Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru.

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Yvonne John (April 2008)

Carmarthenshire section (Vol 3) - Pages 477 - 490

 Chapels below;

 


Pages 477 - 490

477

(Continued) REHOBOTH   (Pembrey parish)

 

mhlith ei roddion ceir y symiau canlynol, 50p. at adeiladu yr addoldy; 100p. at adeiladu tý i'r gweinidog, ar yr amod fod yr eglwys i wneyd y gweddill i'w orphen ; 100p. at adeiladu yr Ysgol Frytanaidd, a chyn ei farwolaeth gadawodd 50p. yn ei ewyllys at adgyweirio yr addoldy, yr hyn a fwriedir ei wneyd yn fuan.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma.

  • William Jones. Yr hwn sydd yn bresenol yn aelod yn Jerusalem, Penbre.
  • Thomas Jenkins, M.A. Yr hwn a urddwyd yn Berea a Rehoboth, sir Benfro, yn awr yn gweinidogaethu yn Awstralia. Priodol yw crybwyll gear am ei dad yn y fan yma, sef Jacob Jenkins, pregethwr ac aelod o Rehoboth. Bu yr henafgwr parchus hwn fel yn cydlafurio yn gyson a Mr. H. Evans, hyd nes y pallodd ei nerth, yna ymadawodd i Benygroes, lle yr erys yn awr. Mae iddo air da.
  • James Morris. Yr hwn a urddwyd yn Llanharan, Morganwg, ond yn awr yn gweinidogaethu yn Nghanton, Caerdydd.
  • John Gomer. Yr hwn ar ol hyny a ymunodd a'r Eglwys Sefydledig.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

DAVID DAVIES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1776, mewn amaethdy o'r enw Garegwen, yn mhlwyf Trelech. Cafodd well addysg na'r cyffredin o blant y plwyf hwnw gan fod ei rieni mewn amgylchiadau bydol cysurus. Pan yn 28 oed derbyniwyd ef yn aelod yn nghapel y Craig, Trelech, lle yr oedd ei rieni yn aelodau. Yn fuan ar ol hyny symudodd i Lanelli, ac ymunodd a'r eglwys yn nghapel Als. Neillduwyd ef yno i fod yn un o swyddogion yr eglwys. Daeth rhagddo yn llwyddianus yn y byd, ac yr oedd iddo air da gan bawb am ei onestrwydd fel masnachwr. Ar gymhelliad Mr. H. Williams a'r eglwys efe a ddechreuodd bregethu.* Yn mis Mehefin, 1807, priododd ferch i Mr. Abraham Powell, plwyf Lamphley, sir Benfro, o'r hon y ganwyd iddo bump o blant, ond buont oll farw yn ieuaingc, a chladdwyd hithau ar eu hol. Priododd drachefn Ionawr 11 eg, 1818, â merch Mr. Griffith Rogers, Stackpoole, sir Benfro, a bu iddo o honi bump o blant. Bu tri o honynt farw yn ieuaingc, ond gadawodd ddwy ferch gyda'u mam yn amddifaid ar ei ol, un o ba rai yw mam Mr. Ll. D. Bevan, Ll.B. Gadawodd hen offeiriad hynod yn ei ffordd, o'r enw Thomas Clement, gapel bychan a adeiladasai o fewn tair milldir i Lanelli yn ei ewyllys i Mr. Davies, a chan fod amryw o aelodau Capel Als, Llanelli,  yn preswylio yn yr ardal hono ffurfiwyd hwy yn eglwys yno Mai 24ain, 1825, ac urddwyd Mr. Davies yn weinidog iddynt. Oherwydd i Mr. Clement farw cyn pen blwyddyn wedi gwneyd ei ewyllys collwyd y capel ; ac yn mhen ychydig amser ymosododd ef a'r cyfeillion yn yr ardal ar adeiladu Rehoboth, a llafuriodd yno yn ddiwyd am y ddwy flynedd olaf ei oes. Gwaelodd ei iechyd oblegid fod y dyfrglwyf wedi ymafael yn ei gyfansoddiad, ac er fod y meddyg wedi ei gynghori i ymgadw oddiwrth bregethu, eto ymwelai bob Sabboth a'i braidd bychan. Boreu y dydd diweddaf y bu byw, galwodd y teulu yn nghyd er cadw dyledswydd

*Gwelir mai camgymeriad oedd ei osod i lawr yn mysg y pregethwyr a godwyd yn Nhrelech. Derbyniwyd ef yn aelod yno, ond ar ol symud i Lanelli y dechreuodd bregethu.

478  

deuluaidd, a gweddiodd gyda mwy o daerni nag arferol. Dywedai ei fod yn teimlo yn dda iawn, ac aeth allan at ei fasnach ; ond tuag un-ar-ddeg o'r gloch syrthiodd i lawr yn ei fasnachdy a'i bin ysgrifenu yn ei law, ac anadlodd ei ysbryd at Dduw yr hwn a'i rhoes ef, Tachwedd 12fed, 1829, yn 53 oed. Yr oedd yn ddyn synwyrol a phwyllog, o wybodaeth helaeth, yn gyffredinol ac ysgrythyrol, yn gyfaill cywir a didwyll, yn Gristion cyson a diargyhoedd, ac yn ol y dawn a rodded iddo " yn weinidog da i Iesu Grist.'

 

CAPEL ALS, LLANELLI

Mae Llanelli wedi dyfod yn un o brif orsafoedd Annibyniaeth yn Nghymru ; a dichon nad oes yr un dref yn ein gwlad ag y mae dylanwad  Ymneillduaeth yn cael ei deimlo yn fwy ynddi. Can' mlynedd yn ol nid oedd Annibyniaeth ond prin wedi gosod ei throed i lawr ynddi, er fod yma y pryd hyny rai personau a arferent gyrchu i Lanedi ; ac nid oedd y dref y pryd hwnw ond cilfach fechan i bysgotwyr. Tua'r flwyddyn 1770 y gwnaed y cynyg cyntaf, gan Mr. Thomas, Ffosyrefail, gweinidog Llanedi, ar bregethu yn Llanelli. Yr oedd yma ychydig o aelodau Llanedi yn byw, ac yn barod i groesawu yr efengyl. David Williams, Penyfai, a'i wraig ; Walter Bowen, Wern, a'i wraig ; a Mary Williams, gwraig Thomas Williams, Caswddi, oedd yr unig rai a allasent wneyd ychydig gyda llettya pregethwyr, a chynorthwyo yr achos. Bedyddiwr oedd Thomas Williams, Caswddi, ond gan ei fod yn wr rhyddfrydig gwnaeth lawer er cynorthwyo yr achos yn ei fabandod. Wedi i Mr. Evan Davies gael ei urddo yn Llanedi, i fod yn gynorthwywr i Mr. Thomas, gwelodd ef fod yn Llanelli faes oedd yn addfed i'r cynhauaf, a thalodd sylw neillduol iddo. Unwaith bob deufis y pregethid yma cyn hyny, ond yn raddol cafwyd pregeth unwaith bob mis ; a  " gair yr Arglwydd oedd werthfawr yn y dyddiau hyny." Wrth weled cynydd y boblogaeth meddyliodd Mr. Davies a rhai cyfeillion am godi yma gapel bychan lle y gallesid pregethu ar brydnhawn Sabboth. Cafwyd darn o dir mewn man lle yr oedd ty wedi bod a elwid Ty Alice, a ffynon wrth gongl y ty, a elwid yn Ffynon Alice. Yn y man lle yr oedd y ty a thros y ffynon y codwyd y capel, a galwyd ef CAPEL ALS, ac wrth yr enw hwnw yr adnabyddir ef hyd y dydd hwn. Adeiladwyd y capel cyntaf yn 1780. Nid oedd ond ty bychan diaddurn, a helaethwyd ef drachefn yn 1797. Llafuriodd Mr. Davies yma gyda graddau o lwyddiant hyd ei farwolaeth yn 1806.

Daeth ystorm fawr ar ol hyn i brofi yr achos ieuangc yma yn ei wendid. Daeth yma un Thomas Edwards, at yr hwn y cyfeiriasom eisioes yn hanes Penybontarogwy, a'r hwn a fu yn achlysur o wneyd y fath alanastra yno. Aeth yr eglwysi i ymryson a'u gilydd yn ei gylch, y naill drosto a'r llall yn ei erbyn, a phob un yn benderfynol i gario y dydd. Aeth llawer iawn yn yr ystorm hon at y Bedyddwyr, y Methodistiaid, Wesleyaid, ac i'r Eglwys Sefydledig ; ac nid yw y clwyfau a gafodd yr achos yn amgylchoedd Llanedi a Llanelli wedi eu cwbl iachau hyd y dydd hwn. Yn mhen amser ymadawodd Mr. Edwards, a chyda hyny datodwyd y cysylltiad rhwng Llanelli a Llanedi ; ac i bob un drefnu eu hachosion eu hun. Wedi bod am fwy na phedair blynedd heb weinidog rhoddodd yr eglwys hon alwad i Mr. Howell Williams, myfyriwr o Athrofa Gwrecsam, ac urddwyd ef Ionawr 13eg, 1813. Ar yr achlysur gweinyddwyd gan Meistri D.

479

Williams, Llanwrtyd (ei weinidog) ; D. Peter, Caerfyrddin ; W. Griffith, Glandwr ; D. Davies, Abertawy ; M. Jones, Trelech; T. Jones, a J. Bowen, Saron; T. Griffith, Horeb ; T. Davies, Bethania ; W. Gibbon, Capel Seion ; J. Abel, Cydweli ; S. Price, Llanedi ; a D. Evans, Mynyddbach. Bu Mr. Williams yma yn ddiwyd a llafurus tra y daliodd ei iechyd. Helaethwyd Capel Als tua therfyn ei oes, ond unwaith y cafodd yr hyfrydwch o bregethu ynddo wedi yr helaethiad. Bu farw Ebrill 27ain, 1827, yn 38 oed.

