu lled gyson wedi bod am fwy nag ugain

169

mlynedd, ond trwy ei weinidogaeth boblogaidd ef y rhoddwyd y fath gychwyniad i bethau da yn yr ardal, fel yr adeiladwyd capel Brynseion, ac y ffurfiwyd ynddo eglwys, yr hon sydd mewn rhan yn gangen o'r Drewen. Bu Mr. Phillips yn gweinidogaethu i'r eglwys ieuangc hon cyhyd ag y bu yn y Drewen. Yr oedd eglwys y Drewen yn flodeuog iawn yn nhymor gweinidogaeth Mr. Phillips. Cynwysai tua 600 o aelodau, ac ar y Sabbothau cymundeb nid oedd lle iddynt oll yn y capel fel yr oedd y diaconiaid yn gorfod myned a'r elfenau y tu allan i'r drysau i'r rhai a safent yno. Byddai rhai o'r aelodau y pryd hwnw yn dyfod yno o saith ac wyth milldir o bellder, ac mor rhagorol oedd yr oedfaon hyny fel y teimlent ac y dywedent eu bod yn cael eu talu yn dda am eu trafferth i ddyfod yno. Wedi i Mr. Phillips lafurio yma gyda llwyddiant a pharch anghyffredin am bum' mlynedd, gwaelodd ei iechyd fel y bu raid iddo roddi y weinidogaeth i fyny yn 1833. Wedi ei ymadawiad  bu yr eglwys drachefn am tua phedair blynedd yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol, yna rhoddasant alwad i Mr. Stephen Jones, o athrofa Rotherham, gwr ieuangc genedigol o ardal Cilcenin. Urddwyd ef yma Medi 28ain a'r 29ain, 1837. Yr oedd y gweinidogion canlynol yn wyddfodol ar yr achlysur, ac amryw o honynt yn cymeryd rhan yn y gwasanaeth: - Meistri O. Owens, Bwlchnewydd; W. Evans, Neuaddlwyd; D. Thomas, Penrhiwgaled; T. Evans, Aberhonddu ; D. Jones, Cydweli; E. Rees, Brynseion; J. Evans, Penygroes; S. Griffiths, Horeb; T. Griffiths, Hawen; D. Davies, Pantteg; D. Davies, Llundain, ac eraill. Ni bu arosiad Mr. Jones yma ond dros flwyddyn neu ddwy; ymadawodd ac ymsefydlodd fel masnachydd yn Erwood, Brycheiniog, lle y mae hyd yn bresenol. Mae yn parhau i bregethu yn achlysurol, ac yn ddyn o gymeriad difrycheulyd. Yn y flwyddyn 1840, rhoddwyd galwad i Mr. Robert Jones, o sir Gaernarfon, yr hwn a fuasai yn perthyn Methodistiaid Calfinaidd. Wedi ymuno a'r Annibynwyr bu am ychydig amser yn Dublin yn derbyn addysg dan arolygiad Dr. Urwick. Urddwyd ef yn y Drewen, Rhagfyr 24ain, 1840. Gweinyddwyd yn yr urddiad gan Meistri Davies, Glandwr; Davies, Aberteifi; Jones, Glynarthen ; Evans, Penygroes; Griffiths, Horeb, ac eraill. Bu ef yn dal cysylltiad gweinidogaethol a'r lle hwn am oddeutu deng mlynedd, ac am rai blynyddau bu yn lled lwyddianus a pharchus, ond yn hir cyn diwedd ei oes yr oedd pob cysylltiad rhyngddo a'r weinidogaeth wedi darfod. Wedi ei ymadawiad ef bu yr eglwys drachefn tua thair blynedd heb weinidog sefydlog. Yn ngwanwyn 1853, rhoddwyd galwad i Mr. David Jones, o Dalysarn, sir Gaernarfon. Un genedigol o sir Gaerfyrddin yw Mr. Jones, ac yn athrofa Caerfyrddin yr addysgwyd ef. Bu ef yn weinidog yn y Drewen a'r cangenau yn Bethesda a Bryngwyn o fis Mai 1853 hyd fis Medi, 1865, pryd yr ymfudodd i'r America. Yr oedd eglwys y Drewen pan ddechreuodd ef ei weinidogaeth yma wedi lleihau yn fawr oherwydd ffurfiad y cangenau yn Bethesda a Bryngwyn, fel nad oedd rhif yr aelodau yn y fam eglwys yn 1853 ond 250. Yn mhen tua blwyddyn wedi ymadawiad Mr. D. Jones, rhoddwyd galwad i Mr. T. Selby Jones, y gweinidog presenol. Gan nad oedd y pryd hwnw wedi gorphen ei amser yn athrofa Aberhonddu, arosodd yr eglwys iddo i'w orphen, âc felly ni chafodd ef ei urddo cyn Medi 20fed, 1867. Yr oedd y rhan fwyaf o weinidogion y sir, ac amryw o siroedd eraill, yn bresenol yn yr urddiad. Nid ydym yn gwybod am unrhyw gyfnewidiad neillduol sydd wedi cymeryd lle yn amgylchiadau

170

yr achos yma yn nhymor gweinidogaeth y gweinidog presenol. Gellir disgwyl yn naturiol fod llawer o gymeriadau rhagorol wedi bod yn dal cysylltiad ag eglwys henafol a lluosog fel hon o bryd i bryd, ond ni oddefa ein terfynau i ni wneyd ychwaneg na chrybwyll enwau ychydig o honynt. David Davies, Penybwliaid, oedd ddyn o ysbryd hynaws iawn, ac yn dra gofalus am gydweithredu a'r eglwys yn wastadol. Daniel Jones, y Porth, oedd ddyn da a chymeradwy. Bu ei borth ef am lawer o flynyddau yn agored i dderbyn cenhadau Crist o ba le bynag y deuant. Phillip Davies, masnachydd, Castellnewydd-Emlyn, oedd yn enwog am ei gallineb, ei ffyddlondeb, a'i wasanaeth i'r achos. Mae ei fywyd pur yn perarogli hyd heddyw, a'i goffadwriaeth yn fendigedig. David Morris, Blaensilltin, oedd wr cadarn yn yr Ysgrythyrau, ac o fywyd hollol ddiargyhoedd. Josuah Griffiths, Penalltgeriuchaf, a fu yn arweinydd ffyddlon i'r eglwys am flynyddau lawer. Yr oedd ei ddylanwad yn yr eglwys a'r ardal yn ddirfawr ar gyfrif ei alluoedd a'i dduwioldeb. Claddwyd ef yn mynwent y Drewen Medi 8fed, 1853, ac y mae yr englyn canlynol i'w weled yno ar ei gareg fedd: -

"Hil Griffiths hael a graffant - draw oesau,
O draserch hwy deimlent
Yn foddus pan ganfyddant
Hyn o son am yr hen sant."

