Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

Carmarthenshire section (Vol 3, pages 337 - 599)

The umbrella project for WALES is detailed  on this Genuki page where there is a contents listing for each county/section and data on what has been extracted/translated already.
This is the complete Carmarthenshire section of Volume 3, in Welsh -  any existing translations will be itemised on the above page.
This extraction is as it is in the book, chapel names and page numbers act as separators.
Pages are in groups of 14, each group will be on a separate page of Genuki.
Footnotes remain at the bottom of pages
Extraction by Gareth Hicks (March 2008), proof read by those named on each page.

  Chapels on this page;


Pages 337 - 350

Proof read by Deric John  (March 2008)

337

HENLLAN

Mae y capel hwn yn mhlwyf Henllan Amgoed, ac yn cael ei enw oddi wrth enw y plwyf. Nid yw amser dechreuad yr achos hwn yn hysbys, ac nid oes un sicrwydd pendant trwy weinidogaeth pwy yr enillwyd yr aelodau cyntaf i'r ffydd. Cafodd yr ardaloedd hyn eu bendithio er yn fore a gweinidogaeth efengylaidd a grymus iawn. Yr oedd Mr. Phillips, tad yr enwog Peregrine Phillips, yr hwn oedd yn buritan selog ac yn bregethwr grymus, yn weinidog plwyf Amroth yn amser Siarl I., a bu dan erledigaeth tua y flwyddyn 1630 a'r tair neu y chwech blynedd ganlynol am ei buritaniaeth a'i lafur fel efengylwr. Mae yn ddigon tebygol i rai o wreichion ei weinidogaeth danllyd ef gyrhaedd rhai o gyrau ardal helaeth cynnulleidfa Henllan. Byddai Ficer Llanymddyfri hefyd yn pregethu yn achlysurol yn Llanhaden, a byddai ei ymweliadau ef yn cynhyrfu yr holl wlad am lawer o filldiroedd o gwmpas. Yn amser y werin-lywodraeth a llywyddiad Cromwell yr oedd y llafurus a'r tanllyd Stephen Hughes yn gweinidogaethu yn Meidrym; Dayid Jones yn Llandysilio ; William Jones yn Cilmaenllwyd; James Davies yn Merthyr, a rhai eraill a ellid enwi heb fod yn mhell o'r ardal hon. Mae yn sicr fod gweinidogaeth pob un o'r dynion da hyn wedi effeithio, i raddau mwy neu lai, i enill niferi o bobl yma ac acw trwy y parth hwn o'r wlad i gofleidio crefydd efengylaidd ac Ymneillduaeth, ond i lafur Mr. Stephen Hughes yn benaf y mae traddodiad yn priodoli dechreuad yr achos hwn. Mae yn anhysbys pa un a oedd eglwys Annghydffurfiol (sic) wedi cael ei ffurfio mewn rhyw gwr o'r wlad rhwng Lacharn a Chilmaenllwyd cyn adferiad Siarl II.; ond y mae yn ddiamhuol fod Stephen Hughes, David Jones, ac eraill o'r gweinidogion rhag grybwylledig, yn pregethu mewn gwahanol aneddau yn y parthau hyn trwy holl dymor yr erledigaeth o 1662 hyd 1689, ac i eglwys Ymneillduol gael ei ffurfio yma ryw amser yn ystod y tymor hwnw, os nad oedd wedi ei ffurfio yn amser y werin-lywodraeth, neu dymor llywyddiad Oliver Cromwell. Yn y weithred gyntaf a wnaed er sicrhau tir at adeiladu capel Henllan, yr hon a ddyddiwyd Rhagfyr 9fed, 1695, dywedir fod y tir yn cael ei roddi fel lle addoldy "i'r gynnulleidfa o Ymneillduwyr Prostestanaidd oedd ag y sydd yn arfer ymgynnull i addoli yn y Pal, yn mhlwyf Cyffig, yn mhlwyf Egremont, ac yn Canerw yn mhlwyf Llanboidy." Felly gwelir fod y gynnulleidfa hon yn arfer addoli mewn tri lle ar wahanol gyrau yr ardal. Y mae capel Henllan agos yn y canol rhwng y tri lle hyn. Tua y flwyddn 1696 bu farw gwr y Pal, ac mewn canlyniad i hyny bu raid rhoddi  i fynu y gwasanaeth yno. Gan nad oedd capel Henllan wedi cael ei adeiladu etto, aeth rhan o gynnulleidfa y Pal i addoli dros ychydig amser i Gefnyfarchen, yn agos i'r fan yr oeddid yn adeiladu y capel, ac aeth y rhan arall i'r Mwr, rhwng St. Clears a Lacharn. Dyna ddechreuad y cynnulleidfaoedd sydd yn bresenol yn Lacharn a Bethlehem. Yr oedd Mr. Owen Davies wedi cael ei urddo yn weinidog i'r gynnulleidfa a addolai yn y Pal, Egremont, a Canerw, er y flwyddyn 1688, a bu yn llafurio yn eu plith hyd y flwyddyn 1691, pryd yr ymsefydlodd yn Abertawy fel canlyniedydd Mr. Daniel Higgs.* Dilynwyd ef yn y

* Records of the Presbyterian Fund.

338

weinidogaeth yma gan Mr. David Lewis o Gynwil, yr hwn a barhaoddi (sic)lafurio yma gyda llwyddiant a pharch nodedig hyd derfyn ei oes, yr hyn a gymerodd le ryw bryd rhwng y flwyddyn 1700 a 1705. Yn nhymor gweinidogaeth Mr. Lewis yr adeiladwyd y capel cyntaf yma, sef yn y flwyddyn 1697. Dyddiad y les, fel y nodasom, yw Rhagfyr 9fed, 1695. Cafwyd y tir, sef un erw, at gapel a mynwent, ar ran o fferm a elwir Caer Emlyn, gan y perchenog, William Lewis, am 99 o flynyddau, am yr ardreth o bum swllt yn y flwyddyn. Yr ymddiriedolwyr oeddynt David John Owen, amaethwr, o blwyf Llangorn, yr hwn wedi hyn a fu yn weinidog yma ; Eyan John Owen, amaethwr o blwyf Cyffig, brawd D. J. Owen mae yn debygol ; John David Lewis o blwyf Eglwysfair a Churig; a Lewis Protheroe o blwyf Egremont. Yn y flwyddyn 1767 rhoddwyd y les gyntaf i fynu i Mr. Lewis Phillips, yr hwn oedd wedi dyfod i feddiant o fferm Caer Emlyn trwy bryniad, a rhoddodd yntau les newydd i'r eglwys, yr hon sydd i barhau am 999 o flynyddau.

Ar farwolaeth Mr. Dayid Lewis rhoddwyd galwad i Mr. David John Owen, aelod o'r eglwys, a brawd henaf yr enwog James Owen o Groesos-wallt, i fod yn ganlyniedydd iddo. Mae yn dra sicr fod Mr. Owen wedi bod cyn hyn am flynyddau lawer yn bregethwr cynnorthwyol yn yr eglwys, oblegid yr oedd yn llawn haner cant oed, os nad yn ychwaneg, pan y dewiswyd ef. Yr oedd pregethwr arall o gryn dalent ac enwogrwydd yn aelod yma ar yr amser y dewiswyd Mr. Owen yn weinidog, sef Mr. Lewis Thomas, Bwlchysais, ac y mae yn ddigon tebygol fod llairif lled luosog yn yr eglwys y buasai yn fwy dewisol ganddynt gael Mr. Thomas yn weinidog, na chael Mr. Owen. Yn anffodus yr oedd ychydig wahaniaeth yn ngolygiadau y ddau bregethwr ar brif athrawiaethau yr Efengyl a ffurf-lywodraeth eglwysig. Yr oedd Mr. Owen yn dal Calfin-iaeth gymedrol, y fath a ddysgid yn ysgrifeniadau Dr. Daniel Williams, a Phresbyteriaeth oedd y ffurf-lywodraeth eglwysig y safai drosti. Yr (oedd) Mr. .Thomas, o'r to arall, yn sefyll yn dyn dros Uchel Galfiniaeth fel y dysgid hi yn ysgrifeniadau Dr. Thomas Goodwin, a Dr. Crisp, ac yn Annibynwr eithafol. Aeth gwahaniaeth barn y ddau bregethwr yn fuan yn destyn dadleuon poethion rhwng yr aelodau. Parhaodd y ddadl yn ei ffyrnigrwydd mwyaf trwy y blynyddoedd 1707-8 a 9. Cyhuddai plaid David Owen blaid Lewis Thomas o ddal syniadau Antinomaidd mwyaf gwrthun, a phen-rhyddid yn lle llywodraeth eglwysig drefnus ; a chyhuddai plaid Lewis Thomas eu gwrthwynebwyr o fod yn Neominiaid, neu o ddal math o ddeddf newydd yn yr Efengyl, trwy yr hon y gall pechadur gael ei gyfiawnhau am ei weithredoedd er eu bod yn fyr ddyfod i fynu a gofynion y ddeddf foesol, ac o fod yn esgeulus gadw dysgyblaeth bur yn yr eglwys trwy oddef dynion o fuchedd aflan mewn cymundeb. Mae yn dra thebygol fod y cyhuddiadau hyn a daflai y pleidiau, i wynebau eu gilydd yn cael eu gosod allan mewn iaith eithafol. Dywed Mr. Mathias Maurice, yr hwn oedd yn aelod yma, ac yn amser y ddadl fyfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin, fel y canlyn yn yr hanes a gyhoeddodd am y terfysg hwn an 1727, " Yn ebrwydd ar ol hyn amryw mewn modd chwerw a gymerasant mewn llaw i wrthsefyll ein geiriau.  Nid oedd pawb o'r rhai nid oeddynt yn unfryd a ni yn yr un wedd yn ein gwrth-wynebu ; ond nifer neillduol o'r gynnulleidfa hono (Henllan), a rhai o gynnulleidfaoedd eraill a oeddynt yn barnu cu hunain wedi eu cynysgaeddu a chreulondeb neu ddichell dyledus i'r fath waith. Amryw Gristionogion