Wedi bod am fwy na dwy flynedd heb weinidog cydunodd yr eglwys yn unfrydol i roddi galwad i Mr. David Rees, myfyriwr o Athrofa Drefnewydd, a dechreuodd ar ei weinidogaeth Mehefin 15fed, 1829, ac urddwyd ef y 15ed o'r Gorphenaf dilynol. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. D. Davies, Pantteg. Holwyd y gofyniadau gan Mr. D. Davies, Rehoboth. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. S. Price, Llanedi. Pregethwyd i'r gwinidog gan Mr. M. Jones, Trelech, ac i'r eglwys gan Mr. J. Roberts, Llanbrynmair. Yr oedd lluaws o weinidogion eraill yn bresenol, amryw o'r rhai a gymerasant ran yn nghyfarfodydd y dydd. Dechreuodd Mr. Rees ar ei waith o ddifrif. Rhifai yr eglwys tua 250 o aelodau. Yn fuan ar ol hyn cafwyd arwyddion o foddlonrwydd y nefoedd ; lluosogodd yr eglwys ac ychwanegwyd y gynnulleidfa, fel y meddyliwyd am ail-adeiladu yr addoldy yn llawer iawn mwy; ac yn 1830, gwnaed hyny, trwy draul o 800p., yr hyn o'i ychwanegu at y 300p. o ddyled yr helaethiad blaenorol oedd yn aros, a phryniad y tir o dan y capel a'r fynwent, a wnai y ddyled yn 1150p. Talwyd dros 500p. o'r swm yna erbyn nos agoriad y capel, Mai 31ain, 1831. Yr oedd ffydd dynion yn Llanelli y pryd hwnw yn wan iawn yn nylanwad gwirionedd a llafur crefyddol ; canys dywedai pawb agos o'r byd a'r eglwys na lenwasid byth mo'r capel, ac na thalasid byth am dano ; ond llanwyd ef ar ddydd yr agoriad, a bu yn llawn byth ar ol hyny. Ymosodwyd yn egniol ar weddill y ddyled, a thalwyd y cwbl cyn pen pedair blynedd. Nid oedd yma ddyn na dynes gyfoethog iawn yn yr eglwys ; ond bu yma ffyddlondeb nad oedd dim terfyn iddo ond gallu y rhoddwyr.

Canfu y gweinidog gweithgar ar ei sefydliad yma y dylesid gwneyd rhyw ddarpariaeth ar gyfer y Saeson, y rhai oeddynt yn lluosogi yn y dref; heblaw fod gogwydd llawer o'r bobl ieuaingc at yr iaith Saesoneg. Dechreuodd gan hyny i gynal oedfa Saesonaeg am dri o'r gloch bob prydnhawn Sabboth. Hyd hyny arferid pregethu Cymraeg yn y prydnhawn, ac yr oedd llawer o'r hen bobl yn hwyrfrydig i'w rhoddi i fyny, oblegid hono oedd y brif oedfa er yr adeg yr oedd Llanelli yn nglyn a Llanedi. Yn nhymor Mr. H. Williams cynhelid oedfeuon yn y capel y boreu a'r prydnhawn, ac mewn rhyw dy yn y gymydogaeth yn yr hwyr ; ac nid oedd yr ysgol Sabbothol oblegid hyny yn cael nemawr o sylw. Yr oedd yr oedfa Saesoneg drachefn am dri yn anfantais fawr i'r ysgol, ac oblegid hyny newidiwyd hi i fod ar ol yr oedfa Gymraeg yn y boreu, a chael y prydnhawn i gyd i'r ysgol, ac felly y parhaodd hyd y flwyddyn 1839, pryd yr agorwyd capel Seisnig Park Street ; ac aeth pedwar-ar-hugain o aelodau yr eglwys hon allan i ymffurfio yn eglwys yno. Digwyddiad pwysig oedd hwn yn hanes yr eglwys, ac ofnid y buasai colli cynifer o bersonau gyda'u teuluoedd yn fwlch mawr yn y lle, ond llanwyd eu lleoedd yn fuan, ac ni chafodd dim ddyoddef oblegid eu hymadawiad, ond bu sefydliad achos Annibynol Saesonig yn y dref yn fendith anmhrisiadwy i'r trigolion, ac yn ddechreuad cyfnod newydd yn sefydliad achosion Seisnig yn Nghymru.

 480

Y flwyddyn ganlynol penderfynodd y gweinidog a'r eglwys i godi capel yn nglan y môr, lle yr oedd tua chant ac ugain o'r aelodau yn byw, ac agorwyd y capel, yr hwn a alwyd yn Siloa, yn nechreu y flwyddyn 1841. Yr un flwyddyn ag yr agorwyd Siloa meddyliwyd am adeiladu capel yn ardal y Bryn, rhwng y dref a Llangenech, lle yr oedd tua deugain o'r aelodau yn byw, ac agorwyd ef yn mis Gorphenaf, 1842. Gallesid disgwyl y buasai yr ymadawiadau hyn yn effeithio yn fawr ar yr eglwys a'r gynnulleidfa ; ond cyn pen chwe' mis yr oedd pob eisteddle yn Nghapel Als yn llawn, a'r achos yn ei holl ranau mor flagurog ag y gwelwyd ef erioed. Yn ychwanegol at golli yr aelodau hyn, cyfranodd yr eglwys yma dros saith cant o bunau at yr addoldai newyddion, a bu mor dyner o honynt a mam tuag at ei phlant. Mwynhaodd yr eglwys ymweliadau grymus ar adegau, pryd yr ychwanegwyd llawer at yr eglwys, a phan na byddai ymweliadau nerthol ni adawyd yr eglwys ar unrhyw adeg heb neb yn ei cheisio. Y mae yma weithgarwch mawr wedi bod gyda'r achos yn ei holl ranau, ac yr oedd Mr. Rees yn nodedig o fedrus i gadw yr eglwys mewn tymer dda, ac yn barod i ymgymeryd a phob gwaith. Wedi i Mr. Rees, yn 1837, ymuno a'r Gymdeithas Ddirwestol, taflodd yr un ysbryd i'r eglwys, ac yn enwedig i'r rhan ieuengaf o honi. Yn mhen blynyddau ar ol hyn priodolai lawer o'i lwyddiant yn Llanelli a'r cylchoedd i'r Gymdeithas Ddirwestol, " Mae yn amlwg iawn hefyd," meddai, "fod y Gymdeithas Ddirwestol wedi rhoddi help ei llaw i ni hfyd. Hwyrach nad oes cyn- nulleidfaoedd yn y byd o'n maintioli mor llawn o ieuengctyd, a'r rhai hyn gan mwyaf o lawer yn ddirwestwyr o'u mebyd. Cofiwn amser pan y collem lawer llangc addawus yn mhlith y cwpanau a'r gwydrau, ond yn awr y mae yr ieuengctyd yn ymlynu, yn trysori eu harian yn y Savings Bank, ac yn dilladu eu hunain yn brydferth. Mae ein bechgyn a'n marched ni yn ddirwestwyr agos oll." *

Pan oedd Mr. Rees yn anterth ei ddydd ac yn nghanol ei ddefnyddioldeb ysigwyd ei holl natur trwy foddiad disymwyth ei ddau fachgen, Luther a Frederic, y naill yn 12 a'r llall yn 11 oed. Cymerodd yr amgylchiad torcalonus le ar brydnhawn Sadwrn, Awst 9fed, 1851, pan oeddynt gyda thri o'u cyfeillion yn ymdrochi mewn llyn lle yr arferent fyned yn fynych. Aeth yr ieuengaf o'r ddau i ddwfr rhy ddwfn iddo, ac wrth weled ei berygl neidiodd yr hynaf i'w waredu, ond boddodd y ddau. Yr oedd eu tad yn mhell oddicartref ar y pryd, a phan y cyrhaeddodd y newydd trist ef ar ol pregethu boreu Sabboth yn Llanelli, sir Frycheiniog, ysigwyd ei holl natur ; ac ni bu byth yr un dyn ar ol hyny. Ond daliodd yn ddiysgog at ei waith. Yn 1852 penderfynwyd ail-adeiladu Capel Als, a wneyd yn addoldy eang a hardd. Ymosodwyd yn ddioed ar y gorchwyl, ac yr oedd yn barod erbyn gwanwyn 1853, er nad agorwyd ef yn ffurfiol hyd y dydd hwyaf o'r flwyddyn hono. Mesurai 48 troedfedd wrth 70 troedfedd o hyd, ac oriel helaeth o'i amgylch, ac y mae wedi ei wneyd yn y fath fodd fel yr eistedda ynddo fwy na mil o bersonau. Yn y blynyddoedd 1854 a 1855 teimlodd Mr. Rees ryw anhwyldeb a effeithiodd yn fawr ar ei ysbryd nes ei wneyd yn isel a phruddaidd, a bu am rai misoedd yn gorphwys mewn rhan, ac yn cyrchu i ffynhonau gwahanol ardaloedd er adfywiad ei iechyd, ac adloniant ei ysbryd, ond ni chafodd yr achos ddy-

*Ysgrif Mr. D Rees ar "Eglwysi Annibynol Llanelli," a gyhoeddwyd yn y Diwygiwr am Mehefin a Gorphenaf, 1850, ac iddi yr ydym yn ddyledus am lawer o'r ffeithiau a gofnedir genym am eglwysi Llanelli.

481

oddef mewn un modd, ac ni bu yn hir cyn bod yn alluog i ail ymafael yn ei waith. Yn y flwyddyn 1865, ar ei waith yn rhoddi golygiaeth y "Diwygiwr" i fyny ar ol gwylio drosto am ddeng-mlynedd-ar-hugain, penderfynodd ei gyfeillion wneyd tysteb iddo yn arwydd o'u gwerthfawrogiad o'i lafur, a chymerodd yr eglwys hon y blaen yn hyny trwy danysgrifio mwy na 200p. ati, ac ar y 18fed o Fehefin, 1867, cyflwynwyd iddo Saith cant o bunau mewn cyfarfod cyhoeddus yn Nghapel Als. Rhoddodd yr arian er sefydlu Ysgoloriaeth yn nglyn ag Athrofa Aberhonddu, ond y mae yn agored i unrhyw fyfyriwr o unrhyw Athrofa, os bydd yn enedigol o Ddeheudir Cymru. Oddeutu tair wythnos cyn ei farwolaeth cafodd ergyd ysgafn o'r parlys, ac ar ol hyny gwaelodd yn raddol bob dydd, ac wedi bod yn dihoeni am y rhan fwyaf o ddwy flynedd bu farw, Mawrth 31ain, 1869, yn 68 oed. Ebrill y 5ed cyfarfu torf na welwyd erioed ei chyffelyb mewn lluosogrwydd yn Llanelli i dalu eu teyrnged iddo trwy ddilyn ei ran farwol i'r bedd; a chladdwyd ef yn nghladdfa gyhoeddus y dref, ac yr oedd mwy na chant o weinidogion a phregethwyr yn ei angladd perthynol i bob enwad, yn Eglwyswyr ac Ymneildduwyr, ac yr oedd yr olygfa yn brawf o'r parch dwfn oedd iddo, a'r hiraeth mawr oedd ar ei ol.