At y rhai uchod gellid ychwanegu enwau Lewis Evans, John Jones, David Davies, John Williams, Dayid Jones, ac amryw eraill. Y diaconiaid presenol ydyw David Evans, Cwmcoy, yr unig un o'r rhai a dderbyniwyd gan Mr. Evans sydd wedi ei adael yn weddill gan angau ; Owen Davies, Llwynbedw; David Jones, Clinte; John Davies, Parc; Rees Rees, Thomas Jones, a Richard James.

Cyfodwyd yma lawer o bregethwyr o bryd i bryd. Cynwysa y rhestr ganlynol enwau amryw o honynt, ond mae yd dra sicr ei bod yn mhell o fod yn gyflawn :-

  • Benjamin Evans, St. Florence, sir Benfro. Gwelir ei hanes ef yn nglyn a'r eglwys yn y lle hwnw.
  • Evan Prossor. Ni chawsom un hysbysrwydd pellach am dano na'i enw. John Owens, Ffynonoer. Urddwyd ef yn y Gogledd, ond nis gwyddom yn mha le yno.
  • Dayid Jones, y Porth. Bu ef farw pan yn fyfyriwr yn yr athrofa yn Nghaerfyrddin.
  • Owen Owens. Gweler ei hanes ef yn nglyn a'r Bwlchnewydd, lle y treuliodd ei oes weinidogaethol.
  • David Lloyd, Penalltybie. Addysgwyd  yn athrofa Coward, Llundain, ac urddwyd ef yn Leamington, yn 1834, lle y bu am nifer o flynyddau. Oherwydd diffyg iechyd y mae wedi gorfod rhoddi i fyny y weinidogaeth er's blynyddau bellach. Yn Clifton, gerllaw Bristol, y mae yn cyfaneddu yn awr.
  • James James (Iago Emlyn). Bu ef yn weinidog yn Llanelli, sir Gaerfyrddin, ac yn Nghaerdydd am ychydig amser. Y mae yntau yn cyfaneddu yn Clifton er's blynyddau, ac yn pregethu yn achlysurol, ond heb ofal gweinidogaethol.
  • Thomas Lloyd, Hafodfach. Urddwyd ef yn rhyw le yn Lloegr, ond nis gwyddom yn mha le yno.

171

  • Thomas Lloyd, Cwmbarre. Bu ef am dymor yn weinidog yn y Watford, Morganwg. Y mae yn awr yn byw yn agos i Gaerfyrddin.
  • Thomas Jones, gweinidog yr eglwysi yn Cilcenin a Dyhewyd.
  • William Jones, gweinidog yr eglwys yn Mhentretygwyn.
  • David Davies, gweinidog yr eglwysi yn Cerygcadarn a Gwenddwr.
  • Daniel Jones, y Porth. Bu farw yn fuan wedi iddo ddechreu pregethu.
  • John Davies, Trecwn. Urddwyd ef yn Ceidio, ac wedi hyny trodd at y Methodistiaid. Bu farw yn America.
  • John R. Davies, yr hwn sydd yn awr yn fyfyriwr yn athrofa y Bala.

Mae y fam eglwys yn y Drewen yn parhau yn gref er cynifer o gangenau sydd wedi myned allan o honi o'r dechreuad hyd yn bresenol. Rhifa yr aelodau yn awr rhwng dau cant a haner a thri chant. Mae y capel yn sefyll ar ddarn o dir a roddwyd i'r eglwys, yn 1814, gan John Griffiths, Ysw., Penywenallt, ar lês o 900 o flynyddau am swllt y flwyddyn o ardreth. Gan nad oedd tir wrth y capel at gladdu y meirw, prynodd yr eglwys yn 1845 ddarn o dir tua chwarter milldir oddiwrth y capel at gladdu y meirw. Mr. Owen Davies, Llwynybedw, a werthodd y tir hwn i'r eglwys am driugain punt. Dylem grybwyll hefyd fod ysgoldy cyfleus wrth y capel, a bod y capel, yr ysgoldy, y fynwent, a'r cwbl a berthyn i'r achos, yn rhydd o ddyled. Mae yma gynnulleidfaoedd lluosog yn gwrandaw, ac ysgol Sabbothol flodeuog. *

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

(Not fully extracted)

BENJAMIN EVANS. Ganwyd ef mewn lle a elwir Ffynonadda, yn mhlwyf Melyne, sir Benfro, Chwefror 23ain, 1740. Yr oedd ei dad, Daniel Evans, yn aelod selog ac yn ddiacon gyda'r Bedyddwyr, a'i fam, yr hon oedd yn ddynes rhagorol iawn, yn aelod gyda'r Annibynwyr yn Brynberian. ..................................

*Llythyr Mr. T. Selby Jones.

172 / 173 / 174

WATKIN WILLIAMS. Ganwyd ef yn Ninbych yn y flwyddyn 1792. .........................

175

JOHN PHILLIPS. Oedd fab i Dr. Thomas Phillips, Neuaddlwyd. Ganwyd ef yn Mhenybanc, yr anedd lle y treuliodd ei rieni eu hoes, Mehefin 30ain, 1805. ...............................

176  

ROBERT JONES. Ganwyd  yn Ty'nyllan, yn mhlwyf Llanddeiniolen, yn sir Gaernarfon, yn y fiwyddyn 1811. ..............................

