Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru.

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Eleri Rowlands (April 2008)

Carmarthenshire section (Vol 3) - Pages 547 - 560

Chapels below;

  • (Continued) HOREB  (Llanegwad parish)
  • RHYDYBONT (Llanybydder parish) (translation)
  • CAPEL NONI (Llanllwni parish) (with translation)

 


Pages 547 - 560

547

(Continued) HOREB  (Llanegwad parish)

egniol gyda chodi y capel a thalu am dano, ond cafodd help mawr gan bawb yn yr ardal, ac yn enwedig y mae llafur Meistri John Lewis, Brechfa, y cynllunydd, a John Davies, Cefn, yn haeddu ei goffau. Rhoddodd Mr. Thomas yr eglwys i fyny yn 1855, pan y symudodd i Bwlchnewydd. Bu Mr. Rees Rees, Capel Isaac, yma ar ol hyny am ychydig, ac yn ei amser ef mwynhaodd yr eglwys adfywiad grymus. Yn Mai, 1860, cymerodd Mr. T. D. Jones ofal yr eglwys mewn cysylltiad â Gwernogle, a pharhaodd i'w gwasanaethu yn ffyddlon hyd ei farwolaeth yn mis Mawrth, 1868. Dyma y weinidogaeth gyflawnaf a gafodd yr eglwys oherwydd fod Mr. Jones yn byw gerllaw y lle. Cymerodd Mr. J. Rogers, Pantteg, ofal yr eglwys yn 1869, a bu yma yn 1lwyddianus hyd nes y symudodd i Benbre yn 1871. Mae yr eglwysi eleni (1873) wedi rhoddi galwad i Mr. Daniel Jones, Llanybri (gynt o Benheolgerig).

Mae yr eglwys yma bob amser wedi bod yn nodedig o ffyddlon, yn enwedig gyda'r Ysgol Sabbothol, ac y mae yr hen bobl yn hyny yn esiampl i'r rhai ieuaingc. Mae enw Mr. a Mrs Davies, Llwynbrain; David Rees, John Evans, Cwm; Benjamin Davies, a David Davies, Cefn; yn deilwng o goffad parchus fel ffyddloniaid yr achos yma.

  

RHYDYBONT

(Llanybydder parish)

Mae y lle hwn yn mhlwyf Llanybydder. Mae yn ymddangos yr arferai amryw o'r ardal yma gyrchu i Bencadair mor foreu a dyddiau Mr. Stephen Hughes, ond nid yw yn debyg fod un cynyg wedi ei wneyd i sefydlu achos yma am rai blynyddau wedi dechreu y ddeunawfed ganrif. Bernir fod y Bedyddwyr a'r Annibynwyr yn cyd-addoli yma ar gychwyniad yr achos; pa fodd bynag yr oedd yma eglwys yn 1715 dan ofal Meistri James Lewis a David Jones, Maes, mewn cysylltiad â Phencadair, oblegid y mae yn  cael ei chyfrif yn ystadegaeth Dr. J. Evans a wnaed yn y flwyddyn hono. Codwyd y capel cyntaf ar dir Rhydybont, ychydig i'r de-orllewin o'r man y saif y capel presenol, yn benaf dan nawdd boneddwr o'r ardal, Mr. Lloyd, Alltyrodyn, a galwyd ef yn ol enw y fferm. Wedi datod y cysylltiad â Phencadair bu y lle yn olynol dan ofal Meistri David Jenkins, Crugymaen; John Harries, Capel Isaac; ac Owen Davies, Crofftycyff. Yr oedd nifer y gynulleidfa yma yn 1774 yn 250; y flwyddyn ganlynol rhoddwyd galwad i Mr. Jonathan Jones i fod yn weinidog yr eglwys, ac urddwyd ef Awst 9fed, 1775. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys a holwyd y gofyniadau gan Mr. J. Griffith, Glandwr; gweddiodd Mr. O. Davies, Trelech; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. R. Davies, Canerw; ac i'r eglwys gan Mr. T. Davies, Llanybri. Cynyddodd y gynnulleidfa yn fawr, ac yn 1778 adeiladwyd capel newydd ar ddarn o dir a roddwyd gan Herbert Evans, Ysw., o'r Dolau. Llafuriodd Mr. Jones yma hyd y flwyddyn 1718 (1818?), pryd y darfu ei gysylltiad â'r eglwys. Rhoddwyd galwad i Mr. William Jones, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef Medi laf, 1818. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri P. Morris, Ebenezer; I. Rowlands, Llanybri; T. Phillips, D.D., Neuaddlwyd; J. Lloyd, Henllan; D. Peter, Caerfyrddin; D. Evans, Mynyddbach; ac M. Jones, Trelech. Llafuriodd Mr. Jones yma yn ddiwyd a llwyddianus am yn agos i ugain mlynedd, nes y symudodd i gymeryd gofal yr eglwys Seisonig yn Heolycastell, Abertawy. Yn ei amser ef, sef yn 1829, yr adeiladwyd y capel eang presenol, a chafwyd darn o dir yn ychwanegol er helaethu y