Codwyd cofadail o faen mynor ar y mur yn Nghapel Als gan yr eglwys a'r gynnulleidfa, fel arwydd o'u parch diffuant iddo. Rhoddwn yr arysgrifen yma yn llawn.

"RHINWEDD UWCH Y BEDD FYDD BYW."
COFFADWRIAETH ENSEGREDIG
I'R DIWEDDAR
BARCH- DAVID REES,
GANWYD EF YN MHLWYF TRELECH,
TACHWEDD 14EG, 1801 :
URDDWYD EF YN WEINIDOG YR EGLWYS HON
GORPHENAF 15FED, 1829,
LLE Y TREULIODD EI OES:
SEFYDLODD DAIR O EGLWYSI,
PARK CONGREGATIONAL CHURCH, SILOAH, A'R BRYN :
CYCHWYNODD A GOLYGODD Y " DIWYGIWR "
AM 30AIN MLYNEDD,
A GWNAETH ARGRAFF DDA AC ANNILEADWY AR GYMRU:
FEL CYDNABYDDIAETH O'I WASANAETH
CYFLWYNWYD TYSTEB GYFFREDINOL O £700 IDDO YN 1867,
YR HON A DROSGLWYDDWYD  I SEFYDLU YSGOLORIAETH
YN NGHOLEGDY COFFADWRIAETHOL ABERHONDDU:
YR OEDD YN BREGETHWR TYWYSOGAIDD,
GWEINIDOG GWEITHGAR,
LLENOR NERTHOL, GWLADWR. TRWYADL,
AC O GYMERIAD PUR :
BU FARW MAWRTH 31ain, 1869,
A CHLADDWYD EF YN CEMETERY LLANELLI.

Yr oedd Mr. Rees fisoedd cyn ei farwolaeth wedi ymryddhau oddiwrth ei ofal gweinidogaethol, ac wedi anog yr eglwys i edrych allan am olynydd

482

iddo. Yn niwedd mis Gorphenaf rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Thomas Johns, Ebenezer, sir Gaernarfon, a dechreuodd ei weinidogaeth yma yn fuan ar ol hyny. Cynhaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad Tachwedd 22ain a'r 23ain, y flwyddyn hono. Ymaflodd Mr. Johns yn ei waith o ddifrif yn ddioed. Yn 1870 adeiladwyd ysgoldy gwerth 558p. 11s. 8c. ar fynwent wrth ochr y capel, ac mewn cysylltiad ag ef. Teimlid mawr angen am adeilad o'r fath er's llawer o flynyddoedd. Mae ynddo ystafell i'r gweinidog, ac ystafell i addysgu y plant lleiaf, yn nghyd a phrif ystafell eang, oleu, uchel, yn mesur 45½ troedfedd o hyd wrth 33½ troedfedd o led. Eistedda tua phedwar cant o ddynion yn gysurus ynddi. Llenwir yr ystafelloedd hyn bob Sabboth gan blant yr ysgol, ac fel y mae y lle yn cael ei orlanw yr ydys o dan yr angenrheidrwydd o droi rhai dosbarthiadau o'r plant mwyaf allan i'r capel. Mae yr ysgol yn llanw llawr y capel a thalcen yr oriel, ac mae ochrau yr oriel yn cyflym lanw eleni. Yn yr ysgoldy y cynelir ein cyfarfodydd wythnosol, y rhai ydynt - y  cyfarfod gweddi, cyfarfod gweddi y bobl ieuaingc, y gyfeillach, y dosbarth Beibl- aidd, yr ysgol gân, y Band of Hope, yr hwn sydd yn rhifo llawn 500, a chyfrinfa o Demlwyr Da. Yn nechreu haf 1871 aed i'r draul o 358p. 14s. i awyru a phaentio y capel, yn nghyd a rhoddi Marble Tablet yn y lobby er coffadwriaeth am yr enwog D. Rees, o'r hwn yr ydym eisioes wedi rhoddi cyfysgrif. Y ffaith fod y gynnulleidfa yn llawer mwy na llon'd y capel oedd yn galw am ychwaneg o ffordd awyr, a llwyddasom yn ein hamcan i raddau dymunol. Mae prinder awyr i anadlu a phrinder lle i eistedd wedi aeddfedu yr eglwys a'r gynnulleidfa i gymodi a'r syniad o ymranu. Gallasent fwrw Capel Als i'r llawr a chyfodi teml orwych gymaint arall o faint yn ei le, ond yr oeddynt yn argyhoeddedig mai nid dyna ffordd oreu i helaethu terfynau yr achos yn Llanelli, a magu eglwys fywiog a gweithgar a wnai i'r byd deimlo i dylanwad yn briodol, gan hyny penderfynwyd codi capel eang mewn cwr arall o'r dref. Gan fod y symudiad yma yn un mor bwysig rhoddwn adroddiad llawn o,r amgylchiadau fel y cyhoeddwyd hwy yn y " Diwygiwr" am Mai, 1872.

 

CAPEL NEWYDD ANNIBYNOL, LLANELLI.

"Nos Sabboth, Chwefror 4ydd, 1872, rhoddodd y Parch. T. Johns i sylw yr eglwys y dymunoldeb a'r angenrheidrwydd am ranu yr eglwys, a chodi capel newydd at ochr Penbre i'r dref. Derbyniwyd y peth gyda brwdfrydedd neillduol, a phasiwyd penderfyniad i'r perwyl hyny y noson hono. Galwyd pwyllgor yr wythnos ganlynol, ac etholwyd Mr. J. Humphrey, Treforris, i fod yn gynllunydd. Penodwyd ar le y capel yn y gerddi yn ymyl y Public Park; a bu Syr John Cowell Stepney, A.S., mor garedig a chaniatau ein cais i ni, a chawsom lease arno am bris rhesymol am gant ond un o flynyddau.

" Aeth cryn amser heibio rhwng penderfynu ar y cynllun, y tir, a rhoddi yr adeilad allan. Y contractors ydynt Mri. D. Williams, Ffwrnes, saer maen, a W. Jenkins, Capel Newydd, saer coed. Arwyddwyd y cytundebau Hydref 19eg, 1872. Torwyd y dywaden ar yr 22ain o'r un mis, a dechreuodd eglwys a cynnulleidfa Capel Als gyfranu yn wythnosol at y draul yn nechreu Tachwedd. Mae yr adeilad yn bresenol wedi ei godi hyd at ffenestri y llofft. Ystyrir ef y capel prydferthaf a fedd yr Ymneillduwyr Cymreig yn y dref, ac y mae hyn yn llawer i'w ddyweyd, ond dyna y ganmoliaeth a roddir iddo yn gyffredin gan y rhai a'i gwelsant. Mesura

483

70 troedfedd wrth 54--8 troedfedd dros y gwaliau, a bydd yn cynwys gerllaw mil o eisteddleoedd. Erbyn ei orphen bydd yn werth 4000p.; ond gellir gofyn yn rhesymol, " Beth yw hyny rhwng cynifer ?'  Mae gan y bobl galon i weithio, fel y gwyr pawb a ymwelodd a ni ar ddydd Gwener y Groglith, 1873, i fod yn llygad-dystion o osodiad y Gareg Goffadwriaethol yn mur y Tabernacl, canys dyna enw y capel newydd. Gwnaed y ceremony hono gyda rhwysgfawredd teilwng o'r enwad yn Llanelli.

" Oddeutu un o'r gloch, cyfarfu cynnulleidfa Capel Als, a llawer o gyfeillion Siloah, Bryn, a'r Dock, yn ac oddeutu Capel Als, pryd y ffurfiwyd yn orymdaith, y gweinidogion yn blaenori, yna swyddogion yr eglwys, yna y cor a'r dorf ; a thorf aruthrol ydoedd - tua 6000 o rifedi ; ac aethant i lawr dan ganu drwy heolydd y dref hyd at y capel newydd. Wedi cyrhaedd y Tabernacl, canwyd,

'Gosod babell yn ngwlad Gosen,' &c.'

Yna darllenodd y Parch. D. Lewis, Dock, 1 Bren. v. 1-6 a'r 13-18; a 1 Bren. vi. 1-4 a'r 11-14 yn Seisneg. Yn awr cymerodd y presentation le gan y Parch. T. Johns. Ar ol traddodi anerchiad Sisneg rhoddodd forthwyl pren a llwyarn arian ardderchog, yn nghyd a Llyfr Tonau ac Emynau Stephen a Jones wedi ei rwymo yn hardd, yn anrhegion i Lady Stepney, a'r ysgrifen ganlynol arnynt : - ' Presented to Lady Stepney by Capel Als Church on the occasion of laying the Memorial Stone of the Tabernacle Congregational Chapel, Llanelly, April 11th, 1873.' Derbyniodd y foneddiges yr anrhegion gydag amlygiad o foddlonrwydd neillduol, ac aeth trwy y gwaith o osod y gareg yn ddeheuig iawn, er mai hwn oedd y tro cyntaf iddi erioed fod wrth y fath orchwyl. Wedi gorphen, estynodd envelope i Mr. Johns, yn cynwys haner cant o bunau at yr adeilad. O'r tu cefn i'r gareg goffadwriaethol, rhoddwyd costrel seliedig yn cynwys copiau o'r Diwygiwr,' o'r Tywysydd y Plant' am Ebrill, y 'Tyst a'r Dydd,' The Nonconformist,' a'r 'South Wales Press,' am yr wythnos hono. Aeth Syr John a'r Arglwyddes yn awr i'r cerbyd i eistedd. Gweddiodd y Parch. J. Thomas, Bryn, am fendith ar y gwaith. Traddododd Proffesor Morgan, Caerfyrddin, anerchiad Seisneg ar Gynnulleidfaoliaeth ; y Parch. D. Jones, B.A., Merthyr, a'i dilynodd yn Gymraeg ; yna gweddiodd y Parch. T. Davies, Siloah, yn Seisneg ; a chanwyd 'Moriah' ar y penill hwnw,

'O! anfeidrol rym y cariad,
Anorchfygol ydyw'r gras,' &c.