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This old house of worship is on the banks of the Teifi, in the parish of Bryngwyn, within a mile and a quarter of north west of Newcastle Emlyn. Nonconformism has spread over this area early in the seventeenth century. In 1672, John James house in Cenarth was licenced to be a meeting house for the Independents and the same day James Davies was licenced to preach in that house. There is no doubt that the practice of preaching in homes was common, on both sides of the Teify, and continued until the chapel at Drewen was built the first time. We do not know the names of the houses where worship took place. When the pupils in this area were formed into a church or by whom is not known. Whenever it was it was as a branch of the mother church, Llechryd, that it was considered until Mr Benjamin Evans settled here in 1779. In the year 1737, the first chapel was built here. It was opened on July 16th that year, when Mr Henry Palmer, Henllan, preached from Genesis xxviii 17 and Mr Lewis Jones from 2 Corinithians vi 18. It was registered as a house of worship the following month. There were some 50 male members and about the same female. It appears that Mr Lewis Jones, Llanedi undertook the ministry here and at Llechryd around this time, as a helper to Mr Davis Sais, but it seems that he only stayed for a year or two as Mr David Evans was ordained at Llechryd to serve both churches in 1739, and around the same time Mr Jones was inducted at Bridgend. We are led to believe that Mr Lewis Jones was originally from this area and a member of this church. After the death of  Mr David Sais in 1741, Mr David Griffiths was chosen to support Mr Davis Evans, Llechryd and at Drewen. Both places were under the care of these two until the death of Mr Evans in 1773, and then for a few years by Mr Griffiths on his own. In 1779 Drewen decided to part from Llechryd and get their own minister. That year a call was sent to Mr Benjamin Evan, Haverfordwest at that time. He agreed on the condition that he be allowed to impart the teachings of God , as he personally saw them and believed them.At this time there was a confusion in the Independent churches, particularly in Cardiganshire, Carmarthenshire and Glamorgan. Among the members and listeners, in many of them, there were Calvinists, Arminians, Pelagians and Arians, with some showing signs of becoming Unitarian. In order to maintain the this mix and not separate the congregations into denominations, it was considered necessary for the ministers, when they preached, to avoid any topics which might give rise to disagreement. This was how many ministers conducted themselves, and so the congregation never heard a word from one year to the next  that a Calvinist would consider essential truths of the scriptures. Any minister that did not conform was considered to be narrow, prejudiced and ill-mannered. Drewen agreed to accept Mr Evans on his terms, but it is likely that many of the anti Calvinists thought he would be enough of a gentleman to sacrifice everything for the sake of peace, but they were mistaken. Mr Evans was a gentleman in every way, but he did not consider it gentlemanly, in a ministerial sense, to conceal  from his listeners that which he thought were the most important truths in the Bible, so that he could hold the congregation together. Initially he used a lot of patience and wisdom, so that he could, if possible, win all his listeners to his way of thinking. He considered it would be unwise to turn anyone away if it was possible to keep them without betraying the truth. He succeeded, through patience and wisdom, to keep the majority, but gradually the tone of his ministry became too evangelical for many, and they departed, but they made room for their betters.Gradually this confused little church became one of the most clear thinking in the Principality. Mr Evans' ministry was notably successful here and in the surrounding area from the banks of the Teify to New Quay, and Llangrannog. As noted appropriately, the congregations at Hawen, Glynarthen, Penrhiwgaled, Pisgah, and Capel-y-Wig, are all due to his labours. Drewen was rebuilt in 1814. The cost of this was £400, not counting the cost of carriage and other items. This building was restored in 1843, and again in 1859, it was brought to its current condition at a cost of £200. This church has never been outside its own area to collect monies for building, but always kept their doors open to others in need in all parts of Wales.

Because Mr Evans' ministerial area was so large, including Drewen, Hawen, Glynarthen, Penrhiwgaled, and Capel-y-Wig, he had to look for someone to support him, and in 1814, he and the church sent a call to his nephew, Mr Thomas Griffiths, Horeb, to become his helper. Mr Griffiths worked with his uncle through the whole area until 1818, when some ill-feeling occured between him and some of the more important members of Drewen, this ended in his leaving the church. This hurt him and his ageing uncle deeply. We do not know the full story, and maybe it is best not published. As in all arguments there are two sides to each one, whatever the cause of this one, it is certain that they turned away from one of the best ministers that was bred in Wales, and in so doing nearly broke the heart of their well respected, useful, elderly minister towards the end of his successful career. More than likely some if not all who rose against Mr Griffiths, recognised their mistake after it was too late. By now they have all appeared before their Judge and been forgiven their sins, it will not do for any of us to add to the worrying incident.