339

difrifol gwirioniaid* ni ddywedasant ddim, er eu bod dan fawr ofal calon; ond eraill nid oeddynt yn ein harbed. Yn nghyflwr Dafydd yr oeddem pan ddywedai,.' Beunydd y camgymerant fy ngeiriau.' Pan ddywedem i Dduw garu ei etholedig a chariad tragywyddol anghyfnewidiol, dywedent ein bod yn barnu fod Duw yn caru pechod ; pan y dywedem i Dduw yn ei gynghor tragywyddol ragarfaethu y pethau a ddygwyddant yn y byd, dywedent ein bod yn barnu fod Duw yn awdwr pechod ; pan y dywedem i Grist ddioddef fel person cyffredin, yn arwyddoccai neu yn representio ei holl etholedigion ar y groes, dywedent ein bod yn barnu i ni ein hunain gael ein croeshoelio ar y groes ; pan y dywedem mai nid ein ffydd a'n hedifeirwch yw telerau neu gondishwnau y cyfamod gras, ar gyflawniad pa rai yr ydym yn enill ffafr Duw a bywyd tragywyddol, dywedent ein bod yn barnu nad oes raid i ni wrth ffydd nac edifeirwch. Er ein bod ni, yn ol mesur dawn Crist, yn hiraethu am ychwaneg ffydd, ychwaneg edifeirwch am bob pechod, ychwaneg santeiddrwydd i'r Arglwydd, ychwaneg sel dros enw Duw a threfn ei dy, etto yr oeddynt yn ddiatal yn gwaeddi yn ein herbyn, gan haeru ein bod yn agoryd drws i bob aflywodraeth. Llyfrau yn erbyn dysgyblaeth gynnulleidfaol eglwysi Crist; llyfrau yn erbyn athrawiaeth yr efengyl a anfonasant ar led ac a ganmolasant. Cyf-eiliornus lyfrau yn gwneuthur yr efengyl yn gyfraith newydd, ac felly yn Gyfamod Gweithredoedd dan enw Cyfamod Gras, mewn modd galarus yn distrywio cyfraith yr efengyl, mynent i drueiniaid eu derbyn ; ac etto yn mhob pregethiad ac yn mhob ymarweddiad yn crochlefain yn ein herbyn ni, gan haeru mai nyni oedd yn distrywio y gyfraith ac felly yn Antinomiaid: Barned Duw, barned y byd pwy ydynt yn distrywio y gyfraith, ai nyni y rhai ydym yn sefyll dros gyflawnder perffaith a santeiddrwydd cyfraith Duw mewn modd cyfiawn yn ein rhwymo i bob ufudd-dod hyd y diwedd, ai hwynthwy y rhai ydynt yn gosod o'r neilldu gyfraith Duw, ac yn gosod i fyny gyfraith newydd anmherffaith o'u gwneuthuriad eu hunain yn foddlon i ufudd-dod anmherffaith." Haera Mr. Jeremiah Owen, yn ateb i hanes Mr. Maurice, a gyhoeddwyd ganddo yn 1733, fod y geiriau cryfion ac anwyliadwrus a arferai Mr. Maurice ac eraill wrth draethu eu syniadau yn rhoddi sail deg i'w gwrthwynebwyr i'w cyhuddo o Antinomiaeth, ac y mae yn dra sicr fod y blaid arall wrth son am ffydd ac edifeirwch fel amodau y Cyfamod Gras, ac wrth esbonio yr hyn a olygent wrth amodau, yn rhoddi sail i'w gwrthwynebwyr i'w galw yn Neominiaid. Mae Mr. Maurice, fel y gwelsom, yn gwrthod yr enw Antinomiaid fel enw priodol iddo ef a'i blaid, ac y mae Mr. Owen yn haeru fod eglwys Henllan yn dal yn dyn at olygiadau Calfinaidd, ac yn bendant yn gwadu y cyhuddiad o ddiofalwch am ddysgyblaeth bur a osodid yn ei herbyn. Mae un peth yn ddigon amlwg, sef fod y pleidiau yn y ddadl hon, fel y mae yn gyffredin yn mhob anghydfod, yn rhoddi y lliw gwaetbaf ar ymddygiadau a geiriau eu gilydd. Ar ol dadleu llawer yn yr eglwys gosodwyd yr achos ger bron cynnadleddau o weinidogion a gynaliwyd yn Mhencadair, Trelech, a Henllan. Mae yn ymddangos i bob un o'r cynnadleddau, neu Y " synodau" hyn, fel geilw Mr. Mathias Maurice hwynt, roddi eu barn o du Mr. Owen a mwyafrif  yr eglwys, ac yn erbyn Mr. Lewis Thomas a'i blaid. Wedi iddynt gael eu beio gan y cynnadleddau cawsant eu diarddel gan Mr. Owen yn gyhoeddus, ac yn mhoethder ei dymer cymhwysodd atynt eiriau y prophwyd Jeremiah wrth eu diarddel, " Tal y pwyth idd

 * Arferir y gair gwirioniaid yma yn yr ystyr o ddynion diddrwg a hynaws o dymer.

340

ynt,  O Arglwydd, yn ol gweithred eu dwylaw. Dod iddynt ofid Won, dy felldith iddynt. Erlid hwynt a digofaint, a difetha hwynt odditan nefoedd yr Arglwydd." Mewn canlyniad i hyn ymadawodd y blaid ddiarddeledig gan mwyaf oll gyda Mr. Lewis Thomas ac adeilasant gapel Rhydyceisiaid, lle y ffurfiasant eglwys Annibynol. Yn fuan wedi y rhwygiad hwn bu farw Mr. Owen, y gweinidog, a dewiswyd ei fab Mr. Jeremiah Owen, yn ganlyniedydd iddo. Bu y dewisiad hwn, yn gysylltiedig o bosibl a gradd o anoethineb yn y gweinidog ieuangc, yn achlysur ail derfysg yn yr eglwys, ac yn yr ail ymryson hwn aeth Mr. Mathias Maurice, Mr. Henry Palmer, a rhai eraill, allan ac ymunasant a phlaid Mr. Lewis Thomas yn Rhydyceisiaid. Er i'r dadleuon a'r terfysgoedd hyn fod yn ddolur calon i bob dyn da yn y ddwy blaid, ac iddynt yn ddiau fod yn destynau gwawd i lawer o annuwiolion, etto cawsant eu goruwchlywodraethu er daioni mawr. Buont yn foddion i gyffroi meddyliau i fyfyrio ac i geisio deall gwirioneddau mawrion yr efengyl, ac y mae y cyffroad meddyliol hwn yn parhau yn yr ardaloedd hyn a'r cymydogaethau cylchynol hyd y dydd hwn. Dichon nad oes un parth o Gymru, nac o'r byd, lle y mae y werin yn gyffredin yn fwy gwybodus mewn duwinyddiaeth nag o Henllan i Frynberian. Effeithiodd dadl Henllan yn ddaionus ar eglwysi Cymru yn gyffredinol, fel na oddefwyd i olygiadau cyfeiliornus ymlusgo i mewn iddynt yn y blynyddau dyfodol heb wrthwynebiad penderfynol a chryf iawn. Er nad oedd Mr. Owen a'i blaid yn Henllan nac yn Arminiaid nac Ariaid, mae yn sicr u bod yn gosod llai o bwys ar wirioneddau efengylaidd nag a ddylasent, ac y buasai y gogwyddiad at " Efengyl arall," oedd yn awr yn dechreu ymddangos mewn llawer man yn y Dywysogaeth, yn effeithio lawer yn fwy dinystriol nag y gwnaeth oni buasai y cyffroad grymus a phrydlon hwn .

Yn Hydref, 1710, y bu farw Mr. David John Owen, ac y mae yn dra thebygol i'w fab, Mr. Jeremiah Owen, gael i urddo yn gynar yn y flwyddyn 1711. Er ei fod ef yn un o'r gweinidogion ieuangc mwyaf dysgedig a thalentog yn y deyrnas, darfu iddo ymddyrysu mewn rhyw brofedigaethau yn mhen ychydig amser ar ol ei urddiad, fel y bu raid i'r eglwys ymwrthod ag ef. Cawn osod allan ei wrthgiliad yn ei eiriau ef ei hun yn ei fyw- graphiad. Mae yn debygol iddo ymadael tua'r flwyddyn 1715, os nad cyn hyny. John Pugh oedd y gweinidog yn 1716, ac ymddengys iddo barhau yma am dair neu bedair blynedd ar ol hyn. Nis gwyddom pa un ai marw neu ymadael i ryw le arall a wnaeth. Yn llaw ysgrifau Dr. John Evans, ac yn y gofres o fyfyrwyr a addysgwyd yn Athrofa Caerfyrddin, yn unig yr ydym wedi cyfarfod a'i enw. Nid oes genym un hanes i roddi am ei lwyddiant na'i aflwyddiant am yr ychydig amser y bu yn gweinidogaethu yn Henllan. Yr oedd yr eglwys hon yn dra lluosog yn nhymor gweinidogaeth Mr. Pugh. Yn yr ystadegau a gasglwyd gan y Dr. J. Evans yn 1715-17 yr ydym yn cael fod cynnulleidfa Henllan yn rhrifo 700 o bersonau, ond mae yn ymddangos mai dynion mewn amgylchiadau cyffredin oedd y rhan fwyaf o honynt gan nad oedd yn eu mysg ond un-ar-ddeg o bersonau yn meddu pleidlais i ethol aelodau i'r Senedd.

        Wedi i Mr. Pugh ymadael, neu farw, rhoddwyd galwad i Mr. Henry Palmer i ddychwelyd o Rydyceisiaid, a chymeryd gofal ei fameglwys fel ei gweinidog. Yr oedd y teimladau annymunol a amlygwyd yn y rhwgiad un-flynedd-ar-ddeg yn ol yn awr wedi tawelu o du Mr. Palmer a'r

341

eglwys yn Henllan, ac hefyd o du corph yr eglwys yn Rhydyceisiaid, oblegid yr ydym yn cael i genhadau fyned o Hanllan i Rydyceisiaid i ofyn gymwynas o gael gollyngdod i Mr. Palmer i ddyfod yn weinidog iddynt hwy yr hyn a ganiatawyd. Yr oedd Mr. Palmer wedi dechreu pregethu ers blynyddau bellach yn Rhydyceisiaid, ac yn " Henuriad  Athrawiaethol" yno, ond nid yn fugail neu weinidog urddedig. Urddwyd ef yn Henllan yn mis Hydref, 1721, a pharhaodd i lafurio yno yn barchus a defnyddiol iawn hyd ei farwolaeth yn Rhagfyr, 1742. Yn y flwyddyn 1724, ail adeiladwyd y capel, a gwnaed ef lawer yn helaethach na'r un blaenorol.

Bu yr eglwys am dair blynedd a haner wadi marwolaeth Mr. Palmer cyn taro wrth un a farnent yn gymwys i fod yn weinidog iddynt. Yn 1746 rhoddasant alwad unfrydol i Mr. Thomas Morgan, myfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef yma yn mis Mehefin y flwyddyn hono. Gan i ni fod mor ffodus a dyfod i feddiant o'i ddyddlyfrau, yn ei lawysgrifen ef ei hun, yr ydym yn alluog i roddi hanes cyflawn o'i weinidogaeth yn Henllan. Cofnoda hanes ei urddiad fel y canlyn :--"Mehefin 25ain. Pregethais ger bron y gweinidogion yn Henllan y prydnawn hwn, oddiwrth Ioan xx. 31, pryd y cefais lawer o gymorth. Diolch i Dduw. Mehefin 26 (dydd Iau). Heddyw y cefais fy neillduo i waith y weinidogaeth yn nhy cyfarfod Henllan. Y mae addunedau Duw arnaf yn awr i fod yn ffyddlon a diwyd yn yr ymddiriedaeth a roddwyd i'm gofal. Duw a'm cynnorthwyo i gyflawni fy swydd er ei ogoniant ef a lles ei eglwys. Dechreuwyd gwaith y dydd gan Mr. George Palmer ; traddodwyd y bregeth gan Mr. David Williams, Caerdydd, oddiar Heb. v. 4, a phregeth ragorol ydoedd; gweddiwyd yr urddweddi gau Mr. Phillip Pugh; traddodwyd y siars i mi gan fy athraw, Mr. Evan Davies, oddiwrth Rhuf. xi. 13; a diweddwyd trwy weddi gan Mr. William Maurice, o Drefgarn." Yr oedd yn arferiad yn yr oes hono i bob gweinidog ieuangc y prydnawn cyn ei urddiad, i draddodi pregeth yn nghlyw y gweinidogion, fel y gallasent farnu pa un a fuasai yn meddu galluoedd addas i'w gwneyd yn briodol iddynt i'w urddo.