" Yna aethwyd tua'r farchnadle, i'r Cyfarfod Tê, lle yr oedd darpariadau helaeth, trefnus, a chyfleus wedi eu gwneyd ar gyfer yr amgylchiad. Elid i mewn drwy docynau swllt yr un. Yr oedd y boneddigesau wedi darparu yr holl ymborth ar eu traul eu hunain, fel y buasai y derbyniadau oll yn elw er chwyddo trysorfa adeiladu y capel newydd. Aeth y cwbl drosodd yn y farchnadle yn foddhaol a llwyddianus yn bur gynar, a chafodd y bobl hamdden i barotoi ar gyfer y cyfarfod hwyrol yn Nghapel Als; pan y pregethodd y Parchn. Proffesor Morgan, Caerfyrddin, a D. Jones, B.A., Merthyr, i dyrfa luosog mewn modd grymus ac effeithiol. Trodd y cwbl allan yn llwyddiant perffaith. Cliriwyd dros gan' punt wrth y tê."

Ar y 13eg o Dachwedd, 1872, dechreuwyd ar y casgliad wythnosol at y capel newydd. Yr oedd y gweinidog wedi cymeryd y pleser o gerdded o dý i dý i ofyn addewidion yn flaenorol, ac erbyn dechreu Mehefin, 1873, yr oedd 520p. mewn llaw. Bwriedir casglu erbyn yr agoriad o fil i ddeu

484  

ddeg cant o bunau. Rhyw 520p. sydd yn aros o hen ddyled Capel Als a'r ysgoldy.

Yn ystod y pedair blynedd diweddaf derbyniwyd i'r eglwys ar gyfartaledd, drwy lythyrau 36 yn flynyddol, a rhoddwyd llythyrau gollyngdod i yn agos yr un nifer. Rhifa yr aelodau newyddion a dderbyniwyd o Ionawr, 1870, hyd ganol Medi, 1873, yn agos i dri chant. Y mae gerllaw naw cant o aelodau ar lyfr yr eglwys yn awr, a gellir yn ddibetrus gyfrif oddeutu naw cant arall o wrandawyr yn perthyn i'r gynnulleidfa. Mae tuag ugain o aelodau yn marw, yn flynyddol, a rhwng aelodau a gwrandawyr o bob oed, collir drwy farwolaeth ar gyfartaledd driugain y flwyddyn. Mae y cynydd, er hyny, yn fwy na'r golled. Ni bu erioed agwedd mwy llewyrchus ar yr achos yma nag sydd yn awr. Mae heddwch perffaith yn teyrnasu yn yr eglwys, a'r Arglwydd yn ychwanegu at yr eglwys o wythnos i wythnos. Disgwylir y bydd capel hardd y Tabernacl yn barod erbyn dechreu y gwanwyn, pryd, yn ol rhaniad daearyddol, yr anfonir allan yno dri chant o aelodau, ac o gylch yr un nifer o wrandawyr.

Mae lawer o gymeriadau tra nodedig am eu duwioldeb a'u sêl gyda'r achos wedi bod yn golofnau cedyrn yma o bryd i bryd, o ba rai coffeir am Thomas Griffith, William Andrew, Henry Hammond, Richard Jones, y diacon ; Joseph Gwarrhos, Thomas Phillips, y gwehydd ; Wat Evan a Rhys o'r Factory ; byddai y pedwar olaf yn pregethu ychydig yn achlysurol ; John Phillips, Machynys ; Evan Morgan, Joseph Morris, a'i ddau fab Thomas Morris a John Morris (Joseph oedd tad Mr. Morris, Llanfyllin). Bu John Morris farw yn 1871, yn 69 oed, wedi bod yn ddiacon am 41 mlynedd, yn arwain y côr canu am 15 mlynedd, ac yn gyhoeddwr am yr 20 mlynedd diweddaf. Mae eto yn aros yma rai cedyrn, na bu eu rhagorach yn perthyn i'r achos er ei ddechreuad. Diaconiaid presenol Capel Als ydynt John George, Evan Rees, Thomas Jones, John Harries, John Rowlands, William Thomas (Trysorydd), Benjamin Phillips, David Morris, Elias Jenkins, John Bevan, Thomas Hugh, Samuel Williams, David Phillips, James Thomas, Henry Thomas, William Lewis, William Davies, James Davies (Ysgrifenydd). Etholwyd y deuddeg olaf (yn nghyd a'r brawd anwyl G. Griffiths, yr hwn sydd wedi marw) i'r swydd yn 1871.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon.

  • William Morris. Ceir i hanes ef yn nglyn a Bryngwran, Mon.
  • David Davies. Yr ydym eisioes wedi cyfeirio ato yn hanes Rehoboth.
  • William Thomas. Ganwyd ef yn Mhenywern, yn agos i Lanelli, yn 1807. Derbyniwyd ef yn aelod yn Nghapel Als gan Mr. H. Williams, lle hefyd y dechreuodd bregethu. Bu yn yr ysgol gyda'i ewythr, Mr. D. Thomas, yn Tiers Cross, ac aeth wedi hyny i Athrofa Homerton, Llundain. Urddwyd ef yn Stone, yn swydd Stafford, Mehefin 17eg, 1830. Ni chafodd ond tymor byr yn y weinidogaeth, ond bu yn nodedig o ffyddlon a defnyddiol. Bu farw Mai 18fed, 1833, yn 26 oed.
  • John Jones. Urddwyd ef yn Cricklade, swydd Wilts, ac y mae yn awr yn weinidog i'r gladdfa gyhoeddus yn Bristol.
  • Thomas Jones. Urddwyd ef yn y Bryn, ac y mae yn awr yn yn Walter's Road, Abertawy.
  • Henry Rees. Urddwyd ef yn Ystradgynlais, ond mae yn awr yn Emporia, Kansas, America.   

485

  • John Hopkins. Bu yn weinidog yn Drefnewydd, Morganwg, a Phenywaun, Mynwy, ond enciliodd i'r Eglwys Sefydledig.
  • David Williams. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu. Urddwyd ef yn Berea, Blaenau Gwent, lle y mae eto.
  • David Jones. Mae yn awr yn Awstralia.
  • Thomas Joseph Morris. Mab John Morris a fu yn hir yn ddiacon yn yr eglwys. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef yn Saron, Llangeler, lle y mae eto.
  • David Williams. Mae yn awr yn fyfyriwr yn Athrofa Aberhonddu.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

HOWELL WILLIAMS. Ganwyd ef mewn lle a elwir Pantycelyn, yn mhlwyf Merthyr Cynog, sir Frycheiniog, yn mis Ionawr, 1789. Derbyniwyd ef yn aelod pan yn ddwy-ar-bymtheg oed, ac wrth weled ei sêl, a chlywed ei ddoniau melus fel gweddiwr, anogwyd ef i ddechreu pregethu. Wedi treulio ei amser yn yr Athrofa yn Ngwrecsam derbyniodd alwad o Capel Als, Llanelli, lle yr urddwyd ef Ionawr 13eg, 1813. Yn y flwyddyn 1818 ymunodd mewn priodas â Mary, pumned merch Mr. John Roberts, masnachydd, Llanelli. Yr oedd Mr. S. Price, Llanedi, wedi priodi yn flaenorol a chwaer iddi ; a'i chwaer ieuengaf oedd gwraig Mr. Rees, Llanelli. Nid oedd Mr. Williams yn gryf ei iechyd. ond bu yn dra ffyddlawn yn ei weinidogaeth. Yr oedd Jerusalem, Penbre, a Nazareth dan ei ofal am dymor, ond gorfodwyd ef gan ei wendid corfforol i'w rhoddi i fyny. Yr oedd yn bregethwr nodedig o effeithiol, a'i lais yn un o'r rhai mwyaf tyner a threiddiol. Cyrchai tyrfaoedd mawrion ar ei ol i ba le bynag yr elai, a byddai arddeliad mawr yn dilyn ei bregethau. Sonir am bregeth a draddodwyd ganddo ar brydnhawn Sabboth yn Melin Dinas, yn mhlwyf Llanwrtyd, ac yr oedd y fath awdurdod a nerth yn cydfyned a hi fel yr oedd y dynion caletaf yn wylo fel plant, ac yn syrthio ar eu gliniau i lefain am drugaredd. Yn ei ddawn gweddi yr oedd yn anorchfygol, ac an- aml y ceid neb cyffelyb iddo yn ei ddylanwad ar deimladau dynion. Ni chafodd oes hir, ond ei haul a fachludodd cyn haner dydd. Ymaflodd y darfodedigaeth ynddo, a bu farw Ebrill 27ain, 1827, yn 38 oed. Claddwyd ef yn mynwent Capel Als, a gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri D. Evans, Mynyddbach, a D. Davies, Pantteg.

DAVID REES. Ganwyd  Tachwedd 14eg, 1801, yn Gellilwyd, yn mhlwyf Trelech, yn sir Gaerfyrddin. Enwau ei rieni oedd Bernard ac Anna Rees. Claddwyd ei fam pan oedd rhwng dwy a thair blwydd oed, ac yn mhen o gylch dwy flynedd ar ol hyny ail briododd ei dad. Yr oedd o'i febyd yn hoff o ddarllen, a theimlodd argraffiadau dwysion ar ei feddwl yn foreu. Symudodd ei dad i Pencraig i fyw. Yr oedd yno yn gyfleus i fwynhau moddion gras, a chyrchai yn rheolaidd i Gapel y Graig. Derbyn- iwyd ef yn aelod Mawrth 28ain, 1818, ac o hyny allan ymroddodd i fod yn weithiwr difefl gyda chrefydd. Yr oedd yn llanc cryf a chydnerth, o ysbryd bywiog, ac yn ganwr rhagorol, ac o ddoniau gweddi grymus, yr hyn a barai i'w gymdogion ddisgwyl pethau mawr oddiwrtho. Cafodd bob cefnogaeth, yn enwedig gan Dafydd Richard, Ffynonwen, yr hwn oedd yn un o'r dynion goreu yn yr holl wlad. Anogwyd ef ddechreu pregethu, a gwnaeth y prawf cyntaf arni mewn tý anedd yn y gymydog-