After Mr Griffiths left, as before, Mr Evans, the old minister, was unable to preach because of old age and debility, he lived until 1821. In 1819 the church called Mr Watkin Williams, from Llanfyllin College, and he was ordained on June 3rd, that year. We understand that there were only 3 ministers officiating :- Messrs Davies, Aberteifi ; Jones, Saron, and Jones, Trefdraeth. It is likely that the behaviour of the church towards Mr Griffiths, and their respect for the elderly minister, that caused the ministers to stay away from the ordination service. They could not have any problem with Mr Williams as he was a young, faultless man. Mr Williams time here was short but successful. During the five years that he was here he confirmed 210 members into the church. He died young in 1824. For four years after his death the church depended on occasional ministry. In 1828 a call was sent to Mr John Phillips, son of Dr Phillips, Neuaddlwyd, and he was ordained here on July 31st of that year.There were 26 ministers at his ordination. His father asked them not to be nasty to him. "When you have had enough of him", he said "send him back to his mother Mari, she thinks highly of him, whatever your opinion." Mr Phillips was very successful here in the short time that the Lord granted him the strength to minister. Soon after he settled here, he began to preach in Cilfod, the other side of the river, in the parish of Cenarth, where there had been preaching regularly for more than 20 years. It was his popular ministry that began such good things in the area, like the building of Brynseion, and the formation of a church there, which is a branch of Drewen. Drewen flowered during Mr Phillips ministry. There were about 600 members, and on Communion Sundays there was not enough room for them all, so the deacons had to take the sacrament outside to those that stood there. At that time some of the members came from 7 or 8 miles away, the services were so good that they said that they were paid well for the effort of coming here.After ministering here successfully and with respect for 5 years, he weakened and illness forced him to give up his ministry in 1833. After his departure the church was, for four years, dependent on occasional ministry, then they sent a call to Mr Stephen Jones, from Rotheram College, born in Cilcennin area. He was ordained here on September 28th and 29th, 1837. The following ministers officiated - Messrs O. Owens, Bwlchnewydd; W. Evans, Neuaddlwyd; D. Thomas, Penrhiwgaled; T. Evans, Brecon ; D. Jones, Cydweli; E. Rees, Brynseion; J. Evans, Penygroes; S. Griffiths, Horeb; T. Griffiths, Hawen; D. Davies, Pantteg; D. Davies, London, and others. Mr Jones' stay here was only a year or two, he left and became a businesman in Erwood, Breconshire, where he remains to the present day. He continues to preach occasionally, and is a pleasant man. In 1840 a call was sent to Mr Robert Jones, from Caernarvonshire, who had belonged to the Calvinistic Methodists. After joining the Independents he spent some time in Dublin, under the tuition of Dr Urwick. He was ordained at Drewen on December 24th, 1840. Those officiating were :- Messrs  Davies, Glandwr; Davies, Cardigan; Jones, Glynarthen ; Evans, Penygroes; Griffiths, Horeb, and others. His ministry here lasted about 10 years, for some years quite successfully, he lost all contact with the ministry long before the end of his life. Following his departure the church was again without a settled minister. In the spring of 1853 a call was sent to Mr David Jones, Talysarn, Caernarvonshire. He was originally from Carmarthenshire and he was educated at Carmarthen College. He was minister to Drewen and the branches at Bethesda and Bryngwyn from May 1853 to September 1865, when he emigrated to America. When he began his ministry Drewen was much diminished because of the formation of the branches at Bethesda and Bryngwyn, so that the members of the mother church in 1853 was only 250. About a year after Mr Jones left, a call was sent to Mr Selby-Jones, the current minister. The church waited for him to end his time at Brecon College, so he was not ordained until September 20th, 1867. Most of the ministers in the County were present as well as many from outside. We do not know of any major changes in the circumstances of this cause during the current ministry.

It is natural that there have been many exceptional characters associated with this church from time to time, we have limitations on the numbers we can name - David Davies, Penbwliaid, an exceptional character, always careful to cooperate with the church. Daniel Jones, Porth, a very welcoming man whose door was always open to the missionaries of Christ wherever they came from. Phillip Davies, businesman, Newcastle Emlyn, level headed and faithful in his service to the cause. His pure life is sweetly remembered to this day. David Morris, Blaensilltin, strong in the scriptures, and lived a quiet life. Josuah Griffiths, Penalltgeriuchaf, who was a faithful leader in the church for many years. His influence in the area was considerable due to his ability and godliness. He was buried at Drewen on September 8th, 1853 and the following verse is on his headstone :-

"Hil Griffiths hael a graffant - draw oesau,
O draserch hwy deimlent
Yn foddus pan ganfyddant
Hyn o son am yr hen sant."

Precise translation not attempted but meaning as follows -

Generous Griffiths descendants will look from ages ahead, and feel lucky when they see this mention of the old "saint".

To those names above may be added  Lewis Evans, John Jones, David Davies, John Williams, David Jones, and many others. The current Deacons are David Evans, Cwmcoy, the only one confirmed by Mr Evans still living; Owen Davies, Llwynbedw; David Jones, Clinte; John Davies, Parc; Rees Rees, Thomas Jones, a Richard James.

The following were raised to preach here, but this is not a complete list -

  • BENJAMIN EVANS -St. Florence, Pembrokeshire. See history of that church.
  • EVAN PROSSOR - We only know his name.
  • JOHN OWENS - Ffynonoer. Ordained in the North, but we do not know where.
  • DAVID JONES - Porth. Died while a student at Carmarthen.
  • OWEN OWENS -  See Bwlchnewydd, where he spent all his ministry.
  • DAVID LLOYD -Penalltybie. Educated at Coward College, London, ordained Leamington,1834, where he remained for many years. He has been retired due to ill health for many years. now lives in Clifton, Bristol.
  • JAMES JAMES -(Iago Emlyn)- minister in Llanelli, Carmarthenshire, and Cardiff for a short time He also lives in Clifton and still preaches occasionally.
  • THOMAS LLOYD - Hafodfach. Ordained somewhere in England, where not known.
  • THOMAS LLOYD - Cwmbarre. For a time minister at Watford, Glamorgan.Now lives near Carmarthen.
  • THOMAS JONES - Minister of Cilcenin and Dyhewyd.
  • WILLIAM JONES - Minister of Pentretygwyn.
  • DAVID DAVIES -Minister of Cerygcadarn and Gwenddwr.
  • DANIEL JONES - Porth. Died soon after he began to preach.
  • JOHN DAVIES -Trecwn. Ordained at Ceidio, then turned to the Methodists. Died in America.
  • JOHN R. DAVIES - Currently a student at Bala.

The mother church remains strong despite all the branches that have sprouted. Membership is currently between 250 and 300. The chapel stands on land given to the church in 1814 by John Griffiths, Esq., Penywenallt, on a lease of 900 years for 1/- a year rental. As there was no land to bury the dead, the chapel bought a piece of land about a quarter of a mile away for a cemetery in 1845, from Mr Owen Davies, Llwynbedw, for £60. We should mention that there is a schoolhouse near the chapel and that this, the chapel and cemetery are free of debt. The congregation of listeners is very numerous and the Sunday school blossoming.*

*Letter Mr T. Selby Jones.

BIOGRAPHICAL NOTES **

(Not fully extracted)

BENJAMIN EVANS - Born Ffynnonadda, Melyne parish, Pembrokeshire, February 23rd, 1740 - Father Daniel Evan, a Baptist - mother an Independent at Brynberian

172 / 173 / 174

WATKIN WILLIAMS. - Born Denbigh 1792. .........................

175

JOHN PHILLIPS. - Son of Dr. Thomas Phillips, Neuaddlwyd -Born Penybanc, July 30th, 1805. ...............................