Awst 1af, 1746, symudodd o Gaerfyrddin i dy Mr. Lewis Phillips, gerllaw Henllan, lle y bu yn llettya am ddwy flynedd; a bu ddwy flynedd drachefn yn nhy David John, o'r Lan. Mai 18fed, 1750, ymunodd mewn priodas ag un o ferched yr enwog Daniel Phillips, Pwllheli, o'r hon y cafodd ddau o blant. Wedi priodi bu yn byw mewn lle a elwir Gwauntrebeddau, gerllaw Henllan, hyd Hydref 26ain, 1752, pryd y symudodd i Lacharn, lle y parhaodd i gyfaneddu hyd Ebrill 14eg, 1760, pan yr ymadawodd o Henllan, ac y symudodd i Loegr.

Mae yn ymddangos i Mr. Morgan fod yn dra llafurus a llwyddianus am y pedair blynedd-ar-ddeg y bu yn gweinidogaethu yn Henllan. Byddai fynychaf bob boreu Sabboth yn Henllan, ac yn y prydnawn ar gylch yn Llandilo, St. Clears, a Lacharn. Cawn yn ei ddyddlyfr enwau saith a deugain a dderbyniwyd ganddo i gymundeb eglwysig yn Henllan, o Gorphenaf 1746 hyd ddiwedd y flwyddyn 1751. Nid oes genym gofnodiad am yr ychwanegiadau at yr eglwys o'r flwyddyn 1752 hyd ei ymadawiad i Loegr. Mae y dail am y blynyddau hyny wedi eu colli o'r dyddlyfr. Ar y 3ydd o Awst, 1748, cafodd Mr. Lewis Phillips, o Penpontbren, boneddwr oedd yn aelod o'r eglwys ac yn bregethwr cynorthwyol yno ers deuddeng mlynedd, ei urddo yn Henllan yn gynorthwywr i Mr. Morgan.

342

Pregethwyd ar yr achlysur gan Mr. Lewis Jones, Penybontarogwy, oddiwrth Act. xxvi. 16, a thraddodwyd y siars i'r gweinidog gan Mr. George Palmer, Abertawy. Yr oedd Mr. Phillips yn rhoddi ei wasanaeth fel pregethwr yn rhad. Er fod eglwys Henllan yn un o'r eglwysi lluosocaf a chyfoethocaf yn y Dywysogaeth y pryd hwnw, nid oedd ei chyfraniadau at gynaliaeth y weinidogaeth ond cywilyddus o isel. O wyth i ddeuddeg punt ar hugain yn y flwyddyn oedd y cwbl a dderbyniai Mr. Morgan ; ac yr oedd yn agos i haner hyny yn dyfod o'r Funds o Lundain. Ysgrifena yn ei ddyddlyfr am Rhagfyr, 1754, "Gan nad wyf yn cael digon oddiwrth y weinidogaeth at gynal fy nheulu, yr wyf, ar ol ymgynghori ag amryw gyfeillion yn Lloegr a Chymru, wedi penderfynu cadw ychydig o fasnach; ac yr wyf wedi cael boddlonrwydd i'm meddwl ei bod mor gyfreithlon i weinidog fod yn fasnacbwr, pan y byddo ei amgylchiadau yn galw am hyny, ag ydyw iddo ddal fferm." Ymddengys oddiwrth ryw grybwyllion a gyfarfyddwn yn nes yn mlaen yn y dyddlyfr, i'r fasnach, pa beth bynag ydoedd, droi i raddau yn aflwyddianus iddo; ac am hyny penderfynodd symud, er anwyled oedd pobl Henllan ganddo, i le y cawsai ei gynaliaeth oddiwrth y weinidogaeth yn unig. Yn niwedd y flwyddyn 1759, ysgrifena, " Gan fy mod yn gweled nas gallaf fyw a chynal fy nheulu, yr wyf wedi cael fy ngorfodi yn erbyn fy nhuedd i feddwl yn ddifrifol am symud o Henllan. Ac yn gymaint a'm bod' wedi derbyn galwad oddiwrth yr eglwys yn Delph, Saddleworth, Yorkshire, lle y mae golwg obithiol am i mi fod yn ddefnyddiol, a chael cynaliaeth gysurus: yr wyf wedi penderfynu, ar ol gweddio, ac ystyried llawer, i dderbyn ei galwad; ac yr wyf yn gobeithio mai ewyllys Duw yw hyny. Mae yn wir fod pobl Henllan yn awr wedi cynyg codi fy nghyflog i 40p. y flwyddyn, pe yr aroswn yn eu plith ; ond gan fy mod wedi cael fy mherswadio yn fy meddwl fod yr alwad o Delph yn alwad oddiwrth Dduw mewn atebiad i'm gweddiau i, yr wyf yn rhwym o ufuddhau i'r llef. Yr wyf yn gobeitbio ni ddarfu i mi wneuthur dim yn fyrbwyll yn yr achos hwn. O Dduw, par i'th bresenoldeb fyned gyda mi i'm cynorthwyo a'm cyfarwyddo, ac i'm bendithio yn ngwaith y weinidogaeth ; i'm harwain i a'm heiddo yn ein holl ffyrdd. Caniata hyn er mwyn Crist. Amen."

Ar gyfer Ebrill 13eg, 1760, ysgrifena, "Heddyw bu'm yn ceisio traddodi fy mhregeth ymadawol yn Henllan oddiwrth Dat. iv. 11 ; ond yr oedd yr amgylchiad yn effeithio gormod ar fy nheimladau i mi allu dweyd nemawr ar bwngc (sic) fy nhestyn ; a chyda llawer o ddagrau y dywedais yr hyn a ddywedais. Y prydnawn yn nhy James Palmer, yn mhlwyf Llangan, bu'm yn dyweyd ychydig oddiar Esay lv. 1. Boreu dydd Llun, Ebrill 14eg, 1760, cychwynais i a'm teulu o Lacharn tua Delph yn Yorkshire. "O Dduw gwneler dy ewyllys di ; caniata dy fendith a'th bresenoldeb i ni." Felly ymadawodd y gweinidog talentog a duwiol hwn a gwlad ei enedigaeth, ac ni ddychwelodd iddi i ymsefydlu ynddi byth mwyach. Nid Thomas Morgan oedd y cyntaf na'r diweddaf chwaith a orfodwyd i adael Cymru oherwydd diofalwch neu gybydd-dod yr eglwysi. Dywed wrthym iddo mewn deng mlynedd wario mwy na dau cant o bunnau a gawsai yn waddol gyda ei wraig wrth wasanaethu pobl Henllan, ac na buasai yn eu gadael er hyny pe cawsai fodd i fyw gyda hwy. Nid ydym yn tybied y goddefasai eglwys Henllan i bethau fod felly pe cawsai yr achos ei osod yn deg ger eu bron. Yr oedd bai yn ddiameu yn gorwedd wrth ddrws y swyddogion. Mae gweinidogion ymneillduol Cymru wedi

343

dyoddef may nag a wyr neb ond eu Tad nefol oddiwrth dlodi ac amgylchiadau gwasgedig, a hyny yn fynych pryd yr oedd digon o allu ac ewyllys yn eu heglwysi i'w gwneyd yn gysurus pe gwnelsai y diaconiaid eu dyledswydd trwy alw sylw y frawdoliaeth at y mater. Barn drom ar weinidog yw myned i winidogaethu i eglwys y byddo ei diaconiaid yn ddiofal, crebachlyd eu syniadau, neu gybyddlyd.

Yn mhen ychydig gyda blwyddyn ar ol ymadawiad Mr. Morgan, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. John Powell, yr hwn fel y tybiwn ni, fu am ychydig amser wedi dyfod allan o Athrofa Caerfyrddin yn weinidog yn Nghapel Isaac, ac wedi hyny yn rhywle yn Ngorllewin Lloegr. Dechreuodd ef ei weinidogaeth yn Henllan, Gorphenaf 9fed, 1761, a bu farw yn Gorphenaf, 1766. Bu ei weinidogaeth yn nodedig o lwyddianus yma. Derbyniodd driugain ond un o aelodau i'r eglwys, ac yn eu mysg amryw o benau teuluoedd mwyaf cyfrifol y gymydogaeth. Bu farw yn dra disymwth yn nghanol ei barch a'i ddefnyddioldeb, er galar dirfawr i'r holl wlad. Yn Hydref, 1768, bu farw Mr. Lewis Phillips, yr hwn a fuasai yma yn weinidog cynorthwyol er y flwyddyn 1748, ac felly gadawyd yr eglwys yn awr heb un gweinidog.

Dydd Nadolig, 1768, daeth Mr. Richard Morgan o Athrofa Abergavenny yma ar brawf, ac urddwyd ef Medi 28ain, 1769. Yr oedd y gweinidogion canlynol yn cymeryd rhan yn ngwasanaeth yr urddiad :- William Evans, Cwmllynfell; gweinidog, Mr. Morgan; Dr. B. Dayies, ei athraw; Lewis Rees, Mynyddbach; Rees Davies, Canerw; Thomas Dayies, Llanybri neu Pantteg; John Tibbot, Esgairdawe; John Dayies, Pentretygwyn; Owen Dayies, Trelech; a John Griffiths, Glandwr. Ymaflodd Mr. Morgan yn ngwaith y weinidogaeth lel gweithiwr difefl. Gan fod cylch ei weinidogaeth yn cyrhaedd o St. Clears i Landilo, yn sir Benfro, yr oedd ei lafur yn ddirfawr. Dau Sabboth o'r mis y pregethai yn Henllan. Yn Bethlehem a Llandilo y byddai ar y ddau Sabboth arall. Yr oedd yn ddarllenwr mawr ac yn fyfyriwr dwys trwy ei oes, ac felly porthodd bobl ei ofal a gwybodaeth grefyddol yn ddiwyd ac effeithiol trwy ei holl dymor. Cadwai gyfarfodydd esbonio bob dydd Mercher a dydd Sadwrn, a chyfarfod bob nos Wener yn ei dy ei hun i egwyddori pobl ieuaingc y gynnulleidfa. Yr oedd wedi sefydlu pethau cyffelyb i ysgolion Sabbothol yn holl gylch eang ei weinidogaeth lawer o flynyddau cyn i Mr. Raikes o Gaerloew, a Mr. Charles o'r Bala, ymddangos ar y maes fel sefydlwyr ysgolion Sabbothol. Gosodai ieuengctyd y cynnulleidfaoedd oedd dan ei ofal i ddysgu ac adrodd " Catecism y Gymanfa" gyda gofal a chysondeb mawr. Yr oedd yn Henllan, yn amser Mr. Morgan, amryw bregethwyr cynorthwyol parchus a defnyddiol iawn, megys Lewis Roberts, tad Mr. Roberts, Dinbych ; John Thomas, Llwynygwyddil; John Davies, Carfan; a Theophilus Morgan. Byddai y naill neu y llall o'r dynion da hyn yn llenwi lle y gweinidog yn ei absenoldeb, ond ni byddent un amser yn anfon eu cyhoeddiadau o gylch y wlad, fel y gwnelai llawer o bregethwyr cynorthwyol yr oes hono. " Arfer duwioldeb gartref" y byddent hwy. Mae Mr. John Thomas, Llwynygwyddil, yn dyweyd fel y canlyn am ragor- iathau Mr. Morgan fel gweinidog : - " Yr oedd bob amser yn deimladwy iawn o bwysfawredd y gwaith a gymerasai mewn llaw o wylio praidd Duw, dan Fugail mawr y defaid, ac i ofalu am eneidaau gwerthfawr dynion, fel un y byddai raid iddo roddi cyfrif. Penderfynai na byddai iddo wybod am ddim ond Iesu Grist a hwnw wedi ei groeshoelio, yn bob peth,

344

ac yn mhob peth yn eu plith. Ni chelai oddiwrth ei wrandawyr un ran o gynghor Duw - ni wisgai un emser ddau wyneb er rhyngu bodd dynion --ac ni arferai fwyseiriau i guddio ei feddwl oddiwrth ddynion, ac i ddarnguddio unrhyw ran o'r athrawiaethau pwysig a ddatguddir yn yr efengyl. Gwnai yn eglur i eraill, trwy ei bregethau a'i ymadroddion, yr hyn a gredai ei hun ei fod yn wirionedd. Ei bregethau oeddynt yn gyffredin yn fyrion, ond yn dra phwysig, efengylaidd, profiadol, a llawn o sylwedd. Pan mewn addoliad cyhoeddus yn ymwneyd ag ordinhadau yr efengyl - gweddio, pregethu - byddai i deimladau yn hynod o doddedig, fel y gwelid dagrau yn ffrydio aros ei ruddiau."