486  

aeth, ryw noson yn mis Awst, 1823. Yr oedd ei gyfaill, Mr. Joseph Evans, Capel Sion, yn dechreu yr un noswaith. Testyn Mr. Rees oedd Hebreaid ii. 3, "Pa fodd y diangwn ni os esgeuluswn iachawdwriaeth gymaint?"Yr oedd cyn hyn wedi bod am ychydig yn yr ysgol yn Hwlffordd, ac aeth wedi hyny i Gaerfyrddin, ac oddiyno i'r Drefnewydd lle y bu am yspaid pedair blynedd. Ar derfyniad ei amser yn yr Athrofa bu gogwydd ynddo i fyned i Lundain ac i Gaernarfon, ond i Lanelli yr arweiniodd y golofn ef. Urddwyd ef yno Gorphenaf 15fed, 1829, a llafuriodd yno gyda llwyddiant ac arddeliad anarferol am ddeugain mlynedd. Ar y nawfed dydd o Ionawr, 1832, ymunodd mewn priodas â Sarah, merch ieuengaf Mr. John Roberts, masnachydd, Llanelli. Ganwyd iddo bump o blant, ond bu pedwar o'r pump a'u mam farw o'i flaen ef. Bu farw Mrs. Rees, yn mis Gorphenaf, 1857, wedi pedwar diwrnod o gystudd trwm. Ail briododd Tachwedd 17eg, 1858, â Mrs. Phillips, Fountain Hall, Caerfyrddin, yr hon a fu o gymhorth mawr iddo. Gwaelodd ei iechyd yn fawr yn y blynyddau olaf o'i oes, ac ar y 31ain o Fawrth, 1869, bu farw, yn 68 oedd. Claddwyd ef Ebrill 5ed, yn nghladdfa gyhoeddus y dref, a daeth torf fawr yn nghyd na welwyd ei chyffelyb erioed mewn angladd yn Llanelli. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri S Evans, Hebron; J. Davies, Glandwr ; D. Anthony, B.A., Tenby ; W. Jones, Abertawy ; E. Jones, Crygybar ; a J. Mathews, Castellnedd ; a'r Sabboth canlynol pregethwyd ei bregeth angladdol yn Nghapel Als i dorf luosog a galarus gan Dr. Rees, Abertawy ; a gorfodwyd canoedd i fyned ymaith o ddrws y capel o eisiau lle i fyned i mewn.

Gan i ni yn un o rifynau cyntaf y " Tyst Cymreig"ar ol marwolaeth Mr. Rees, gyhoeddi ysgrif ar ei fywyd a'i nodwedd, gosodwn hi i mewn yn gyflawn yma, ac nid ydym yn gweled achos i newid dim arni nac ychwanegu dim ati.

"Canys Dafydd, wedi iddo wasanaethu ei genhedlaeth yn ol ewyllys Duw, a hunodd, ac a ddodwyd at ei dadau, ac a welodd lygredigaeth."

Ychydig o ddynion a fuont feirw yn yr oes hon y gellir gyda mwy o briodoldeb gymhwyso y geiriau uchod atynt na'r diweddar Barchedig David Rees, Llanelli. Gwasanaethwr ffyddlon i'w genhedlaeth a fu am ddeugain mlynedd. Cychwynodd ei yrfa yn nechreu y ganrif hon. Yr oedd yn fab i dyddynwr parchus yn Nhrelech, a chafodd gryn eiddo ei hun ar ol perthynas iddo, yr hyn a'i gollyngodd i ddechreu ei fyd dan amgylchiadau mwy ffafriol na'r rhan fwyaf o bregethwyr Cymru. Derbyniwyd ef yn aelod yn hen eglwys barchus Capel y Graig, Trelech, gan yr Hybarch Morgan Jones. Tynodd ei ddoniau fel gweddiwr sylw yn fuan, ac yr oedd  fedr a'i barodrwydd i ateb y cwestiynau dyrus a ofynid wrth holi pyngciau yn y Cymanfaoedd Ysgolion, yn peri i bawb o'r cymydogion i ddisgwyl y deuai " Dafydd Rees, Pencraig,"yn rhywheth uwchlaw ei gyfoedion. Anogwyd ef yn fuan i ddechreu pregethu ; ac er fod hen famaethdy Trelech yn nodedig am nifer y pregethwyr a fagodd, eto nid ymagorodd yr un o honynt mor gyflawn ac addfed ar ei gychwyniad a Mr. Rees, pharhaodd trwy ei oes i gadw y blaen ar yr holl rai gydgychwynodd ag ef. Wedi bod am ychydig yn yr ysgol yn Nghaerfyrddin, aeth i'r Athrofa i'r Drefnewydd, lle y treuliodd i amser, ac y gwnaeth ddefnydd da o hono. Athrofâu y gelwid sefydliadau addysgol yn ei ddyddiau ef. Colegau yw y cwbl yn awr. Gweithiwr caled a fu fel myfyriwr, a gwnaeth gynydd

487

amlwg mewn addysg a gwybodaeth tra yn yr Athrofa. Dichon i rai o'i gydefrydwyr ragori arno fel ysgolheigion ; ond anaml y trodd un myfyriwr allan o Athrofa oedd yn fwy o anrhydedd i'r sefydliad a'i haddysgodd. Ymgododd yn fuan i sylw, a chyhoeddusrwydd, a phoblogrwydd mawr fel pregethwr. Pan yn fyfyriwr aeth ar daith gydag un o'i athrawon (y Parch. Samuel Bowen) i gasglu at ryw gapel gerllaw y Drefnewydd ; ac wedi dyfod i'r hen Storehouse yn Nghwmnedd, cafodd y myfyriwr y fath hwyl i bregethu nes gyru hen bobl danllyd y Storehouse i " neidio a molianu ;" ac o hyny allan ofnai yr athraw bregethu ar ol y myfyriwr yn unrhyw le, os deallai fod gwrechion yno a allesid eu chwythu yn fflam. Yr oedd rhai o hen bobl Cwmnedd yn cofio yn dda am yr oedfa ; ond y mae y tô hwnw bron i gyd wedi myned. Enillodd ffafr nodedig gyda'r Hybarch John Roberts, Llanbrynmair, a'r anfarwol Williams o'r Wern; yr oedd gan y ddau drwy eu hoes olwg fawr arno, a disgwylient bethau mawrion oddiwrtho. Wedi gorphen ei amser yn yr Athrofa, arweiniwyd ef gan Ragluniaeth i Lanelli. Yr ydym yn dyweyd gan Ragluniaeth, oblegid ni bu ei llaw hi yn amlycach yn arweiniad neb erioed. Bu ef yn gogwyddo i fyned i Gaernarfon ac i Lundain, ond cauodd Rhagluniaeth ei ffordd yn mhob un o'r ddau le, am mai i Lanelli y mynai hi ei arwain. Yr oedd Llanelli y pryd hwnw yn mhob ystyr yn lle gwahanol iawn i'r peth ydyw yn awr. Nid oedd y dref ond bechan, ac Annibyniaeth yn y  dref ond cymharol isel. Ond ni bu Mr. Rees ond ychydig o amser yno cyn rhoddi ar ddeall iddynt fod dyn o " ysbryd arall,'* gwahanol i ddim a welsant erioed, wedi ymsefydlu yn eu pdith. Yn ystod ei arosiad yn yr Athrofa yr oedd wedi ei wreiddio yn gadarn yn y golygiadau newyddion, fel y cyfrifid hwy, oedd yn cynhyrfu y wlad. Yr oedd y termau a ddefnyddiai, a'r llymder gyda pha un y pregethai ddyledswyddau, yn " ddysg newydd"i'r bobl ; ond yr oedd ei yni, a'i ymroddiad, a'i benderfyniad yn cario y cwbl o'i flaen. Nid oedd dim a safai yn ei ffordd. Torai dros ffiniau hen eiriau ystrydebol-symudai hen derfynau oeddynt gysegredig yn ngolwg rhyw rai oblegid eu gosod gan y tadau - chwyldroai hen arferion iselwael yn y rhai yr ymlygrai lluaws o broffeswyr - a thaflai ysbryd newydd i holl gylchoedd yr eglwys. Wrth reswm, nis gallodd wneyd hyn heb beri i ryw rai gynhyrfu ; ond yr oedd ei boblogrwydd fel pregethwr, a'r ffaith fod y lluaws yn ymdyru i'w wrando, a'r eglwys yn cynyddu mewn rhifedi, a llawer o'r aelodau yn cael eu lefeinio â'r un ysbryd, yn ei wneyd yn rhy gryf i neb gynyg ei wrthsefyll. Ymdadodd gorff ac enaid i'w waith ; ac y mae yn sicr genym na chychwynodd yr un g weinidog ieuangc allan gydag amcanion uwch a chywirach. Ac ni bu raid iddo aros yn hir i weled ffrwyth i'w lafur. Aeth Capel Als yn fuan yn rhy fychan ; bu raid ei helaethu, a'i helaethu drachefn, nes y mae yn un o'r capeli eangaf yn y wlad, a chynnulleidfa ac Ysgol Sabbothol ynddo, a chymeryd ugain mlynedd at eu gilydd, na all yr un enwad yn Nghymru ddangos eu rhagorach ; heblaw pedair o gynnulleidfaoedd cryfion eraill a aeth allan yn ei amser, ac a sefydlwyd yn benaf trwy ei offerynoliaeth. Gweithiwr difefl ydoedd, ac yr oedd lledaenu yr achos yn gorphwys yn agos at ei galon. Taflodd ei ysbryd i luaws o weinidogion ac eglwysi y sir. Dichon na bu yr un dyn ac iddo fwy o efelychwyr - efe oedd model nifer fawr o bregethwyr ieuaingc y De, ugain a deng-mlynedd-ar-hugain yn ol. Bod fel Mr. Rees, Llanelli, oedd nod eu huchelgais. Efelychai rhai ei ddawn ddull o draddodi - eraill ei ysbryd llym a diwygiadol