176   

ROBERT JONES.- Born Ty'nyllan, parish Llanddeiniolen, Caernarfonshire in1811. ..............................

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

BETHESDA

(Llandygwydd parish)

Mae y capel hwn tua thair milldir i'r gogledd-orllewin o'r Drewen, yn mhlwyf Llandygwydd, yn agos i bentref bychan a elwir Ponthirwaen. Adeiladwyd ef yn y flwyddyn 1840. Yn yr amser hwnw yr oedd y cymunwyr yn y Drewen lawer yn rhy luosog i'r capel eu cynwys, ac amryw o'r aelodau oedranus yn yr ardal hon yn teimlo fod y ffordd yn mhell iawn iddynt i fyned yno bob Sabboth. Aed i edrych allan am dir i adeiladu capel yma. Trwy ddylanwad Mr. Lewis Lloyd, Penalltybie, a Mr. Evan Davies, Tafarnybugail, cafwyd addewid am ddarn o dir cyfleus gan W. H. W. Parry, Ysw., o'r Neuadd. Pan glywodd gelynion Ymneillduaeth am y mudiad, gwnaethant eu goreu i gael gan Mr. Parry i alw ei addewid yn ol, ond mewn modd teilwng o foneddwr gwrthododd wneyd hyny a

177

rhoddodd v ar y tir. Yn ddioed wedi llawnodi y lês aed at y gwaith o adeiladu, a chyfodwyd yma gapel digon maws i gynwys pedwar cant o gynnulleidfa. Cynaliwyd cyfarfodydd yr agoriad Mehefin 15fed a'r 16eg, 1841, pryd y gweinyddwyd gan Meistri Evans, Hebron; Jones, Glynarthen; Rees, Brynseion ; Rees, Maenygroes; Jones, Saron; Jones, Ty'nygwndwn; Jones, Cilcenin ; Davies, Aberteifi, ac eraill. Wedi cael y capel yn barod ffurfiwyd yma eglwys o agos i ddau cant o aelodau y Drewen. Mr. Lewis Lloyd, Penalltybie, oedd yr unig ddiacon o'r Drewen a ddaeth yma, ond wedi agoriad y capel etholwyd dau eraill i'r swydd yn yr eglwys newydd, sef Mr. Evan Davies, Tafarnybugail, a Mr. Thomas Jones, Ffynoncripil. Mae Mr. Davies yn dal ei swydd yma hyd yn awr, a Mr. Jones wedi symud i ardal Llechryd, ac yn ddiacon defnyddiol yno. Wedi hyny dewiswyd Rees Jones, John Williams, a John Jones yn ddiaconiaid, ond y mae y tri wedi myned i ffordd yr holl ddaear. Y diaconiaid yn bresenol ydyw Meistri Evan Davies, Stephen James, John Jones, Samuel Jones, Daniel Jones, a John Evans, ond mae y diweddaf wedi symud i Aberteifi. Cafwyd yma ddiwygiad grymus iawn yn y flwyddyn 1859 a'r un ganlynol, pryd yr ychwanegwyd ugeiniau at yr eglwys. Rhif yr aelodau yn bresenol yw yn agos i ddau cant. Dan yr un weinidogaeth a'r Drewen y mae yr eglwys hon wedi bod o'r dechreuad. Yn y flwyddyn 1870, rhoddwyd tô newydd ar y capel, a chafodd ei adgyweirio a i wellhau yn fawr oddifewn.

Un pregethwr a gyfodwyd yma, sef Mr. Josiah Jones, Machynlleth.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel os about 3 miles north west of Drewen, in Llandygwydd parish, near the small village of Ponthirwaen. It was built in 1840. At that time those receiving communion at Drewen were too numerous for the chapel to hold, and many ageing members in this area felt that it was a long way to go there every Sunday. A search for land was started to build a chapel here. Through the influence of Mr Lewis Lloyd, Penalltybie and Mr Evan Davies, Tafarnybugail, a promise was given of a convenient piece of land from W H W Parry, Esq., of Neuadd. When the enemies of Nonconformism heard of the movement, they did their best to make Mr Parry retract his promise, but, as becomes a gentleman, he refused to do so and gave a lease on the land. As soon as the lease was signed the building work began, it was noted that the chapel was large enough to hold 400 people. The official opening was on July 15th and 16th, 1841, when the following officiated - Messrs Evans, Hebron; Jones, Glynarthen; Rees, Brynseion ; Rees, Maenygroes; Jones, Saron; Jones, Ty'nygwndwn; Jones, Cilcenin ; Davies, Cardigan, and others. Once the chapel was ready a church was formed here of 200 members from Drewen. Mr Lewis Lloyd, Penalltybie, was the only Deacon to come from Drewen, but soon after opening another two were elected - Mr Evan Davies, Tafarnybugail, and Mr Thomas Jones, Ffynnoncripil. Mr Davies remains in office today, and Mr Jones has moved to the Llechryd area, and is now a deacon there. Later Rees Jones, John Williams, and John Jones were chosen to be deacons, but all three have gone the way of all on earth. The current Deacons are Messrs Evan Davies, Stephen James, John Jones, Samuel Jones, Daniel Jones, and John Evans, but the latter has now moved to Cardigan. There was a strong revival here in 1859 to 1860, when many were added to the church.The current membership is about 200. This chapel has been under the same ministry as Drewen from the start. In 1870, a new roof was put on the chapel as well as some restoration and improvements inside.

Only one preacher was raised here - Mr Josiah Jones, Machynlleth.