Trwy fendith yr Arglwydd ar lafur dibaid Mr. Morgan a'i gynorthwywyr ffyddlon cynyddodd yr eglwys yn fawr mewn rhifedi, gwybodaeth, a dylanwad crefyddol. Yn y flwyddyn 1777, bu raid tynu yr hen gapel i lawr ac adiladu un mwy, a chyn diwedd tymor ei weinidogaeth of adeiladwyd capeli yn Llanboidy a Charfan, lle y mae eglwysi blodeuog ers blynyddau lawer bellach.* Er helaethed cylch ei lafur cartrefol darfu i Mr. Morgan, fel y nodasom amryw weithiau, mewn cysylltiad a'i gyfaill ieuangc, Mr. Jones, Trelch,(sic) lafurio llawer yn mysg Saeson sir Benfro.

Calfiniad diysgog o ran ei farn ydoedd, a gwreiddiodd bobl ei ofal yn yr un golygiadau. Yr oedd pob gwyriad oddiwrth yr hyn a ystyriai yn athrawiaeth iachus yn anyoddefol ganddo. Gosodai y fath bwys ar iachusrwydd barn fel ni allai oddef neb o farn afiachus mewn cymundeb eglwysig, llawer llai i ddal unrhyw swydd yn yr eglwys. Mae yr hyn a ganlyn a ysgrifenwyd ganddo yn llyfr yr eglwys yn dangos mor ofalus yr ydoedd ar y pen hwn, " Yn gymaint a bod y pethau canlynol yn cael eu gwadu a'u gwrthwynebu yn fawr yn y dyddiau hyn, sef yr athrawiaeth o dri pherson yn y Duwdod, pechod gwreiddiol, etholedigaeth o rifedi neillduoli fywyd tragywyddol, Duwdod ac iawn Crist, gweinidogaeth Ysbryd Dow yn angenrheidiol ac anhebgorol i gyfnewid pechadur, parhad mewn gras, ac nad aiff dim o werth gwaed Crist i uffern, a pharhad tragywyddol i boenau yr annuwiol yn y byd a ddaw. Os bydd i rai yn eglwys Henllan mewn amser i ddyfod, geisio gosod i fyny gymysgedd mewn gweinidog- aeth, neu gymundeb a'r rhai a wadant y pethau uchod, a fydd i chwi Joshua Phillips, James Lewis, David Morgan, John Morgan, Lewis Roberts, a Theophilus Morgan, i wrthwynebu y cyfryw gymysgedd ? Ateb. Bydd. Hyn oedd ateb y personau uchod pan nillduwyd hwy i fod yn ddiaconiaid ac yn henuriaid i ac yn eglwys Henllan. Arwyddwyd hyn gan y personau uchod yn nghapel Henllan, Ionawr 25, 1800.

" R. Morgan, Henllan, "

                                     }Tystion.

"M. Jones, Trelech."

Derbyniodd Mr. Morgan 344 i gymundeb eglwysig yn Henllan yn nhymor ei weinidogaeth, heblaw yr ugeiniau a dderbyniwyd ganddo yn y canghenau. Wedi bywyd o lafur didor, yn ngwyneb llawer o lesgedd a phoenau corphorol, yn i flynyddau diweddaf, bu y gweinidog defnyddiol hwn farw yn Chwefror, 1805, wedi bod yn gweinidogaethu yn Henllan a'r canghenau am 37 o flynyddau.

* Wedi ysgrifenu hanes Carfan anfonwyd i ni gan Mr. Thomas Whitland y cefnodiad a ganlyn allan o lyfr eglwys Hallan, wedi ei ysgrifenu gan y gweinidog ar y pryd, am Carfan, yr hyn sydd yn gwahaniaethu fel y gwelir, am ddyddiad adeiladu y capel.: " Ty cwrdd Carfan a adeiladwyd y flwyddyn 1797. Am y tro cyntaf gweinyddwyd Swper yr Arglwydd ynddo Mehefin 3ydd, 1789."     

345

Wedi marwolaeth Mr. Morgan rhoddodd yr eglwys yma alwad i Mr. John Lloyd, yr hwn dair blynedd cyn hyny a urddasid yn weinidog yn Horeb, sir Aberteifi; a dechreuodd ei weinidogaeth yma yn y flwyddyn 1805. Cynyddodd yr eglwys a'r gynnulleidfa yn fawr wedi sefydliad Mr. Lloyd yma, a chafwyd prawf boddhaol yn fuan mai Rhagluniaeth a'i harweiniodd i'r maes eang hwn i lafurio. Yr oedd cylch ei weinidogaeth yn cyrhaedd o Landilo hyd Carfan, ac o Lanboidy i Bethel; a dichon na bu neb erioed yn llafurio cyhyd mewn maes mor eang yn fwy diofid nag y bu efe. Priodolid hyny yn benaf i'w gallineb, ac yn mhob peth a wnai yr oedd yn un o'r rhai mwyaf boddhaol i bawb. Aeth y capel yn rhy gyfyng, ac yn y flwyddyn 1830 adeiladwyd yr addoldy eang presenol, yr hwn sydd yn un o'r rhai helaethaf a harddaf a welir mewn gwlad amaethyddol yn unrhyw barth o Gymru. Dyoddefodd Mr. Lloyd yn fawr iawn oddiwrth y crydcymalau, yr hyn a ddiffrwythodd ei holl aelodau, ac a'i hanalluogodd am yr ugain mlynedd olaf o'i oes i deithio fel cynt trwy ei gylch. Byddent am flynyddoedd yn ei gario oddiar ei anifail i'r pulpud, a phregethai oddiar ei eistedd, ond yr oedd ei dafod yn parhau mor ffraeth ag erioed. Rhoddwyd galwad i Mr. Josuah Lewis, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, i fod yn gydweinidog ag ef, ac urddwyd ef Hydref 3ydd, 1838. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. J. Griffith, Tyddewi. Holwyd y gofyniadau gan Mr. H. George, Brynberian. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan yr hen weinidog, Mr. Lloyd, Henllan. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. D. Davies, Pantteg, ac i'r eglwys gan Mr. J. Breese, Caerfyrddin.* Cydlafuriodd y ddau mewn brawdgarwch perffaith am ddeuddeng mlynedd, ac nis gallasai plentyn gyda thad fod yn fwy cysurus nag y bu Mr. Lewis gyda Mr. Lloyd. Bu farw yr hybarch weinidog Medi 21ain, 1850, yn 73 oed, ac o hyny allan disgynodd y gofal yn gyflawn ar Mr. Lewis, ac y mae yn parhau i lafurio yma gyda chymeradwyaeth a pharch hyd y dydd hwn. Mae y rhan fwyaf o'r canghenau a hanodd o Henllan o bryd i bryd wedi tori oddiwrthi, a myned yn weinidogaethau annibynol, ond gwnaed hyny bob amser yn y teimladau goreu. Rhoddodd Mr. Lloyd Landilo i fyny flynyddau cyn sefydliad Mr. Lewis yn y lle, ac yn y flwyddyn 1847, dair blynedd cyn marw Mr. Lloyd, datodwyd y cysylltiad rhwng Carfan a Soar, a Henllan; ac yn fuan wedi marw Mr. Lloyd teimlodd Mr. Lewis fod y llafur yn ormod iddo, a rhoddodd Bethel i fyny, fel nad oes o'r holl ganghenau ond Llanboidy yn aros mewn cysylltiad uniongyrchol a'r fam eglwys. Mae yma etto ddwy gangen perthynol i'r eglwys lle y cynhelir Ysgol Sabbothol a chyfarfodydd gweddio yn rheolaidd, a phregethu yn achlysurol; sef Rhydtyrdu a Cwm Miles. Crybwyllasom am yr olaf yn nglyn a hanes Nebo, am ei fod yn feddiant cydrhwng yr eglwys hon a'r eglwys yno.

Mae yr eglwys yma wedi bod bob amser ar y blaen i'r rhan fwyaf o eglwysi y wlad mewn parchusrwydd a sefyllfa gymdeithasol ei haelodau ; ac nid yw wedi bod ar ol mewn rhinweddau a grasusau Cristionogol. Mae teuluoedd mwyaf cyfrifol y wlad wedi bod mewn cysylltiad a hi, ac y mae Yn parhau i gynal i fyny ei pharchusrwydd cyntefig, er nad yw ei chylch mor eang, oblegid fod y rhan fwyaf o'r canghenau wedi ymwahanu oddiwrthi. Pan y cyhoeddodd Mr. W. Thomas, Bala, ei gyfieithiad o esboniad Dr. Guyse ar y Testament Newydd - llyfr a gymerodd flynyddau i'w ddwyn

* Diwygiwr 1838 Tudal. 343.

346

allan - cafodd 102 o dderbynwyr iddo yn eglwys Henllan* Mae yn amheus a geid haner y nifer hyny mewn unrhyw eglwys yn Nghymru yn awr i dderbyn llyfr o'r un maintioli. Mae y ffaith yna, heblaw ei bod yn dangos ysbryd darllengar yr eglwys hon y pryd hwnw, yn rhyw awgrym hefyd o amgylchiadau bydol ei haelodau. Yn Hydref, 1761, rhoddodd Mr. Lewis Phillips, Penybontbren, gwr cyfrifol o'r ardal a urddasid yn weinidog cynorthwyol yn Henllan, fferm fechan a elwir Bwlchmelyn yn feddiant i eglwys Henllan, at wasanaeth y gweinidog; ac yno y mae gweinidogion yr eglwys yn olynol er hyny wedi trigianu. Dadleuir yn aml mai anfantais i grefydd ydyw y meddianau a adawyd fel hyn i eglwysi; ond digon tebyg y byddai yn anhawdd argyhoeddi neb yn Henllan fod y meddiant o Bwllchmelyn wedi bod o un anfantais i'r aches yno. Adeiladwyd y capel cyntaf fel y gwelsom eisioes yn y flwyddyn 1697, ail adeiladwyd ef yn y flwyddyn 1724, a thrachefn yn y flwyddyn 1777, ac yn y flwyddyn 1830 y cod wyd ef i'w ffurf bresenol, a dygwyd yr holl draul gan yr ardalwyr ar unwaith, fel na bu ei ddyled yn faich ar neb.