488

eraill ei ymroddiad a'i weithgarwch gyda chodi chapeli, a thalu eu dyledion - fel rhwng y cwbl yr oedd ei efelychwyr yn lluosog iawn. Mae yn wir mai camgymeriad mawr ynddynt hwy oedd hyny. Nid oeddynt ond fel Dafydd yn arfau Saul ; ar yr un pryd y mae y ffaith fod cynifer yn ceisio bod yn debyg iddo yn profi fod ganddo allu i ddylanwadu yn gryf ar y rhai a ddeuent i gyffyrddiad ag ef. Cyrhaeddodd safle uchel yn yr enwad yn gynar yn ei oes. Yr oedd cyn ei fod yn saith mlwydd oed o weinidog yn un o brif bregethwyr y Cymanfaoedd ; ac yn amlach na neb arall yn Gadirydd y Cynhadleddau. Mae yn hawdd cyfrif pa fodd y dringodd mor uchel, a hyny mor foreu. Fel y crybwyllasom eisioes cychwynodd dan amgylchiadau mwy ffafriol na'r cyffredin o bregethwyr ieuaingc. Ymsefydlodd yr sir Gaerfyrddin ar yr adeg yr oedd y gweinidogion poblogaidd oedd yno yn heneiddio, ac felly yn naturiol yn gollwng yr awenau o'u llaw. Daeth trwy ei briodas i gysylltiad ag un o ben deuluoedd mwyaf parchus a chyfrifol Llanelli, a bu hyny yn help mawr i'w ddylanwad. Yr oedd y pethau hyn oll yn gynorthwyon i'w boblogrwydd. Ond yr oedd newydd-deb ei ddawn, a gwroldeb ei ysbryd, a'i benderfyniad dihafal y fath fel ag y teimlasid ei bwysau dan unrhyw amgylchiad. Cymerodd ei ran yn holl amgylchiadau trefol Llanelli ; ac ar Fwrdd Gwarcheidwaid, a byrddau eraill yn y dref, yr oedd bob amser yn un o'r rhai blaenaf. Yn lle gadael i Vicar y plwyf orfaelu pob awdurdod mewn lle yr oedd corff y bobl yn Ymneillduwyr, gwnaeth i'r Vicar deimlo yn fuan mai ganddo ef yr oedd y bobl. Llawer brwydr galed a fu rhyngddo a'r Vicar ar faterion plwyfol, nes y gwelodd y Vicar o'r diwedd mai caled oedd gwingo yn erbyn yr Esgob Ymneillduol. Yr oedd ganddo ewyllys gref, y fath ag oedd eisiau mewn dyn i fod yn arweinydd fel y bu ef am oes hir. Nid ydym yn meddwl nad oedd ynddo ei ddiffygion - gwyddom fod, a gwyddom yn dda beth oeddynt, er nad ydym yn awr yn myned i aros arnynt - ond nid oeddynt ond y diffygion hyny sydd bob amser yn nglyn a phob diwygiwr ; ac nis gellir cael mewn dynion y pethau a'u gwna yn wir ddiwygwyr heb eu bod yn gysylltiedig a'r cyfryw ddiffygion. Ni wna y dyn gor-ochelgar, sydd yn wastad yn ofni dyweyd dim i ddigio neb, ac yn edrych ar ei fantais neu ei anrhydedd ei hun cyn ymgymeryd ag unrhyw beth, ni wna y cyfryw, meddwn, byth ddiwygiwr. Nid dynion yn ceisio achub eu penau, a chwareu y ffon ddwy-big i foddio pob ochr, a gwenu yn weniaethgar ar bob cymeriad, a gwaeddi "Heddwch, heddwch, pryd nad oes heddwch," ydyw diwygwyr cymdeithas. Mae y diwygiwr yn ddyn unionsyth, unplyg, gonest, diddichell, wedi sefydlu ei lygaid a gosod ei galon ar ei nôd ac yn penderfynu ei gyrhaedd beth bynag fyddo yr aberth. Dichon y bydd yn aml yn llym, yn fyrbwyll, yn eithafol, ac y mae yn ddigon posibl, yn ormesol weithiau; ond y mae y swm mawr o ddaioni a gynyrchir ganddo yn anrhaethol fwy na digon o iawn am bob amryfusedd y syrthia iddo wrth ei sicrhau. Yr oedd Mr. Rees yn wir ddiwygiwr. Wrth alw y cyhoeddiad a gychwynwyd ganddo yn Awst, 1835, " Y Diwygiwr," ni wnaeth ond rhoddi corffoliad mewn llyfr i'r ysbryd oedd ynddo ef ei hun ; ac y mae efe ei hun yn enaid byw yn mhob rhifyn o hono am yn agos i ddeng mlynedd-ar-hugain y bu dan ei olygiaeth. Ar bob cwestiwn gwladol ac eglwysig yr oedd yn ateb i'w enw. Dirywiad yr hen "Efengylydd" at Eglwysyddiaeth a barodd iddo feddwl am gychwyn cyhoeddiad ; ac ni faddeuodd Brutus byth y sarhad. Bu "Haul" Llanymddyfri yn mhob rhifyn am flynyddoedd yn bwrw ei

489

holl wenwyn ar olygydd y " Diwygiwr;" nid oblegid fod ganddo ddim yn bersonol yn erbyn y golygydd; ond am fod ysbryd y "Diwygiwr"yn dychrynu Toriaeth ar ben pob heol. Ni lefarodd neb erioed yn groywach ac yn gryfach o blaid pob mesur o ddiwygiad gwladol, a thros yr egwyddor fawr o gydraddoldeb crefyddol, nag y dadleuodd Mr. Rees. Yn wir, yr oedd yn ngolwg llawer o'i frodyr yn rhy eithafol, ond ni pharodd hyny iddo ostwng ei dôn - na lliniaru ei iaith - nac mewn un modd i beri iddo ddirgelu i olygiadau.

Ar gychwyniad dirwest yn y wlad daeth allan yn ei nerth, a thaflodd ei holl enaid i'r symudiad. Er na bu yfed erioed yn brofedigaeth iddo ; ac er ei fod yn nodedig o gymedrod yn ei arferion yn yr adeg ddiotgar y dechreuodd ei oes, eto gwelodd fod y gymdeithas y peth oedd yn ateb cyflwr y wlad, a thaflodd holl bwysau ei ddylanwad o'i phlaid. Yr oedd yn un llym iawn yn erbyn dynion llygredig, ac yn enwedig yn erbyn gweinidogion llygredig; ac nis gallasai ddisgwyl gair da iawn iddo gan y rhai hyny, er iddo hefyd fod yn foddion i waredu amryw o honynt oedd ar y dibyn. Parodd ei sêl frwdfrydedd fel dirwestwr i amryw o'i hen gyfeillion oeri ato am dymor ; ond ymgasglodd ei frodyr ieuengach yn lluosog o'i gylch, ac yr oedd ganddo ddylanwad diderfyn bron drostynt ; ac ar un adeg, bu agos yr holl weinidogion oedd ieuengach nag ef, a'r rhai cyfoed iddo, trwy  Ddeheudir Cymru yn ddirwestwyr selog, a hyny yn benaf trwy i ddylanwad  ef. Ac nid oes ond dydd y farn yn unig a ddengys y daioni anrhaethol a wnaethant yn y cyfnod hwnw mewn puro yr eglwysi a dyrchafu moesoldeb, er i lawer o honynt ar ol hyny dynu yn ol. Ond parhaodd Mr. Rees drwy i oes, oddigerth iddo yn ei gystudd gymeryd ychydig dan gyfarwyddyd meddygol.

Wyth-mlynedd-ar-hugain i'r tymor yma y gwelsom Mr. Rees gyntaf erioed. Yr oeddym wedi clywed llawer am dano yn ein gwlad fel pregethwr doniol - fel diwygiwr tanllyd - ac fel dirwestwr selog ; a mawr oedd ein hawydd am i weled. Mewn Cyfarfod Chwarterol yn un o ddyffrynoedd prydferthaf ei sir ei hun y ba hyny. Yr ydym yn cofio munyd yma ei olwg, ei wisg, ei gerddediad, a'i lais pan y disgynodd ei swn gyntaf ar ein clust. Yr oedd yn nghanol ei ddyddiau-yn llawn deugain mlwydd oedd. Dyn byr, crwn, lluniaidd a chydnerth. Yr oedd swm da o gnawd arno, ond ymddangosai yn iach a chaled. Nid toes meddal oedd yn cuddio yr esgyrn, ond cnawd iachus. Cerddai yn hoyw a gwisgi; ac yr oedd ei wisgiad yn weddus a boneddigaidd. Nid oedd dim  goegaidd ar y naill law, na dim yn aflerw ar y llaw arall, ac yn wir tarawodd hyny ni yn nodedig yn ngwisg ac ymddangosiad yr holl weinidogion oedd yn y lle, y rhai oeddynt gan mwyaf yn ddyeithr i ni. Siaradai yn uchel a chlochaidd wrth gyfarch gwell i'w frodyr ar y fynwent ; ac erbyn dyfod hyd atom ni gan estyn ei law, gofynai mewn ton serth " Pwy ydi hwn?"ac wedi i ryw frawd caredig ei hysbysu, ac iddo ddweyd gair neu ddau, gofynai " Y'ch chi yn Ddirwestwr w' ?" ac wedi cael ateb cadarnhaol, dywedodd "O da machgen i - bryd dewch chi i Lanelli?"Er fod rhyw erwinder a serthni i'w glywed yn ei lais, ar y wyneb, eto yr oedd yn ei lygaid a'i wyneb garedigrwydd a theimlad a barai i ddyn ieuangc i hoffi a'i barchu. Wedi myned i'r capel, ac iddo dynu ei het, gwelem fod ei ben yn foel, a pherwig fechan yn gorchuddio ei goryn. Galwyd arno i'r gadair i lywyddu y Gynadledd, yr hyn a wnai gyda medr

490   

neillduol, fel un cwbl gyfarwydd a'r gwaith. Yr oedd yn feistrolaidd fel Cadeirydd yn y cyfnod hwnw ar ei oes, yn well ni feddyliwn nag ydoedd mewn blynyddoedd diweddarach. Ac yr ydym bob amser dan yr argraff ei fod yn well Cadirydd yn sir Gaerfyrddin nag yn un man arall. Ni chawsom gyfle i'w glywed yn pregethu yn y cyfarfod hwnw. Yr oedd yno nifer fawr o bregethwyr, a phregethwyr enwog, fel yr oedd y gweinidog mewn penbleth pa fodd i'w trefnu ; ac yn neillduol yr oedd yno bedwar o bregethwyr na feddyliasid am eu rhoddi ond am 10 o'r gloch. Buasai yn well gan bobl y pryd hwnw i bregethwr mawr beidio a phregethu o gwbl nag iddo bregethu ar unrhyw awr ond deg o'r gloch. Er tynu y gweinidog druan o'i drallod, dywedodd Mr. Rees y buasai efe yn dechreu yr oedfa y boreu am ddeg ; ac felly fu, a phregethodd Mr. Griffiths, Alltwen ; Mr. Davies, Pantteg ; a Mr. Breese, Caerfyrddin. Yr hen frawd o'r Alltwen a aeth a'r cwbl o'i flaen y boreu hwnw. Nid oedd na son na meddwl am ddim na neb arall. " Mab Duw yn datod gwithredoedd y diafol"oedd y testyn, a gallesid tybied wrth lifeiriant hwyl y pregethwr a'r gwrandawyr, fod ei weithredoedd yn cael eu datod, a'i deyrnas yn myned yn chwilfriw. Yr ydym yn cofio yn dda fod ei hen gyfaill ffraeth, Mr. Evans, Capel Seion, yn gofyn i Mr. Rees y boreu hwnw ar ol yr oedfa, " Ai heb un bregeth yr oe'ch chi heddi Mr. Rhys, pan oe'ch chi mor barod i ddechreu'r cwrdd?" " Bryd y gwedsoch chi fi 'rioed heb bregeth w'?"oedd ei ateb parod. Ond yr oeddym braidd yn tybio wrth ei wên arwydd-ocâol nad oedd y gofynwr ddim yn mhell iawn oddiwrth y nôd. Ond yr oedd awydd mawr arnom am glywed Mr. Rees, Llanelli, oblegid yr hyn a glywsom am dano.