BRYNGWYN

(Bettws Ifan parish)

Mae y capel hwn yn mhlwyf y Bettws, ar fin y ffordd o Gastellnewydd i Aberporth, ac o fewn llai na dwy filldir i'r Drewen. Yn 1841, adeiladodd eglwys y Drewen ysgoldy yma at gadw ysgol Sabbothol, cyfarfodydd gweddio, a phregethu achlysurol. Cafwyd y tir ar ba un y saif yr addoldy hwn ar lês o 900 o flynyddau gan John Lewis, Ysw., Glenview. Y mae yma fynwent helaeth yn nglyn a'r capel. Trwy ymdrechion Mr. Josuah Griffiths, Penalltgeriuchaf, un o ddiaconiaid y Drewen, y cyfodwyd y ty cyntaf yma. Yn y flwyddyn 1867, tynwyd yr hen  dý i lawr ac adeiladwyd yma gapel hardd. Cymerodd Mr. David Evans, Cwmcoy, y diacon hynaf yn y Drewen, ran neillduol gyda'r adeiladaeth. Mae aelodau yr eglwys hon wedi mwy na dyblu yn ystod y saith mlynedd diweddaf. Y diaconiaid ydyw Meistri Joseph Evans, Bryn, a John James, Ddolgoch. Mewn cysylltiad gweinidogaethol a'r Drewen y mae yr achos hwn wedi bod o'i gychwyniad hyd yn bresenol. Mae yr achos mewn agwedd gysurus.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel is in the parish of Bettws, on the road from Newcastle Emlyn to Aberporth, less than two miles from Drewen. In 1841 Drewen built a schoolhouse here to keep Sunday school, Prayer Meetings and occasional preaching. The land on which it stands is leased from John Lewis, Esq., Glenview for 900 years. There is a large cemetery attached to the chapel. It was through the efforts of Mr Josuah Griffiths, Penalltgeriuchaf, a deacon at Drewen, that this house was first built. In 1867 the old house was demolished and a handsome chapel was built here. Mr David Evans, Cwmcoy, the oldest deacon at Drewen was exceptionally involved with the building. The membership here has more than doubled in the last seven years. The Deacons are Messrs Joseph Evans, Bryn and John Jones, Ddolgoch. It has been in ministerial association with Drewen from the beginning. The cause looks in good health.

HAWEN

(Troed-yr-aur parish)

Saif y capel hwn ar fan prydferth yn nyffryn Troedyraur, yn agos i bentref bychan Rhydlewis. Nid oes sicrwydd pa bryd y dechreuwyd yr achos yn y lle hwn. Mae yn debyg fod rhai o aelodau y Drewen yn byw yn yr ardal hon er dechreuad yr aches yn y lle hwnw, a'r traddodiad yw

178

mai aelodau o'r Drewen nad allent archwaethu yr athrawiaeth a bregethid yno, ddarfu ymneillduo a chychwyn achos yma. Nid ydym yn canfod un rheswm dros ameu cywirdeb yr traddodiad hwn, oblegid mae yn ddigon hysbys fod udgorn y weinidogaeth mewn llawer o bulpudau Ymneillduol yn rhoddi allan sain anhynod tua chanol y ganrif ddiweddaf, a bod amryw o'r aelodau agos yn mhob cynnulleidfa yn anghymeradwyo dull anefengylaidd eu gweinidogion o bregethu. Felly yn ddiameu yr oedd yn y Drewen. Ond pa bryd yr ymneillduodd yr aelodau yn yr ardal hon oddiwrth y fam eglwys sydd anhysbys. Yr ydym yn tybied mai ryw amser rhwng 1740 a 1760 y cymerodd hyn le, oblegid mai yn y blynyddoedd hyny yn benaf y daeth cymysgedd golygiadau ar athrawiaethau yr efengyl i beri blinder amlwg a lled gyffredinol i'r eglwysi. Nid oes un sicrwydd fod ychwaneg na dau neu dri o weinidogion Ymneillduol yn Nghymru yn pregethu Arminiaeth neu Belagiaeth noeth cyn y flwyddyn 1740, ond o'r flwyddyn hono allan ymdaenodd y lefain yn fwy cyffredinol ac amlwg, nes nad oedd ond ychydig iawn o'r hen eglwysi yn rhyddion hollol oddiwrtho. Dywedir  bobl Hawen fod yn addoli am rai blynyddau mewn anedd-dy bychan yn y gymydogaeth cyn adeiladu yr addoldy cyntaf, yr hwn a adeiladwyd yn 1769. Mae traddodiad yn y gymydogaeth o berthynas i'r achos hwn fel y canlyn: - Bod yr achos ar un adeg yma wedi myned mor isel, yr aelodau mor ychydig o rif, a nifer y gwrandawyr mor lleied, fel y cynghorid y ddeadell fechan i roddi y cwbl i fyny a chau y drws. Mewn cyfarfod gweinidogion (yn Glynarthen, medd ein hysbysydd), anogid y cyfeillion wneyd felly, ond yr oedd Mr. David Davies, Hawen, yr hwn oedd wedi bod hyd yma yn brif golofn yr achos, yn anfoddlon iawn i'r meddwl am ei adael i farw. Pan oedd y gweinidogion o un i un yn dyweyd mai gwell fuasai rhoddi y lle i fyny, cyfododd Mr Jonathan Jones, Rhydybont, ac adroddodd Caniad. viii. 8, - "Y mae i ni chwaer fechan, ac nid oes fronau iddi : beth a wnawn i'n chwaer y dydd y dyweder am dani ?" Yna traethodd ychydig o ymadroddion ffraeth a chyffrous yn erbyn y syniad o adael y chwaer fechan yn Hawen i farw o eisiau ymgeledd. Ar hyny distawodd pawb, a phenderfynwyd gwneyd y goreu dros yr achos gwan. O hyny allan aeth yr achos ar ei gynydd yn barhaus nes y mae er's ugeiniau o fiynyddau bellach yn un o'r achosion mwyaf llwyddianus yn y Dywysogaeth. Mae yn ddigon posibl fod y traddodiad hwn yn gywir, ond nid ydym yn credu i'r achos fod yn yr agwedd isel a ddarlunir wedi i Mr. B. Evans, Drewen, gymeryd ei gofal tua 1779, ac ni allasai y cyfarfod gweinidogion, yn yr hwn y bu yr achos dan sylw, gan hyny, gael ei gynal yn Glynarthen, oblegid nid oedd capel y Glyn wedi ei adeiladu yn hir ar ol hyny. Mae yn ddigon tebygol mai pan yr oeddid yn addoli yn y ty anedd, neu yn y capel cyntaf yn Hawen, cyn dechreuad gweinidogaeth Mr. Evans, y bu hyn, a dichon mai yr amgylchiad hwn a barodd iddo ef gymeryd gofal yr achos bychan mewn cysylltiad a'r Drewen. Y gweinidogion a ddeuent i Hawen fynychaf cyn i'r lle fyned dan ofal Mr. Evans, oeddynt Meistri John Davies, Trelech ; Lewis Lewis, Pencadair, ac Evan Davies, o'r Cilgwyn, o bosibl. Tynewydd Troedyraur y gelwid y capel cyntaf yma, a Rhydhawen y gelwid yr ail gapel, yr hwn a adeiladwyd yn 1790. Bu yma ddiwygiad grymus iawn tua yr amser yr adeiladwyd yr ail gapel. Yn y flwyddyn 1804, y dechreuwyd claddu yn y fynwent wrth gapel Hawen. Yn 1810, torodd diwygiad effeithiol allan yma drachefn, ac ychwanegwyd amryw ugeiniau at yr eglwys hon a'r