Codwyd yma lawer o bregethwyr o bryd i bryd, ac aeth llawer o honynt i'r weinidogaeth gan mwyaf i Loegr ; bu eraill farw yn mlodeu eu dyddiau ; a bu eraill dros eu hoes yn bregethwyr cynorthwyol defnyddiol yn yr eglwys. Rhoddwn yma y rhestr gywiraf a chyflawnaf a allasom gael o honynt.

David John Owen, Pwllhwyaid. Urddwyd ef yn weinidog yr eglwys yma, ac felly daw dan ein sylw etto.

Mathias Maurice. Byddai yn hawdd i ni ysgrifenu llawer am dano ef. Ganwyd ef yn mhlwyf Llanddewifelffre, gerllaw Narberth, yn y flwyddyn 1684. Dilledydd oedd ei dad, ac y mae yn debyg iddo yntau gael ddwyn i fyny yn yr un alwedigaeth. Derbyniwyd ef yn aelod yn Henllan yn ieuangc, ac wrth weled e ddoniau a'i dalentau yn ymddadblygu, anogwyd ef i ddechreu pregethu, a chynorthwywyd ef i fyned i'r athrofa i Gaerfyrddin, dan ofal Mr. W. Evans. Pan y torodd yr ymryson y cyfeiriasom ato allan yn eglwys Henllan, yr oedd ef yn fyfyriwr yn yr athrofa, ac oblegid hyny, fel y tybiwn, ni chymerodd unrhyw ran ynddo; ond pan dorodd yr ail ymryson allan ar apwyntiad Mr. Jeremiah Owen i fod yn ganlyniedydd i'w dad yn y weinidogaeth, cymerodd Mr. Maurice ochr y blaid Galfinaidd yn yr eglwys, ac ymunodd ef a nifer o honynt a'r gangen oedd erbyn hyn wedi i sefydlu yn Rhydyceisiaid. Arosodd tua dwy flynedd yn mysg ei frodyr yn Rhydycisiaid ; ac yna cymerodd amgylchiad le a'i harweiniodd i dreulio gweddill ei oes yn Lloegr. Dywedir ei fod yn myned an diwrnod ar neges i Hwlffordd, ac i rai o'i elynion crefyddol ei draddodi i ddwylaw pressgang, y rhai a'i cymerasant mewn llong ryfel o gyffiniau sir Benfro i rywle ar afon Llundain. Wedi cyrhaedd yno ysgrifenodd at un o weinidogion y brif ddinas i wneyd yn hysbys ei sefyllfa adfydus. Trwy ddylanwad y gweinidog hwnw, gyda rhai o awdurdod yn y llywodraeth, rhyddhawyd ef, ac wedi cael boddlonrwydd am ei gymhwysderau gweinidogaethol cymeradwywyd ef i'r eglwys yn Olney, sir Buckingham, a llafuriodd yno gyda derbyniad mawr am tua blwyddyn a haner. Yn mis Tachwedd, 1714, derbyniodd oddiwrth yr eglwys yn Rowell, sir Northampton, alwad i fod yn olynydd i'r Cymro clodwiw Richard Davies, gwr genedigol o sir Aberteifi. Cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus yno Ionawr 6ed, 1715, i'w gydnabod fel gweinidog. Yr oedd

* Llyfryddiaeth y Cymry. Tudal. 664.

347

 Mr. Maurice yn Galfiniad uchel o ran ei olygiadau duwinyddol, ac yn Gynnulleidfawr trwyadl, os nad eithafol, yn ei olygiadau ar ffurflywodraeth eglwysig, fel yn wir yr oedd yr holl weinidogion a'r eglwysi yn y dyddiau hyny a'u galwant eu hunain yn Anuibynwyr, ac a gilient yn mhell oddiwrth Bresbyteriaeth. Barnai Mr. Maurice mai o'u plith eu hunain y dylasai eglwysi edrych allan am weinidogion ; a chyn y gallasai eglwys roddi galwad i unrhyw ddyn dyeithr y dylasai yn gyntaf ei dderbyn trwy lythyr yn aelod o honi. Yr oedd yr eglwys yn Rowell fel yr Eglwysi Cynnulleidfaol yn gyffredinol yr un farn a Mr. Maurice am hyny; ond bu tipyn o benbleth arno i gael gollyngdod rheolaidd. Gwrthodai yr eglwys yn Olney roddi llythyr gollyngdod iddo, oblegid nad oedd am ymadael ag ef ; ac nis gallasai eglwys Rhydyceisiaid wneyd, oblegid yr oeddynt hwy yn flaenorol wedi rhoddi gollyngdod iddo i Olney. Pa fodd bynag nid oedd gan yr eglwys yn Rowell yn ei chyfyngder ddim i'w wneyd ond troi at yr eglwys yn Rhydyceisiaid, ac wele yn canlyn llythyr a dderbyniodd. " Yr ydym ni yn caniatau eich dymuniad i chwi ar yr amod hwn, sef fod y gollyngdod a roddasom ni o'r blaen i gael ei anfon yn ol i ni, neu i gael ei ddinystrio, yn nghyd a hanes byr oddiwrth bobl Olney, i'n hysbysu pa fodd y mae pethau wadi digwydd fel y maent; a hefyd llythyr oddiwrthych chwi yn rhoddi hanes ei dderbyniad rheolaidd i'ch plith ; felly yr ydym yn myned rhagom ;--Yr ydym ni eglwys Grist cynnulledig er cynal addoliad cyhoeddus yn Rhydyceisiaid, yn unfrydol, yn caniatau ac yn rhoddi gollyngdod cyflawn i'n brawd Mathias Maurice, yn ol ei ddymuniad duwiol, i gael ei dderbyn genych chwi; ac ymddygwch tuag ato fel aelod o Grist. Byddwch wych.

"Lewis Thomas, Gweinidog.
"Henry Palmer, William James, a David Rees."

Ystyriai Mr. Maurice hefyd nad oedd urddiad yn ddim yn ychwaneg na gwaith eglwys yn dewis dyn a farnent hwy yn gymwys i bregethu gweinyddu yr ordinhadau; ac nad oedd dyn yn weinidog yn un man, ond yn unig yn yr eglwys a'i dewisodd. Cyhoeddodd Mr. Maurice lawer o lyfrau gwerthfawr ; ond y penaf o honynt oll, a'r hwn sydd wedi anfarwoli ei enw ydyw ei lyfr rhagorol a'r Grefydd Gymdeithasol. Math o alegori ymddiddanol ydyw, yn ddarluniad o arferion, golygiadau, a dull Eglwysi Ymneillduol Cymru yn nechreuad y ddeunawfed ganrif o ddwyn yn mlaen eu hachosion crefyddol. Mae wedi ei drwytho mewn ysbryd crefyddol dwfn, ac ni wybyddir hyd ddydd y farn y gwasanaeth a wnaeth i grefydd bur ac efengylaidd. Bu llafur gweinidogaethol Mr. Maurice yn dderbyniol a llwyddianus yn Rowell am bedair-blynedd-ar-hugain, a gorphenodd ei yrfa ddaearol yn y flwyddyn 1738, yn 54 oed.

  • Lewis Thomas, Bwlchysais. Gweler hanes eglwys Glandwr.
  • Jeremiah Owen, Henry Palmer, Llwyndrysni, a Lewis Phillips, Penpontbren. Bu y tri yn weinidogion i'r eglwys hon, ac felly cawn achlysur eto i gyfeirio atynt.
  • George Palmer. Mab yr hen weinidog Mr. H. Palmer, Llwyndrysni. Y cwbl a wyddom am dano ydyw iddo sefydlu weinidog ar gynnulleidfa o Saeson yn Abertawy, yr hon wedi hyny a wyrodd i Ariaeth a Sosiniaeth, ac iddo farw yn y flwyddyn 1750.
  • Rees Davies, Canerw. Bydd genym air i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at hanes Penygraig.
  • James Davies. All fab Mr. Dayies, Canerw. Derbyniwyd ef  i Athrofa

348  

 

  • ................Caerfyrddin, yn y flwyddyn 1758, ac wadi treulio pedair blynedd yno derbyniodd alwad o Wooton-under-edge, a symudodd oddiyno i Broad Street, Bristol.
  • Benjamin Davies. Trydydd mab oedd ef i Mr. R. Davies, Canerw. Ganwyd ef yn Canerw o gylch y flwyddyn 1740. Derbyniwyd ef yn aelod yn Henllan pan yn dra ieuangc, ac wedi bod am dymor yn derbyn addysg barotoawl dan ofal ei weinidog, Mr. Thomas Morgan, cafodd dderbyniad i Athrofa Caerfyrddin yn nechreu 1760-- ond yr oedd wedi bod yno yn yr ysgol ramadegol rai blynyddoedd cyn hyny. Yn niwedd y flwyddyn 1766, dewiswyd ef yn Athraw yr Athrofa Annibynol yn Abergavenny, yn lle Mr. Jardine, a bu yno hyd y flwyddyn 1781, pryd yr etholwyd ef yn Athraw Clasurol yn Athrofa Homerton, Llundain, yn 11e Dr. Fisher. Graddiwyd ef yn Dr. Davies, ac yr oedd yn nodedig ar gyfrif ei ddysgeidiaeth, ei ddoethineb, a'i dduwioldeb. Bu gofal yr eglwys yn Fetter Lane arno am dymor, ond oherwydd gwaeledd ei iechyd ac iselder ei ysbryd bu raid iddo roddi ei ofal eglwysig a'i swydd fel athraw i fyny. Truliodd flynyddau olaf ei fywyd yn Bath, lle y mwynhaodd weinidogaeth felus ac efengylaidd Mr. William Jay; a dywedai Mr. Jay am dano ei fod yn un o'r dynion mwyaf duwiolfrydig a adnabyddodd erioed. Cafodd fyw i oedran teg, a'i ddiwedd oedd tangnefedd. Methasom a dyfod o hyd i ddyddiad ei farwolaeth.
  • Aquila Jones. Cymeradwywyd ef gan eglwys Henllan i Athrofa Abergayenny, Ionawr 6ed, 1777.
  • Evan John. Cymeradwywyd ef i Athrofa Abergavenny gan eglwys Henllan, Hydref 4ydd, 1779.
  • Benjamin Howell. Derbyniwyd ef i Athrofa Abergavenny ar gymeradwyaeth eglwys Henllan, Awst 2il, 1780.
  • Maurice Phillips. Cymeradwywyd ef gan eglwys Henllan i Athrofa Croesoswallt, Rhagfyr 28ain, 1785 ; a bu yn Athraw Clasurol yn Athrofa Rotherham pan oedd Dr. Edward Williams yno yn Athraw Duwinyddol, ac wrth draed y ddau Gymro clodfawr yma y dygwyd Dr. Pye Smith i fyny.
  • Benjamin Jones. Yr ydym eisioes wedi rhoddi ei hanes ef yn nglyn a Phwllheli, lle y terfynodd ei oes.
  • Thomas Jones. Bydd genym air i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at eglwysi Llansantsior a Moelfra, lle y llafuriodd gyda derbyniad mawr.
  • Josiah Richards. Mab ydoedd i Mr. Richards, Hafod, gerllaw Llanboidy. Yr oedd ei dad yn ddyn rhagorol, a rhoddodd Mr. Morgans ganmoliaeth uchel iddo ar ddydd ei angladd. Mae amryw o ganghenau o deulu yr Hafod wedi troi allan yn ddynion enwog. Derbyniwyd Mr. Josiah Richards i Athrofa Croesoswallt, Ebrill 2il, 1787. Sefydlodd yn weinidog yn Camden Town, Llundain, ac yno y bu farw. Yr oedd ganddo fawr serch at ei fam eglwys, a gadawodd yn ei ewyllys holl weithiau Jonathan Edwards o America ac amryw lyfrau eraill i eglwys Henllan. Calfiniad uchel ydoedd o ran ei dduwinyddiaeth, Cristion ysbrydol o ran ei brofiad, a radical o ran ei olygiadau politicaidd.
  • John Davies. Dechreuodd bregethu yn 1798, ac urddwyd ef yn Bethlehem yn 1803. Daw ei hanes etto dan ein sylw.
  • Lewis Roberts, Felinisaf. Bu yn bregethwr cynorthwyol parchus yr eglwys am lamer o flynyddoedd. Mab iddo ef oedd Mr. David Roberts, Dinbych.
  • John Thomas, Llwyngwyddil. Yr oedd yntau yn un o bregethwyr