Yn fuan wedi hyny yr oedd Cymanfa yn Bwlchnewydd, ac oblegid prinder gweinidogion dyeithr, bu raid i Mr. Rees bregethu yn olaf am ddau o'r gloch, ac yr oedd y gymanfa ar hyny yn terfynu. Safem m ar ganol y cae mewn man cyfleus i weled a chlywed. Daeth i front y stage at y ddesc, ac wedi troi at ei destyn, a gosod, fel y tybiem, fraslun o'i bregeth o'i flaen, troai yn hamddenol a chwbl ddigyffro i edrych ar y dorf sydd o'i flaen, i aros i'r canu ddibenu. Nid yw y dorf yn fawr, gwelsom ei lluosocach lawer gwaith mewn cymanfa, ond y mae yna rai miloedd o'i flaen. Mae yna ddigon beth bynag i beri i bob dyn o nerve gyffredin deimlo gradd o bryder i feddwl pregethu iddi ar yr awr drymaidd yna. Ond nid yw yn ymddangos ei bod yn siglo nerve y dyn bychan, crwn, sydd yn sefyll ger bron y gynnulleidfa fawr mor ddigynwrf, mwy na phe buasai yn sefyll ger bron ei gynnulleidfa gartref ar foreu Sabboth. Ac eto, hwyrach fod yna fwy o bryder nag y mae y gwr yn foddlon dangos. Ai nid prawf o bryder ydyw yr ymgais yna i ymddangos yn ddigynwrf ? Yn aml y mae ar ddynion fwy o bryder oddifewn nag y maent am ddangos oddiallan. Mae ei olwg pa fodd bynag yn ffafriol i'r gynnulleidfa. Nid yw yn un poen i edrych arno, ac nid oes neb yn ofni wrth ei weled yn dechreu nad yw yn abl i fyned drwyddi. Darllenai  destyn mewn cyw-air esmwyth a naturiol, ac y mae ei swn heb drafferth yn cyrhaedd clust y pellaf. Ei destyn oedd " Yna y paraf i gorn Dafydd flaguro, darperais lamp i'm Heneiniog. Ei elynion a wisgaf a chywilydd; arno yntau y blodeua ei goron."Nid ydym yn gallu galw dim o'i sylwadau gof. Siaradai yn rhwydd, er nad oedd dim nodedig yn yr hyn a ddywedai; ond fel y mae yn myned rhagddo mae yn rhoddi rhyw oslef, gerddgar, ogleisiol lais. Mae y bobl yn bywiogi tipyn wrth y swn - y rhai

Translation by Maureen Saycell (March 2009)

Llanelli has become one of the leading stations for the Independents in Wales, it is likely that there is no other town in the country has felt the influence of nonconformism as much. One hundred years ago there were only a few that attended Llanedi and the town itself was a fishing village.  Mr Thomas, Ffosyrefail, Llanedi first tried preaching here around 1770, the following were already members and welcomed religion to the place David Williams, Penyfai, and his wife ; Walter Bowen, Wern, and his wife; and Mary Williams, wife of Thomas Williams, Caswddi, and were the only ones able to offer shelter to the ministers and back the cause. Although Thomas Williams was a Baptist but open minded and helped the cause considerably in its infancy. After Mr Evan Davies was ordained as a supporting minister to Mr Thomas at Llanedi, he thought that Llanelli was ripe for the picking. Prior to this preaching was on a 2 monthly basis but this was soon brought to once a month, with the rising population the idea of building a chapel  for preaching on a Sunday afternoon. Some land was acquired where a house once stood named Ty Alice (Alice's House), with a well on the corner known as Alice's Well, the chapel was built over the site of the house and well. It was named Capel Als, the first chapel built in 1780. It was a small plain building, extended in 1797. Mr Davies was here with a degree of success until his death in 1806.

A big storm came to test this young cause in its weakness. One Thomas Edwards came here, already mentioned with Bridgend where he caused huge problems. The church got into an argument over him, some against, some for and both determined to win. Many left and went to the Baptists, Methodists, Wesleyans or the Established Church. The problems in Llanedi and Llanelli are not completely erased to this day. After some time Mr Edwards left and the 2 churches separated. After 4 years without a minister this church sent a call to Mr Howell Williams, a student at Wrexham, who was ordained on January 13th, 1813. On the occasion Messrs D Williams, Llanwrtyd (his minister) ; D. Peter, Caerfyrddin ; W. Griffith, Glandwr ; D. Davies, Abertawy ; M. Jones, Trelech; T. Jones, and J. Bowen, Saron; T. Griffith, Horeb ; T. Davies, Bethania ; W. Gibbon, Capel Seion ; J. Abel, Cydweli ; S. Price, Llanedi ; and D. Evans, Mynyddbach, officiated. Mr Williams was very industrious here until his health broke. Capel Als was extended near the end of his life, he had the pleasure of preaching there only once before he died on April 27th, 1827, age 38.

After 2 years without a minister an united call was sent  to Mr David Rees, a student at Newtown, who began his ministry June 15th, 1829 and ordained on the following July 15th. On the occasion Mr. D. Davies, Pantteg, preached on the nature of a church. Questions were asked by Mr. D. Davies, Rehoboth. Mr. S. Price, Llanedi, offered the ordination prayer. A sermon to the minister given by Mr. M. Jones, Trelech, and to the church from Mr. J. Roberts, Llanbrynmair. Many other ministers were present, some of them taking part in various services during the day. Mr Rees began his work in earnest. The number of members were 250, heaven's blessings were soon being counted as the congregation grew  to a point where the chapel needed rebuilding. This was done in 1830 at a cost of £800 added to the remaining debt from a previous expansion and purchase of land for burial of £300, total £1150. Over £500 was paid by the evening of the opening of the chapel on May 31st, 1831. The people's faith was not very strong at that time , and most believed that the chapel would never be filled or the debt paid. The chapel was filled on opening, the debt cleared within 4 years.

The industrious minister realised when he settled here that there needed to be some English provision, as the English population was increasing as well as many younger people preferring to speak it. Therefore he began to hold English services every Sunday afternoon at 3 pm, until then Welsh services had been held at that time and many of the more staid people were reluctant  to give this up as it had been the main service of the day. Sunday School had generally been neglected, and this new strategy was not helping, so the English service was then held in the morning after the Welsh one, leaving the afternoon free for the school, this order continued until 1839. That year Park Street English chapel was opened and 24 members of this church moved there to establish a new church. There was a concern that there would be a big gap from losing the families of the 24 members, but the gap was soon filled and no long term damage and the new church was a blessing to the population, starting a new trend in English causes in Wales.

The next year the decision was made to build a chapel on the sea side where about 120 of the members lived, it was opened in 1841 and named Siloa. The same year it was thought to build another chapel at Bryn, between Llangennech and the town, where about 40 members lived, it was opened in July 1842. It would be expected that all the departures would have a detrimental effect but all the seats were full again within 6 months and all aspects of the cause flourishing. As well as losing these members the church contributed over £700 towards the cost of the new chapels. During strong revivals the church gained, but even during the quiet spells there was always someone seeking the church. Mr Rees was well known for keeping an even keel within the church, with a willingness to take on anything. In 1837 Mr Rees joined the Temperance Society, he put the same values to the church, especially the younger ones. Years later he attributed much of his success in Llanelli and the surrounding area to the Temperance movement. "It is also obvious" he said "that the Temperance Society has helped us all. Likely there is no congregation of this size that has as many youngsters, especially when most of these have been abstainers from childhood. Remember the time when we lost many a promising young man among the cups and glasses, but now they treasure their money in the Savings Bank and dress smartly. Our boys and girls are almost without exception abstainers."*

Mr Rees was badly shaken when his two sons, Luther and Frederick age 12 and 11, were accidentally drowned. The accident happened on the afternoon of August 9th,1851, at a spot where they went frequently when the younger one went into deep water, his brother attempted to save him but they both lost their lives. Their father was far away at the time and the news reached him after morning service at Llanelli, Breconshire. The tragedy changed him, but he continued his labour. In 1852 it was decided to rebuild Capel Als to make it larger and smart. They started the work without delay and it was ready for the spring of 1853, but not formally opened. It measured 48 x 70 with a large gallery in it, and can seat more than a thousand people. During 1854/5 Mr Rees became unwell and depressed, he rested and went to various spas to try and improve his health, but  the cause did not suffer and he soon got back to work. In 1865 he gave up the control of The Diwygiwr after caring for it for 30 years, his friends decided to do a testimonial for him as a mark of appreciation. This church started with a donation of £200 and on June 18th, 1867 he was presented with £700 at a public service at Capel Als. He gave the money to establish a scholarship for Brecon College but it is open to any student if born in South Wales. About 3 weeks before his death he had a small stroke and deteriorated day by day and died March 31st, 1869, age 68. He was buried in the municipal cemetery on April 5th, a large crowd came to pay their respects to him.

A plaque was erected on the wall inside Capel Als, with the following inscribed:

"RHINWEDD UWCH Y BEDD FYDD BYW."