179

eglwysi cymydogaethol. Yn 1811, adeiladwyd yr addoldy y drydedd waith ar ddarn o dir newydd a brynwyd er helaethu y fynwent. Mae y capel presenol, yr hwn a adeiladwyd tua deng-mlynedd-ar-hugain yn ol, y pedwerydd i'r gynnulleidfa hon i'w adeiladu er 1769. Wedi i Mr. B. Evans barhau i wasanaethu y gynnulleidfa hon, a'r tair cynnulleidfa arall, gyda diwydrwydd a llwyddiant mawr am bymtheng-mlynedd-ar-hugain, teimlodd fod pwys y gwaith, eangder y cylch, a llesgedd henaint, yn ei analluogi  wneyd ei wasanaeth yn effeithiol, ac felly yn 1814, dymunodd ar yr eglwysi am gyduno ag ef i gael gwasanaeth ei nai, Mr. Thomas Griffiths, Horeb, fel cynorthwywr iddo, a chydsyniasant. Ymsefydlodd Mr. Griffiths yma y flwyddyn hono fel cynorthwywr i'w ewythr. Yn y flwyddyn 1818, ar anogaeth Mr. Evans a Mr. Griffiths, dewisodd Penrhiwgaled a Chapel-y-wig weinidog iddynt eu hunain, ac yn yr un flwyddyn darfu cysylltiad Mr. Griffiths a'r Drewen. O hyny allan cyfyngodd ei lafur i Hawen a Glynarthen, ond ni bu y ddwy eglwys hyn yn hir cyn ymledu nes yr oeddynt wedi myned yn bedair, rai blynyddau cyn ei farwolaeth ef. Un eglwys yr ystyrid Hawen a Glynarthen am fwy na thriugain mlynedd, a chynelid y cyfarfodydd cymundeb bob yn ail yn y ddau gapel, ond erbyn y flwyddyn 1824, yr oedd yr aelodau wedi myned mor lluosog fel nas gallasai un capel eu cynwys ar y cymundeb, ac felly penderfynwyd yn heddychol i ranu y gymdeithas i ddwy eglwys, un yn Hawen a'r llall yn y Glyn, ond yr oeddynt i barhau dan yr un weinidogaeth. Bu Mr. Griffiths mor ryfeddol o lwyddianus fel yr oedd y cymunwyr yn ei gylch gweinidogaethol cyn terfyn ei oes ef yn rhifo o 700 i 750, a'r ysgolion Sabbothol yn 900. A chofier mai nid mewn tref boblog, neu yn nghanol pentrefydd mawrion, ond mewn gwlad amaethyddol, a chymharol deneu ei phoblogaeth y bu hyn.

Yn mhen ychydig fisoedd wedi marwolaeth Mr. Griffiths yn 1838, rhoddodd yr eglwysi yn Hawen a Glynarthen alwad  Mr. William Jones, Pwllheli. Wedi i Mr. Jones fod yn gwasanaethu yr eglwysi hyn yn ffyddlon a llwyddianus am ddwy-flynedd-ar-hugain, rhoddodd ofal Hawen a Bryngwenith i fyny yn 1860, a chyfyngodd ei lafur o hyny allan i'r Glyn a Brynmoriah. Yn mis Gorphenaf, yr un flwyddyn, rhoddodd yr eglwysi yn Hawen a Bryngwenith alwad i Mr. John Williams, o athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn Hawen yn mis Awst, y flwyddyn hono. Y mae Mr. Williams yn parhau i lafurio yma gyda ffyddlondeb, llwyddiant, a chysur hyd yn bresenol. Yn fuan wedi sefydliad Mr. Williams yma prynodd eglwys Hawen ddarn helaeth o dir at helaethu y fynwent, yr hon oedd wedi llenwi yn fawr. Costiodd y tir ychwanegol 160p., ond casglwyd digon i dalu am dano yn ddioed. Bwriedir yn fuan adgyweirio y capel, yr hwn, er ei fod yn adeilad eang, cadarn, a phrydferth, sydd yn galw am  adgyweirio.

Mae nifer luosog o ddynion nodedig o ragorol am eu sel, eu llafur, a'u galluoedd, wedi bod yn aelodau o'r eglwys hon ar wahanol adegau. Crybwyllasom eisoes am enw David Davies, yr hwn fu yn eiriol am beidio gadael yr achos yma farw yn ei wendid. Buasai yn dda genym allu rhoddi ychydig o hanes y gwr ffyddlon hwn, ond o ddiffyg defnyddiau nis medrwn.  Mae enw Mr. Nathaniel Griffiths, Pantybrain, yn deilwng o'i goffau gyda'r parch mwyaf. Dywedir  fod ef yn ddyn da iawn, yn grefyddwr ffyddlawn a gwresog, ac yn wr cyfoethog, a digon o ras ganddo i ddefnyddio ei gyfoeth er gogoniant Duw a lles dynion. Bu yn ymdrech-

(Continued)