349

  • .............cynorthwyol cymeradwy yr eglwys hon yn niwedd y ganrif ddiweddaf a dechru y ganrif bresenol.
  • Theophilus Morgan, neu fel y gelwid ef yn gyffredin "Hoffi y Gof," oedd gymeriad tra rhagorol. Bu ef byw yn hir ar ol y ddau a enwyd o'i flaen, er iddynt gychwyn agos yr un amser. Yr oedd yn un o'r engreifftiau a allesid gael o ddyn yn gwneyd y goreu o'r ddau fyd. Gof ydoedd wrth ei gelfyddyd, ac ni byddai byth yn segur. Os digwyddai na byddai neb yn yr efail yr oedd y Bibl ganddo yn wastad ar y pentan, a darllenai o hono wrth chwythu y tan ; a phan y deuai rhywun i mewn dechreuai ymddiddan am yr hyn a ddarllenwyd ganddo. Byddai ei ymddiddanion yn wastad yn adeiladol a buddiol, os nad bob amser yn grefyddol ; ac yn y cyfeillachau eglwysig wrtho ef y disgwylid yn benaf. Yr oedd yn hoff iawn o gynghori pobl ieuaingc yn nghylch y ddau fyd ; a dywedai un a fu lawer yn ei gwmni na chlywodd ef yn dyweyd gair drwg am neb erioed yn ei gefn. Bu farw mewn oedran teg, Ionawr 19eg, 1845, yn 88 oed.
  • John Davies, Carfan, a fu yn bregethwr cynorthwyol yn nglyn a'r eglwys hon am dymor hir.
  • Evan Williams, Penybac. Yr oedd ef yn fab-yn-nghyfraith i'r heu weinidog, Mr. Richard Morgan, ac yr oedd llyfrgell ei dad-yn-nghyfraith ganddo, a medrai wneyd defnydd da o awduron Seisnig. Yr oedd yn un o feddwl cryf a chlir, ac yn meddu dawn i'w osod allan. Gyda'r Ysgol Sabbothol bu yn dra defnyddiol. Yn ei amser ef y dechreuwyd cydadrodd holwyddoregau yn yr ardal hon, ac yr oedd ganddo ddylanwad neillduol ar bobl ieuaingc. Yr oedd wedi llwyr ymgysegru i waith yr Arglwydd.
  • Thomas Richards, Llwyndewi. Yr oedd of yn frawd i Mr. Josiah Richards, Camden Town. Ychydig a bregethai y tuallan (sic) i gylch gweini- dogaeth Henllan, ac er nad oedd yn hyawdl, etto yr oedd ei bregethu yn dangos ol meddwl a llafur.
  • David Roberts. Addysgwyd of yn yr Athrofa yn Ngwrecsam. Treul- iodd rhan olaf o'i fywyd yn Ninbych, lle y daw ei hanes dan em sylw.
  • David Morgan, Forge. Bu yn pregethu yn dderbyniol am flynyddau cyn ei farwolaeth. Yr oedd yn ddarllenwr mawr ac yn feddyliwr dwys. Ymddangosai ei feddwl yn ei flynyddau diweddaf wedi ei lyncu i fyny yn llwyr gan bethau crefyddol, yr hyn mae yn sicr oedd yn cyfrif am yr hyn a ddywedid am dano ei fod yn cynyddu yn rhyfedd yn ei ddawn pregethu. Un o ragorolion y ddaear ydoedd. Dywedai Walter Thomas, y Ddol, gwr a'i hadwaenai yn dda, " mai Mr. Morgan, y Forge, oedd y dyn perffeithiaf a adnabyddodd erioed." Cadarnheir y gair yna gan dystiolaeth cymydog anystyriol iddo. Yr oedd hwnw yn teimlo anesmwythder yn fynych  yn ei gydwybod wedi gwrando gweinidogaeth gyffrous a difrifol, ond cyfferiau a gymerai i esmwythau y cnofeydd oedd beiau proffeswyr ; ond gorfodid ef i gydnabod nad oedd wedi cael yn Mr. Morgan "nac amryfusedd na bai." Yr oedd gan Mr. Morgan anifail i'w werthu, ac anaf arno, ond yr oedd yr anaf yn hollol guddiedig fel y buasai yn hawdd iddo dwyllo unrhyw brynwr. Gwyddai cymydog am anaf yr anifail, a dywedai ynddo ei hun y mynai weled gwaelod Mr. Morgan yn nglyn ag ef. Dydd y ffair a ddaeth, ac aeth Mr. Morgan a'r anifail yno, ac yr oedd cymydog yno yn gwylio ac yn clustfeinio. Gofynodd rhywun bris yr anifail, " Hyn a hyn," ebe Mr. Morgan ; synodd y dyn at y pris, oblegid

350

 

  • .................yr oedd yn anifail golygus, a dywedodd, " Pa fodd yr ydych yn gofyn cyn lleied, mae yn werth mwy na hyny ?" " Na, dyna ei werth," ebe Mr. Morgan, " mae anaf arno nas gellwch chwi mo'i weled." Tarawyd y cymydog a synedigaeth, a dywedodd wrtho ei hun mewn siomedigaeth, "Wel, wel, y mae ar ben arnaf yn awr ;" ac yr oedd yn barod i roddi i Mr. Morgan y cymeriad a roddodd Iesu Grist i Nathanael, "Wele Israeliad yn wir, yn yr hwn nid oes dwyll." "Rhodiodd yn mherffeithrwydd ei galon o fewn ei dy" Bu y Forge yn gartref i'r achos am dymor hir cyn codi Soar,a hyfryd fyddai gan weinidogion De a Gogledd i gyrchu ynddo. Bu farw ei fab hynaf yn mlodeu ei ddyddiau pan ar ganol parotoi ar gyfer y weinidogaeth, a'i ail fab yw Mr. W. Morgan, Athraw Duwinyddol Athrofa Caerfyrddin; a merched iddo ef yw Mrs. Davies, Llandeilo, a Mrs. Lewis, Brynberian, fel y gwelir fod cysylltiad agos rhwng yr holl deulu a'r weinidogaeth, a hyderwn yr erys crefydd yn yr achau o genhedlaeth i genhedlaeth, Bu farw Ionawr 25ain, 1831, yn 45 oed, yn llawn o ddiddanwch yr efengyl, a'i brofiad wrth farw ydoedd nad oedd ganddo ddim i'w wneyd ond marw.
  • David Harries. Sefydlodd yn weinidog yn rhywle yn Sir Amwythig, ond nid oes genym ragor o'i hanes.
  • William Davies. Daw ei hanes ef dan ein sylw ynglyn a Llanymddyfri, lle y terfynoedd ei oes.
  • Joseph Williams. Mae ef yn Pembroke Dock, ond wedi rhoddi ei ofal gweinidogaethol i fynu.
  • Thomas James. Addysgwyd ef yn Athrofa y Drefnewydd. Urddwyd ef yn Minsterley, Sir Amwythig, ac wedi llafurio gyda chymeradwyaeth a pharch mewn amryw fanau gorphenodd ei yrfa yn Oakham, Swydd Rutland, Rhagfyr 14eg, 1857, yn 57 oed.
  • Evan James. Dygwyd ef i fynu yn Athrofa y Drefnewydd, ac ar derfyniad ei amser yno, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys Gymreig yn Bristol, lle yr urddwyd ef Mai 30ain, 1826. Symudodd oddi yno cyn hir, ac wedi gweinidogaethu mewn amryw fanau sefydlodd yn Horsham, Sussex, lle y bu farw Gorphenaf 27ain, 1869, yn 67 oed.
  • David James. Bu yntau yn fyfyriwr yn Athrofa y Drefnewydd, ac wedi gorphen ei amser yno derbyniodd alwad o Hadnall, Sir Amwythig, lle y llafurio (sic) yn ddiwyd am bymtheng mlynedd ar hugain. Bu farw Gorphenaf 30ain, 1866, yn 61 oed, a chladdwyd ef wrth gapel Hadnall, mewn man a ddewiswyd ganddo ef ei hun.

Yr oedd y tri olaf a enwyd yn feibion i Mr Phillip James, Llwyncelyn. Collasant eu tad pan yn ieuaingc, ond dygwyd hwy i fynu yn ofalus dan nodded mam grefyddol. Yr oedd y tri yn cael eu nodweddu gan alluoedd meddyliau cryfion - egwyddorion cywir - ysbryd boneddigaidd - a chymer- iadau dysglaer.

  •  Benjamin James. Mae ef yn weinidog yn Llandilo, Sir Benfro.
  • Thomas Jones, Sguborfawr. Dygwyd ef i fynu yn Athrofa Caerfyrddin.
  • William Morgan, mab Theophilus Morgan. Treuliodd ei amser yn Athrofa Caerfyrddin, a bu yn ddefnyddiol yn cadw ysgol yn Narberth.
  • -- Evans, Cilawenisaf. Bu y gwr ieuangc hwn farw o r darfodedigaeth a'r ol treulio ei amser yn Athrofa Caerfyrddin.      
  • John Lloyd Morgan, Fforge. Yr oedd yn amlwg arno er yn blentyn fod defnyddiau dyn anghyffrediu ynddo. Ymhyfrydai mewn darllen llyfrau da a chymdeithasu a dynion rhinweddol. Cafodd addysg foreuol yn .... .....(Con't)

Translation by Maureen Saycell (Feb 2009)