COFFADWRIAETH ENSEGREDIG

I'R DIWEDDAR

BARCH- DAVID REES,

GANWYD EF YN MHLWYF TRELECH,

TACHWEDD 14EG, 1801 :

URDDWYD EF YN WEINIDOG YR EGLWYS HON

GORPHENAF 15FED, 1829,

LLE Y TREULIODD EI OES:

SEFYDLODD DAIR O EGLWYSI,

PARK CONGREGATIONAL CHURCH, SILOAH, A'R BRYN :

CYCHWYNODD A GOLYGODD Y " DIWYGIWR "

AM 30AIN MLYNEDD,

A GWNAETH ARGRAFF DDA AC ANNILEADWY AR GYMRU:

FEL CYDNABYDDIAETH O'I WASANAETH

CYFLWYNWYD TYSTEB GYFFREDINOL O £700 IDDO YN 1867,

YR HON A DROSGLWYDDWYD  I SEFYDLU YSGOLORIAETH

YN NGHOLEGDY COFFADWRIAETHOL ABERHONDDU:

YR OEDD YN BREGETHWR TYWYSOGAIDD,

GWEINIDOG GWEITHGAR,

LLENOR NERTHOL, GWLADWR. TRWYADL,

AC O GYMERIAD PUR :

BU FARW MAWRTH 31ain, 1869,

A CHLADDWYD EF YN CEMETERY LLANELLI.

The above is a precis of the main points included in the preceeding text, therefore not translated.

Some months before he died Mr Rees had let go the reins and encouraged the church to find a successor. In July the call was sent to Mr Thomas Johns, Ebenezer, Caernarfonshire, he began his ministry here soon afterwards. His induction services were held on 22nd and 23rd of November  that year. Mr John got to grips with the work quickly. A Schoolhouse was built near the chapel, within the burial ground, at a cost of £558/11/8. This type of building was long overdue, it contained a room for the minister, a room to teach the younger ones and a larger  room measuring 45.5 x 33.5 feet, seating for around 400. These rooms are filled every Sunday by the school children, with the overflow of older chilren being pushed out to the chapel. The school is filling the floor of the chapel and part of the gallery with the remainder rapidly filling this tear. the weekly meetings are held in the schoolhouse,  being the prayer meeting, prayer meeting for the youth, the fellowship, Bible class, singing school, Band of Hope, which numbers a good 500, and a Lodge of "Good Templars"

At the start of the summer of 1871 £358/14/-  was spent to ventilate and paint the chapel as well as erecting the memorial plaque to Mr D Rees in the lobby. It was the fact that the chapel was overfull that made ventilation neccessary, and it was successful. The lack of air and insufficient seating has decided the church of the need to divide, as this would be a good way of spreading their boundaries in Llanelli with an industrious congregation.  We include a full account from Y Diwygiwr May 1872.

NEW INDEPENDENT CHAPEL, LLANELLY

" Sunday February 4th 1872 the Reverend T John put to the church that of neccessity it should divide and build a new chapel on the Pembrey side of the town. This was received and approved with enthusiasm. A committee was formed the following week and elected Mr J Humphrey, Morriston as designer. It was decided to put the chapel on some gardens near the Public Park, the M P Sir John Cowell Stepney, kindly agreed and a 100 year lease was granted at a reasonable price.

Some considerable time passed while the design was agreed and the contracts drawn up. The contractors are Messrs D Williams, Furnace, stone mason and W Jenkins, Carpenter. The contracts were signed on October 19th, 1872. The first sod was cut on the 22nd of that month and the church and the congregation of Capel Als began to contribute weekly to the cost at the beginning of November. The building is currently at the upper windows level. It is considered to be one of the most handsome chapels possessed by the Welsh nonconformists in the town, which says a great deal. It measures 70 x 54 and will have around 1000 seats. When completed it will be worth around £4000 but it would be reasonable to ask "How much is that between so many?". The people are industrious as anyone who came to witness the placing of the commemorative stone in the wall of Tabernacle as it has been named. The ceremony was worthy of the denomination in Llanelli.

About 1 o'clock the congregation of Capel Als along with friends from Siloah, Bryn and the Dock gathered in and around Capel Als, then a procession was formed led by the ministers, then the officials and the choir, then the people - numbering about 6000, they went through the streets, singing, towards the new chapel. On arrival 'Gosod babell yn ngwlad Gosen,' &c.' was sung, Rev. D Lewis, Dock read from 1st book of Kings V 1-6 and 13 -18 then 1st book of KingsVI 1-4 and 11-14 in English. Then the presentation was made by Rev T Johns. After an address in English he presented a wooden mallet and a silver trowel along with a copy of Llyfr Tonau ac Emynau Stephen and Jones all impressively wrapped as a gift for Lady Stepney with the following inscription 'Presented to Lady Stepney by Capel Als Church on the occasion of laying the Commemorative Stone of the Tabernacle Congregational Chapel, Llanelly, April 11th, 1873.' The Lady accepted the gifts with particular gratitude, and deftly placed the stone despite this being the first time that she had done it. After the ceremony she handed an envelope to Mr Johns containing £50 toward the cost of the chapel. Behind the commemorative stone was placed a sealed container with that week's  'Diwygiwr,'  Tywysydd y Plant'  'Tyst a'r Dydd,' The Nonconformist,' and the 'South Wales Press,' inside. Sir John and his Lady went to sit in their carriage and Rev. J Thomas, Bryn, prayed for a blessing on the work. Prof.Morgan, Carmarthen addressed the congregation in English, and Rev. D Jones BA Merthyr, followed in Welsh. Rev T Davies, Siloah, prayed in English then the hymn Moriah was sung on the verse 'O! anfeidrol rym y cariad,

Anorchfygol ydyw'r gras,' &c.

Then they moved toward the market to the Tea Meeting, there orderly preparations had been for the occasion for 1/- per head. The ladies had prepared a sumptuous meal all at their own expense so that the money swelled the coffers of the chapel. All the proceedings at the Market passed well leaving some time to prepare for the evening service at Capel Als when Prof. Morgan and the Rev D Jones, B A  peached to a large congregation very effectively. The whole event was a success. £100 pounds was made from the tea."

On the 13th of November, 1872 a weekly collection began at the new chapel. The minister took pleasure in going from house to house to ask for pledges beforehand, and by the beginning of June, 1873 there was £520 in hand. It is intended to have collected £1000 to £1200 before the opening, only about £520 remains of Capel Als old debt.

During the last 4 years about 36 have been accepted by letter annually and around the same numbers released. New members from January 1870 to mid September 1873 were near 300. Around 900 members are on the books with the same in listeners. On average annually 60 members and listeners are lost through death, but the gain is greater than the losses. The cause has never been as healthy and peaceful and it is expected that Tabernacle will be ready by spring when on a geographical split 300 members and about the same of listeners will move.

The following are some of the more notable  here :-

Thomas Griffith, William Andrew, Henry Hammond, Richard Jones, Deacon ; Joseph Gwarrhos, Thomas Phillips, Weaver ; Wat Evan and Rhys Factory; the last 4 were occasional preachers; John Phillips, Machynys ; Evan Morgan, Joseph Morris, his 2 sons Thomas Morris and John Morris (Joseph was father of Mr. Morris, Llanfyllin). John Morris died 1871, age 69 , after being a deacon for 41 years, choirmaster 15 years, and announcer for the last 20 years. The current Deacons of Capel Als are John George, Evan Rees, Thomas Jones, John Harries, John Rowlands, William Thomas, treasurer, Benjamin Phillips, David Morris, Elias Jenkins, John Bevan, Thomas Hugh, Samuel Williams, David Phillips, James Thomas, Henry Thomas, William Lewis, William Davies, James Davies (Secretary). The last 12 were elected as well as the late G. Griffiths, in 1871.

The following were raised to preach here :-

  • WILLIAM MORRIS -See Bryngwran, Anglesey.
  • DAVID DAVIES - See Rehoboth.
  • WILLIAM THOMAS - born 1807 Penywern Llanelli, member and began to preach at Capel Als, educated with his uncle Mr. D. Thomas, Tiers Cross, then Homerton College, London. Ordained Stone, Stafford, June 17th, 1830. Died May 18th, 1833, age 26.
  • JOHN JONES - ordained Cricklade, Wilts, now minister at the Municipal Cemetery, Bristol.
  • THOMAS JONES - ordained Bryn, now Walter's Road, Swansea.
  • HENRY REES - ordained Ystradgynlais, now Emporia, Kansas, America.    
  • JOHN HOPKINS - Been a minister at Drefnewydd, Morganwg, a Phenywaun, Mynwy, then went to the established church.
  • DAVID WILLIAMS - educated Brecon College, ordained Berea, Blaenau Gwent, remains there.
  • DAVID JONES - now in Australia.
  • THOMAS JOSEPH MORRIS - son of John Morris, long serving deacon. Educated Carmarthen College, ordained Saron, Llangeler, remains there.
  • DAVID WILLIAMS - now a student at Brecon College.

BIOGRAPHICAL NOTES**

HOWELL WILLIAMS - born January 1789, Pantycelyn, Merthyr Cynog, Brecon - member at 17 began preaching - Wrexham College - called Capel Als, Llanelli, ordained January 13th, 1813 - married 1818 to Mary, 5th daughter of Mr. John Roberts, businessman, Llanelli - Mr. Williams was not strong in health gave up Jerusalem, Penbre, and Nazareth after a while - very effective preacher -  got Tuberculosis, died April 27th, 1827, age 38 - buried Capel Als.

DAVID REES - born November 14th,1801, Gellilwyd, Trelech, Carmarthenshire -parents Bernard and Anna Rees (died when he was 2-3 years old) confirmed March 28th, 1818 - first preached August 1823 - educated Haverfordwest then Carmarthen and 4 years at Newtown College - called Llanelli, ordained July 15th, 1829, remained here 40 years - married Sarah 9th January 1832, youngest daughter of Mr. John Roberts, businessman, Llanelli - 5 children, 4 of them and his wife died before him - Mrs Rees died in July, 1857 - remarried Mrs Phillips, Fountain Hall, Carmarthenshire - died March 31st, 1869, age 68 - buried April 5th in Llanelli.  The remainder of this is an article published in "Tyst Cymreig" soon after his death.

*Article Mr D Rees on "Eglwysi Annibynol Llanelli," published Diwygiwr June/July,1850,

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CONTINUED


Return to top

[Gareth Hicks 24 March 2009]