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel stands on a beautiful spot in the Troedyraur valley, near the small village of Rhydlewis. It is not known when the cause was started here. It is likely that there were some members of Drewen lived in this area and that some of them disagreed with the philosophy being preached there, and withdrew from Drewen to start this cause. We have no reason to doubt this story because the ministerial trumpet in many nonconformist pulpits gave out a very negative signal, in the middle of the last century, because of this many members of the congregations disapproved of the non-evangelistic words that the ministers preached. No doubt this also happened in Drewen. Exactly when the members split from the mother church is not known. We believe that that it was somewhere between 1740 and 1760, because it was during that period that the greatest confusion of philosophies occurred, this caused great problems for the churches.There is no certainty that more than 2 or 3 ministers were openly preaching Arminian or Pelagian teachings prior to 1740, but after that this trend spread through almost all churches, and problems increased. It is said that the members of Hawen worshipped in a small house in the area, until they built the first chapel in 1769. The following story is told in relation to this cause - The cause became so weak at one time , the members so few, and an equally low number of listeners, that they were advised to give up the cause and close the doors. In a meeting of ministers (at Glynarthen, according to our informant), the friends were encouraged to do just that, but Mr Davies, Hawen, who had been a strong supporter of the cause was very unwilling to let it die. As the ministers, one by one, said that this was the course they should take, Mr Jonathan Jones, Rhydybont, stood up and quoted Song of Songs viii 8 " We have a little sister who has no breasts: what shall we do for our sister when she is asked for in marriage?" He then made some evocative and sharp points as to why the little sister Hawen should not be allowed to die simply from neglect. This silenced them all and they decided to do what they could to save this weak cause. From then on the cause has strenghtened and for many years now has been one of the strongest in the Principality. It is quite possible that the tale is true, but we do not believe that things were as bad as it was claimed after Mr B Evans, Drewen, took on the care in 1779, and the said meeting of ministers could not have been held in Glynarthen as Capel Y Glyn was not built for some time after that. It is likely to have been while they were worshipping in the house or the first chapel in Hawen, before Mr Evans ministry that this situation occurred, and might have encouraged him to take on this small cause. The ministers who came to this place most frequently before it came under the care of  Mr Evans were - Messrs John Davies, Trelech ; Lewis Lewis, Pencadair, and Evan Davies, of Cilgwyn, possibly. The first chapel was named Tynewydd Treodyraur, the second Rhydhawen, this was built in 1790. There was a strong revival here around the time the second chapel was built. In 1804 burials began at Hawen. In 1810 another awe inspiring revival hit the area, and many new members were added here and neighbouring churches. In 1811 the third chapel was built on a piece of land which had been aquired to extend the cemetery. The current chapel, which was built about 30 years ago, the fourth the congregation had built since 1769. After Mr Evans continued to minister here and the other 3 churches, with diligence and success for more than 35 years, he felt that due to his age and related debility the work and the large area of his ministry, both he and the church agreed to employ his nephew Mr Thomas Griffiths, Horeb, as his assistant. Mr Griffiths settled here in that year to assist his uncle. In 1818 with the encouragement of both Mr Evans and Mr Griffiths, Penrhiwgaled and Capel y Wig chose their own minister, and in the same year Mr Griffiths ended his association with Drewen. From then on he confined his work to Hawen and Glynarthen, but these two churches soon spread to become four, some years before his death.Hawen and Glynarthen were considered to be one church for more than 60 years and communion was celebrated alternately in them, but by 1824 the congregation had become so numerous that one chapel could not contain them for communion, therefore it was decided peacefully to divide the congregation between Hawen and the Glyn, but they would continue under the same ministry. Mr Griffiths was notably successful and those taking communion in his area were 700 to 750, and the Sunday schools at 900. It must be remembered that this is not in a town with a large population or in bigger villages, but in an agricultural area with a scattered population.

A few months after the death of Mr Griffiths in 1838, Hawen and Glynarthen called Mr William Jones, Pwllheli. After Mr Jones had served the churches faithfully and diligently for 22 years, he gave up the care of Hawen and Bryngwenith in 1860, but he continued to minister to Glyn and Brynmoriah. In July of that year Hawen and Bryngwenith called Mr John Williams, Brecon College, and he was ordained at Hawen in August of that year. Mr Williams continues his successful ministry here. Soon after he settled Hawen purchased a large piece of land to extend the cemetery which was almost full. This additional land cost £160, but enough was collected to pay for it in a short time. It was intended to repair the chapel, even though it was large, solid and handsome needed some restoration.

There have been many men associated with this chapel who are notable  for their zeal, labour and various abilities at different times. We have already mentioned David Davies, who fought to keep this cause alive in its weakest moment. We would have liked to give some of his history, but we have none. Mr Nathaniel Griffiths, Pantybrain, deserves to be remembered with great respect.. It is said that he was a good man, religious and also wealthy, with enough grace to use his money to the glory of God and to help people. He made great efforts with the Sunday Schools, long before the famed Mr Raikes, Gloucester and Mr Charles, Bala became known for their efforts in Religious Education of the young. Mr Griffiths would give a monthly prize of sixpence to those who had learned to read and learn most of the scripture. Many of all ages came to read God's word through his efforts. His son was Mr Josiah Griffiths, who was mentioned at Drewen. Mr John Morgan, Broniwan, faithful member and useful official in this church for many years. He was shaped by providence to be of exceptional service to the cause. As he was a smallholder living on his own land he was better placed to be of service to religion than those of lesser means. This good and talented man died after suffering for a long time in May, 1871 aged 90. There are many more good men whose names are recorded in Heaven, for no book on earth can be found recording them.

As this is an old church, numerous for more than 60 years, we are surprised that there are not more raised to preach here. The following are the only ones we have found -

  • JOHN EVANS B.A. - educated Brecon College - minister at Saundersfoot and Neath - now a teacher at St Clears Grammar School.
  • DAVID EVANS -minister at Narberth - educated at Carmarthen - Brother of above.
  • OWEN R OWENS - educated at Carmarthen - minister at Glandwr, Pembrokeshire.
  • JAMES THOMAS -At Llwynrhydowen School preparing to go to College.

BIOGRAPHICAL NOTES *

(Not fully extracted)

THOMAS GRIFFITHS - born Trefdraeth, Pembrokeshire March 25th, 1784 - Father Owen Griffiths, sailor - mother Martha, sisterto Mr B Evans, Drewen

181 / 182 / 183 / 184

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated

  CONTINUED


[Gareth Hicks: 18 Nov 2008]