This chapel is in the parish of Henllan Amgoed and takes it's name from the parish. When this cause began or who the founders were are unknown. This area has been blessed with evangelistic preaching from the early days. Mr Phillips, father of Peregrine Phillips, who was a zealous puritan and a formidable preacher, minister of Amroth in the time of Charles I who was persecuted from 1630 for about 3 to 6 years for his beliefs.It appears that some of the sparks from his fiery preaching reached as far as Henllan. The Vicar of Llandovery also preached at Llanhaden occasionally and that excited the whole area for some time. During Cromwell's time the industrious and fiery Stephen Hughes was minister at Meidrym, David Jones at Llandyssilio, William Jones, Cilmaenllwyd, James Davies, Merthyr, and many others in close proximity. All these ministers had some effect in winning people to evangelical religion and nonconformity, but it is mainly Mr Stephen Hughes that is thought to have founded this cause. We do not know if any nonconformist churches were formed between Laugharne and Cilmaenllwyd before the toleration of Charles II, but undoubtedly Stephen Hughes, David Jones and the others previously mentioned were preaching in dwelling houses in the area throughout the time of persecution between 1662 and 1689, and that a nonconformist church was formed in the area, if not in the time of the Commonwealth or Oliver Cromwell. The first Deed to secure land for building Henllan chapel, dated December 9th, 1695, it stated that the land was for "the congregation of Protestant nonconformists who did and still do gather to worship in Pal, Cyffig parish, Egremont parish, and Canerw, Llanboidy". Therefore this congregation used to worship in three separate areas within the parish. Henllan chapel is central to these three areas. Around 1696 the gentleman at Pal died and services there ceased. As the chapel was not yet built some of the congregation moved to worship in Cefnyfarchen, close to where the chapel was being built, the others went to Mwr, between St Clears and Laugharne. This was the beginning of the congregatiions at Laugharne and Bethlehem. Mr Owen Davies had been ordained to minister to the congregations that worshipped at Pal, Egremont and Canerw since 1688 and remained there until 1691, when he settled in Swansea as successor to Mr Daniel Higgs*. He was followed by Mr David Lewis, Cynwil, who continued to serve successfully and with respect to the end of his life, somewhere between 1700 and 1705. During his ministry the first chapel was built here, in 1697. The date of the lease was December 9th, 1695. The acre of land for a chapel and burial ground on the farm known as Caer Emlyn, was given by the owner William Lewis, for 99 years, at a rent of 5/- a year. The trustees were David John Owen, farmer,Llangorn parish, later a minister here ; Evan John Owen, farmer of Cyffig parish, D. J. Owen likely his brother ; John David Lewis, Eglwysfair and Curig parish; and Lewis Protheroe, parish of Egremont. In 1767 the first lease was surrendered to Mr Lewis Phillips who had bought Caer Emlyn farm, he then granted a new lease to run for 999 years. Following the death of Mr David Lewis, a call was given to Mr David John Owen, a member of the church and the eldest brother of the famous James Owen of Oswestry. Mr Owen had probably been an occasional preacher here because he was 50 years old when he was chosen. There was another well known preacher who was a member here, Mr Lewis Thomas, Bwlchysais, and it is likely that there was a large minority who would have preferred him as minister instead of Mr Owen. Unfortunately there was some difference of opinions between the two on theology and church governance. Mr Owen was a strong Calvinist following Dr Daniel Williams, and he stood for Presbyterian governance. Mr Thomas on the other hand was a high Calvinist following Dr Thomas Goodwin and Dr Crisp and an extreme Independent. These differences soon caused heated arguments between the members. The fiercest arguments were between 1707-9. David Owen's followers accused Lewis Thomas' followers of holding antinominic views, and a free head rather than organised governance. The Lewis Thomas faction accused their opponents of being Neonominic, or holding new views on the Scriptures that a sinner can justify his deeds although coming up short on the morals, and allowing communion to those of low moral fibre. The language in which these accusations were made in was extreme. Mr Mathias Maurice, a member here, and at the time of the disagreements a student at Carmarthen College, says in a published article in 1727 " In truth after this there were many who ignored  our words in a very bitter fashion. Not all of those who disagreed with us opposed us in the same way, a significant number at Henllan, and some of the other congregations who judged themselves endowed with a cruelty or the deceit due to such work. Many serious innocent Christians said nothing, despite heavy hearts, but others did not hold back. We were in David's situation when he said 'Daily they misunderstand my words' ---- the next section goes into the details of the arguments and various quotes from the Scriptures ---- As a result of all this the disposessed sector went with Mr Lewis Thomas and built Rhydyceisiaid, where they formed an Independent church. Soon after this Mr Owen died and his son Mr Jeremiah Owen was appointed as his successor. This choice combined with a lack of wisdom on the young minister's part, led to a second disturbance in the chapel, and during this Messrs Mathias Maurice and Henry Palmer and some others joined Rhydyceisiaid. Although these arguments caused pain to all the good people in each faction, and gave the ungodly a chance to scorn them, but they eventually gained greatly. They were the instigators of stirring minds to consider and try to understand the great truth of the scriptures, and this attitude continues within these areas today. There is no doubt that there is no other part of Wales, even the world that the people are more knowledgeable in Divinity than those of Henllan  and Brynberian. The end result of the arguments at Henllan eventually benefited all the churches in Wales generally in that there were no heretic views dragged in without a determined opposition. Although Mr Owen and his party in Henllan were neither Arminian or Arian, they certainly did not emphasise the truth of the scriptures as much as they should, and the inclination to "another Scripture" that began to show in various parts of the principality would have been far worse if not for this timely intervention. Mr David John Owen died in 1710, and likely his son, Jeremiah,was ordained in 1711. Despite his being one of the best educated and talented in the principality, he became embroiled in some problems and the church turned against him. He left around 1715. John Pugh was the minister in 1716 and it appears that he stayed for 3 to 4 years. We do not know whether he died or left to go elsewhere. The only mentions we have of him are in an article by Dr John Evans and the register of students at Carmarthen College. The congregation at Henllan was numerous in the days of Mr Pugh, Dr Evans mentions 700 around 1715 - 17, 11 of them holding the right to vote in Parliamentary elections. After Mr Pugh left a call was sent to Mr Henry Palmer to return from Rhydyceisiaid, to care for  his mother church as its minister. The ill-feeling that had caused the tearing apart of the church 11 years ago had now calmed down toward both the body of the church at Rhydyceisiaid and Mr Palmer. We have representatives going to Rhydyceisiaid to ask for their favour which was granted.Mr Palmer had been preaching for some time and was the Elder in charge of Theology, but not ordained. He was ordained at Henllan in October 1721, and continued here until his death in December, 1742. In 1724 the chapel was re-built and enlarged considerably. For 3 years the church were unable to find anyone they liked, but in 1746 an unanimous call was sent to Mr Thomas Morgan, a student at Carmarthen College, and was ordained in June of that year.  We are fortunate to have his day books relating to his time at Henllan. Mr Palmer began the proceedings, The sermon was given by Mr David Williams, Cardiff, the ordination prayer offered by Mr Phillip Pugh, the challenge from his teacher Mr Evan Davies, the closing prayer given by Mw William Maurice, Trefgarn.

August 1st, 1746 he moved into Mr Lewis Phillips, near Henllan, where he lodged for 2 years, he was a further 2 years with David John, Lan. On May 18th, 1750, he married a daughter of Mr Daniel Phillips, Pwllheli, they had 2 children. They went to live in Gwauntrebeddau, near Henllan until October 26th, 1752 when he moved to Laugharne, where he remained until April 14th, 1760 when he moved to England. It appears that Mr Morgan was industrious and successful during the 14 years he was here. Sunday mornings he was in Henllan and the afternoons circling Llandilo, St Clears and Laugharne. In his day book he gives the names of the 47 confirmed by him in Henllan, from July 1746 to the end of 1751, we have no record from 1752 until his departure, the pages from that time are missing. On August 3rd, 1748, Lewis Phillips, Penpontbren, a member and occasional preacher, was ordained at Henllan to help him. Mr Lewis Jones, Bridgend, gave a sermon from Acts xxvi. 16, the challenge made by Mr George Palmer, Swansea. Mr Phillips was not being paid to preach, despite the fact that Henllan was one of the largest and richest in the land the contribution they made to the ministry was shamefully low. Mr Morgan only received between £8 and £32  per year, and half of that came from the Fund in London. In 1754 he mentions in his diary that he has decided to go into some business venture as he could not suppoet himself from what he is paid for his ministry, it does not appear to have been successful. In 1759 he states that he cannot support himself and after much consideration will move to Delph, Saddleworth, Yorkshire. Henllan offered to raise his wage to £40 but he felt that his future lay at Delph. He found leaving Henllan very emotional, but he was not the first or last to leave Wales because of the lack of care or the tight fisted attitude of the chapels. Mr Morgan remained in England for the remainder of his time. The money problems affecting ministers was mainly the fault of the officials at the individual chapels.

A little over a year after Mr Morgan left, the church called Mr John Powell, who was a minister at Capel Isaac for a while after leaving Carmarthen College, then somewhere in the North of England. He began his ministry at Henllan on July 9th, 1761, he died in July 1766. His ministry here was very successful, he confirmed 61 new members, some of the local dignitaries among them. In October 1768 Mr Lewis Phillips died, who was the supporting minister, leaving the church without a minister. Christmas Day, 1768, Mr Richard Morgan, from Abergavenny College, came here on trial, he was ordained on September 28th, 1769. The following took part in the service :  William Evans, Cwmllynfell; minister, Mr. Morgan; Dr. B. Davies, Teacher; Lewis Rees, Mynyddbach; Rees Davies, Canerw; Thomas Davies, Llanybri or Pantteg; John Tibbot, Esgairdawe; John Davies, Pentretygwyn; Owen Davies, Trelech; and John Griffiths, Glandwr. Mr Morgan took the work seriously, but as his pastoral area was so large, it was a huge task. He preached at Henllan 2 Sundays a month and Bethlehem and Llandilo for the other 2, he was a great reader, he held classes every Wednesday and Saturday, Fridays he held religious instruction classes for the young. He had set up a similar system to the Sunday Schools all through the area. In Mr Morgan's time there were many useful occasional preachers like Lewis Roberts, father of  Mr. Roberts, Denbigh ; John Thomas, Llwynygwyddil; John Davies, Carfan; and Theophilus Morgan. He was an honest and sympathetic minister who conveyed his deeply held religion whenever he preached or prayed. Through the Lord's blessing on his endless industry and that of his supporters the church grew in numbers, knowledge and religious influence. In 1777 the old chapel had to be demolished and a new one built, and before the end of his ministry chapels had also been built at Llanboidy and Carfan**.Despite his extended area of care both he and his young friend Mr Jones, Trelech worked a great deal among the English population in Pembrokeshire. He was strongly Calvinistic in his views, and those in his care took on similar views. Any divergence from the straight teaching was not tolerated. Anyone who did not agree with his narrow views were not tolerated by him within the church. He swore the deacons to follow this theology and they all signed a declaration on January 25th, 1800

" R. Morgan, Henllan, "

                                     }Tystion. (witnesses)

"M. Jones, Trelech."

After Mr Morgan's death the church called Mr John Lloyd, who had been ordained 3 years earlier at Horeb, Cardiganshire, and he began his ministry here in 1805. The congregation grew considerably after Mr Lloyd settled here and Providence must have had a hand in leading him here to this huge pastoral area. The area extended from Llandilo to Carfan and Llanboidy to Bethel and he worked it consistently. The chapel became to small and in 1830, the current large chapel was built. Mr Lloyd was disabled with rheumatic, and for the last 20 years of his ministry this limited his ability to travel around his area. For many years he was carries from his animal to the pulpit and he preached sitting down, his tongue as able as ever. A call was sent to Mr Joseph Lewis, a student  at Carmarthen College, to co-minister with him, he was ordained October 3rd, 1838. On the occasion a sermon on the nature of a church from Mr. J. Griffith, St Davids. Questions were asked by Mr. H. George, Brynberian. the ordination prayer offered by the old minister, Mr. Lloyd, Henllan. A sermon to the minister from Mr. D. Davies, Pantteg, and to the church by Mr. J. Breese, Carmarthen.*** The two worked together in perfect harmony for 12 years, the venerable minister died on September 21st, 1850, age 73, then the total care fell to Mr Lewis, and he continues here very successfully. Most of the branches formed from Henllan are now churches in their own right. Mr Lloyd gave up Llandilo some time before Mr Lewis was ordained, and in 1847, 3 years before Mr Lloyd's death the connection with Carfan and Soar was broken, and soon after Mr Lloyd's death Mr Lewis felt the work was too much for him and gave up Bethel so that only Llanboidy remains directly connected to the mother church. There are 3 related branches where Sunday Schools, regular prayer meetings and occasional preaching, namely Rhydtyrdu and Cwm Miles, The latter is shared equally with shared with Nebo.

This church has always been ahead of other churches in the respectability and social standing of their members, and has not been backward in christian values. Some of the most responsible families have had contact and the church still holds respect locally, although the area is diminished. When Mr W Thomas, Bala, published his translation of Dr Guyse explanation of the New Testament, which took him a long time, 102 of the takers were from Henllan****. It is doubtful if any church in Wales would respond that way now. It also gives an impression of wordly condition of the members. In 1761 Mr Lewis Phillips, Penybontbren, who had been ordained as a supporting minister at Henllan, donated a small farm named Bwlchmelyn for the use of the ministers. Some argue that possessions can be a disadvantage, but it would be hard to convince any members of Henllan of that. The chapel was first built in 1697, rebuilt 1724, again in 1777 and in it's present form in 1830, the full cost was cleared immediately.

Many preachers were raised here over time, many joined the ministry mostly in England. Some died young, others became supporting ministers. The following is a list of those we know :

  • DAVID JOHN OWEN - Pwllhwyaid - ordained here
  • MATHIAS MAURICE - Born Llanddewivelfrey,Narberth,1684 -father draper -confirmed Henllan - Carmarthen College, with Mr W Evans - not involved in the first fracas but in the second he went with Rhydyceisiaid - moved to England after being pressganged and ending up in London -minister at Rowell 24 years - died 1738, age 54.
  •  LEWIS THOMAS - Bwlchysais - see Glandwr.
  • JEREMIAH OWEN, HENRY PALMER, Llwyndrysni, and LEWIS PHILLIPS, Penpontbren. all ministers here
  • GEORGE PALMER - son of Mr. H. Palmer, Llwyndrysni -settled with an English congregation in Swansea - died 1750.
  • REES DAVIES - Canerw -see Penygraig.
  • JAMES DAVIES -second son of Mr. Davies, Canerw - Carmarthen College1758 - then Wooton-under-edge - then Broad Street, Bristol.
  • BENJAMIN DAVIES -third son of Mr. R. Davies, Canerw - born 1740 -Carmarthen College 1760 - lecturer Abergavenny College -lecturer in Classics  Homerton, Llundain,1781 - gained degree - minister of Fetter Lane, London for a time.
  • AQUILA JONES - recommended by Henllan to Abergavenny College, January 6th, 1777.
  • EVAN JOHN -recommended by Henllan to Abergavenny College, October 4th, 1779.
  • BENJAMIN HOWELL -accepted Abergavenny College on recommendation of Henllan, August 2nd, 1780.
  • MAURICE PHILLIPS -  recommended by Henllan to Oswestry College, December 28th, 1785 - Classics lecturer Rotherham
  • BENJAMIN JONES - see Pwllheli.
  • THOMAS JONES -see Llansantsior and Moelfra
  • JOSIAH RICHARDS - son of Mr. Richards, Hafod, Llanboidy - Oswestry College, April 2nd, 1787 - Camden Town, London - willed many books to Henllan.
  • JOHN DAVIES -began preaching 1798, ordained Bethlehem 1803..
  • LEWIS ROBERTS -Felinisaf -supporting preacher here.
  • JOHN THOMAS -Llwyngwyddil - supporting preacher here.
  • THEOPHILUS MORGAN - known as "Hoffi y Gof," -good communicator with the young -diedJanuary 19th,1845,aged 88 .
  • JOHN DAVIES - Carfan,supporting preacher here.
  • EVAN WILLIAMS - Penybac -son in law of Mr. Richard Morgan, inherited his library and made good use of the English authors - devoted to Sunday Schools THOMAS RICHARDS - Llwyndewi - brother of Mr. Josiah Richards, Camden Town -preached mainly within Henllan's area
  • DAVID ROBERTS - see Denbigh.
  • DAVID MORGAN - Forge - devoted to God - "a faultless man" - died January 25th,1841, age 45.
  • DAVID HARRIES - Settled in Shropshire.
  • WILLIAM DAVIES - See Llandovery.
  • JOSEPH WILLIAMS - Lives in Pembrole Dock - has left the ministry.
  • THOMAS JAMES - Educated Newtown College - ordained Minsterley, Shropshire - then to Oakham, Rutland -died December 14th, 1857, age 57.
  • EVAN JAMES - Educated Newtown College - called to the Welsh Chapel Bristol - ordained May 30th, 1826 - ended his career at Horsham, Sussex, died July 27th, 1869, age 67.
  • DAVID JAMES - Educated Newtown College - called Hadnall, Shropshire, stayed 35 years - Died July 30th, 1866, age 61.
  • Last 3 sons of Mr Phillip James, Llwyncelyn.
  • BENJAMIN JAMES -Minister of Llandilo, Pembrokeshire.
  • THOMAS JONES - Sguborfawr - Educated Carmarthen College.
  • WILLIAM MORGAN - son of Theophilus Morgan - Educated Carmarthen College - kept school in Narberth.
  • -- EVANS Cilawenisaf - died of tuberculosis at Carmarthen College.
  • JOHN LLOYD MORGAN - Fforge - early education Llanboidy - then Carmarthen College -then to Homerton College, London. Died May 4th, 1835, age 19.
  • WILLIAM MORGAN - brother of above - educated at Hackney, London - then Glasgow  University - now a minister at Carmarthen and a lecturer of Divinity there.
  • JOHN H PHILLIPS -Educated Brecon College - teacher in various places, now Cardiff.
  • DAVID EVANS - Bookbinder by trade -useful preacher here, talent with prayer at funerals - deacon - died April 9th, 1866, age 70.
  • DAVID MATHIAS -mostly associated with Bethel - ordained at Elim - now at Saundersfoot.
  • JOHN MORGAN - Rhydywrach - known for instruction classes for the young - died October 28th, 1856.
  • GEORGE PALMER -Educated Carmarthen College - turned to Law - Died aboard The London, en route to Australia.
  • CALEB EVANS - Derbyniodd ei addysg yn Athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef yn y Foel a Llanerfyl, Sir Drefaldwyn, lle y mae etto.
  • DAVID PALMER, B.A. - educated Carmarthen College - now teacher at Cardigan Grammar School.
  • THOMAS THOMAS - died of tuberculosis February 14th, 1864, age 24.

Many others brought up here went to the ministry, but because they did not start preaching here, have not been included. there have also been many useful laymen here like Mr John Palmer and Mr Richard Morgans, David John, Lan, Martin Sinclair, from Scotland originally, John Morgan, Forge, Mrs. Williams, Pantffynon ; Mrs. Lloyd, Henllan; Mrs. Evans, Hebron; and Mrs. Griffiths, Castellgarw, Henry Palmer, James Lewis, Rhydty'rdu, Evan Williams, Penybac, Phillip James, Llwyncelyn, D R Scourfield, John Lloyd, the 2 brothers Williams, Henllan and D Williams, Pantyffynnon, Evan Gibbon, William Evans and his father John Evans  - these named here had exceptional devotion and talents that were used to the benefit of the chapel.

BIOGRAPHICAL NOTES*****

STEPHEN HUGHES - born Carmarthen 1623 - appointed Meidrym 1645 - also served Merthyr churchalso helped found Pencader and Capel Isaac, Pantteg, Llanedi, Caerfyrddin, Llanybri, Henllan, a Threlech - forced out of Meidrym by the Act of Uniformity 1662 - imprisoned at Carmarthen - married well and through this did a great deal of charitable work - caring mentor to many young preachers - published 2 editions of Canwyll y Cymry in collaboration with Mr Rees Pritchard, Vicar of Llandovery (contents are mentioned following) - in collaboration with Mr Gouge published 2 impressions of the Bible in Welsh, around 18,000 copies a run - set his house in order and died in 1688, age 65 - buried Swansea, no memorial.

The Old Vicar of Llandovery summed up the state of education in these verses:

'Pob merch tincer gyda'r Saeson,
Fedr ddarllen llyfrau mawrion;
Ni wyr merched llawer squier
Gyda ninau ddarllen pader.

Gw'radwydd tost sydd i'r Brytaniaid,
Eu bod mewn crefydd mor ddyeithriaid ;
Ac na wyr y ganfed ddarllen
Llyfr Duw yn eu hiaith eu hunain.'

"Every English tinkers daughter
can read large books,
Many Squire's daughters,
here can hardly read a prayer.

Great shame to the Brittanics,
to be such strangers to religion,
That not one percentcan read,
God's Book in their own tongue."

 

DAVID LEWIS - of Cynwil, came here after 1691, died before 1705 - minister when first chapel built 1697.

DAVID JOHN OWEN - born 1641 - son of Bryn, Abernant - brother of James Owen, Oswestry - minister at Henllan until his death on October7th, 1710, age 59.

JEREMIAH OWEN - son of Mr. D. J. Owen, Pwllhwyaid - being educated by his uncle Mr. James Owen, 1704 a 1705 - chosen to succeed his father at Henllan1710 causing second rift - remained till 1715 - Schoolmaster in London 1718 - nothing else of certainty.

JOHN PUGHE - nothing to add.

HENRY PALMER - born 1672 (but probably 1679, other sources confirm), Llwyndrysni Farm - ordained Henllan 1721 - died December 12th,1742, age 63.

THOMAS MORGAN - born January 7th, 1720, Dyffryn Uchaf, near Groeswen, parish of Eglwys Elian, Glamorgan -attended Watford Chapel - returned to religion under Howell Harries, in 1738 - education started with Mr, Samuel Jones, Pentwyn, then Grammar School with Mr. Samuel Thomas, Carmarthen in 1743 - accepted to the College October 1743 - ordained June 25th, 1746, at Henllan -  remained 14 years - them Delph, Yorkshire - then Morley - died July 2nd, 1799, about 80 years of age

LEWIS PHILLIPS - Kilrhyd now known as Penbontbren - ordained supporting minister Henllan, August 3rd, 1748 - worked free of charge - died October 27th, 1768, age 68.

JOHN POWELL - born in an Inn in Troedyrhiw, Llanelli Parish, Breconshire - became a shoemaker - Carmarthen College 1748 to 1752 - then spent some time in England -at Wiveliscombe 1737 to1760 - then Henllan July 9th, 1761 - died July 24th, 1766, age 46 years

RICHARD MORGANS - born 1743, Ystradisaf, Ystradgynlais, Breconshire - under instruction with Mr. Simmons, Neath - Abergavenny College 1765 - ordained Henllan September 28th,1769 - worked his own area and also among the English -  married Sarah Morgan, one daughter - died February 10th, 1805, age 62.

JOHN LLOYD - born 1777, Dolmaen, near Pencadair, Carmarthenshire - Carmarthen College age 20 - then called Horeb, Cardiganshire, had also accepted  call form Graig, Machynlleth - decided on Horeb ordained November 2nd,1802 - 1805 accepted call to Henllan, settled for 45 years - married Miss Morgan, Forge soon after settling - suffered badly with rheumatism for the last 20 years of his life - a realistic and clear preacher -

* Records of the Presbyterian Fund.

** Having completed the history of Carfan we received the following information  " Carfan built 1797. First communion held there on June 3rd, 1789."

*** Diwygiwr 1838 page 343.

**** Llyfryddiaeth y Cymry. Page 664.     

*****Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

   CONTINUED


 

[Gareth Hicks 22 Feb 2009]