548

fynwent. Yn fuan wedi ymadawiad Mr. Jones rhoddwyd galwad i Mr. John Lewis, myfyriwr yn Athrofa Neuaddlwyd, ac urddwyd ef Awst 9fed, 1838. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. D. Davies, Pantteg; holwyd y gofyniadau a dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. R. Jones, Ffaldybrenin; pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. M. Rees, Pencadair; ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. J. Breese, Caerfyrddin. Ni bu tymor gweinidogaeth Mr. Lewis ond byr, gwaelodd ei iechyd, a bu farw yn mis Chwefror, 1841. Wedi bod am fwy na blwyddyn heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. John Jones, yr hwn a adnabyddid fel " Jones, Llangollen," ac urddwyd ef Hydref 6ed, 1842. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. S. Griffith, Horeb; holwyd y gofyniadau gan Mr. D. Thomas, Penrhiwgaled; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Davies, Aberteifi; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. D. Rees, Llanelli; ac i'r eglwysi gan Mr. J. Saunders, Aberystwyth. Dechreuodd Mr. Jones ei weinidogaeth yn addawol iawn, a bu yma radd o ychwanegiad at yr eglwys ar un tymor, ond yn mhen ychydig flynyddau rhoddodd yr eglwysi i fyny a symudodd i Ferthyr fel cyhoeddwr llyfrau. Bu yr eglwys am flynyddoedd ar ol hyn heb weinidog. Yn y flwyddyn 1852 rhoddwyd galwad i Mr. Henry Jones, myfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin, a mab yr Hybarch Thomas Jones, Saron, a bu yma hyd y flwyddyn 1860, pryd yr enciliodd i'r Eglwys Sefydledig. Yn y flwyddyn 1862 rhoddwyd galwad i Mr. David Williams, Glynnedd, a symudodd yma, ac y mae yn parhau i weinidogaethu i'r eglwys mewn cysylltiad â Chapel Noni a Brynteg, a'r achos yn myned rhagddo yn llwyddianus. Mae yr eglwys yma wedi bod yn nodedig bob amser am iachusrwydd ei golygiadau duwinyddol, a chynhesrwydd ei theimladau crefyddol, ac nid yw yr holl wreichion eto wedi diffodd.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon.

  • David Davies. Urddwyd ef yn weinidog yn Mhenygraig a Chydweli, a symudodd oddiyno i Dreffynon. Yr ydym eisioes wedi cyfeirio ato amryw weithiau.
  • Evan Evans, Llygadenwyn. Gweler ei hanes ef yn nglyn ag eglwys Penygraig.
  • William James. Treuliodd oes faith yn y weinidogaeth yn Nghaerdydd.
  • Thomas B. Evans. Mae ei hanes ef mewn cysylltiad ag Ynysgau, Merthyr.
  • John Jones. Mab yr hen weinidog, Mr. Jonathan Jones.
  • David Morgan. Yr oedd yn preswylio gerllaw yma trwy ei oes, ac yn gweinidogaethu yn Ffaldybrenin.
  • David Davies. Mae er's haner can' mlynedd yn weinidog yn New Inn, sir Fynwy.
  • David Williams. Urddwyd ef yn Tredwstan, a symudodd i Ystadfellte, a bu farw yn Mhontwhally, Glynnedd.
  • David Williams. Bu yn efrydydd am dymor yn Athrofa Aberhonddu, ac y mae wedi ei urddo yn Libanus, sir Frycheiniog.

Dichon fod eraill wedi codi i bregethu yma, ond ni chawsom ni eu henwau.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

JOHN LEWIS. Yr oedd yn enedigol o sir Aberteifi, heb fod yn mhell o ardal Llangeitho. Addysgwyd ef yn Athrofa Neuaddlwyd. Derbyniodd

549

alwad o Rhydybont, ac urddwyd ef yno Awst 9fed, 1838. Yr oedd yn bregethwr gwlithog a thyner, ac yn anwyl a serchog yn mysg ei bobl; ond nid oedd ei iechyd ond gwan ar y goreu; ac ymaflodd y darfodedigaeth ynddo, a bu farw Chwefror 21ain, 1841, cyn ei fod yn 28 oed.

JOHN JONES. Ganwyd ef yn nghymydogaeth Gwrecsam. Yr oedd ei dad yn flaenor gyda'r Methodistiaid, ac yn mysg yr enwad hwnw y dygwyd yntau i fyny hyd ganol ei oes, a bu am dymor yn flaenor yn eu mysg. Treuliodd flynyddoedd cyntaf ei oes ar ol tyfu i fyny mewn swyddfau yn nglyn a  gweithfeydd mwn a glô ei wlad enedigol, a bu wedi hyny yn arolygwr ar rai o honynt. Symudodd i fyw i ymyl Llangollen, a thra yno y daeth yn adnabyddus  yn gyntaf i'r cyhoedd, yn benaf fel areithiwr ar Ddirwest, ac fel " Jones, Llangollen" yr adnabyddid ef trwy ei oes. Efe oedd Ysgrifenydd y Gymanfa Ddirwestol fawr yn Nghaernarfon yn 1837, pan yr oedd Mr. Williams, o'r Wern, yn Gadeirydd. Symudodd i ardal Rhosllanerchrugog, a thra yno, yn y flwyddyn 1839, ymunodd a'r Annibynwyr; ac yn yr adeg hono y daeth i wrthdarawiad a'r Bedyddwyr, a gwnaeth ei hun yn hynod  fel dadleuydd ac ysgrifenydd ar Fedydd. Cyhoeddodd lyfr, ac aeth trwy y wlad i ddarlithio ar y pwngc, a pharodd ei ymweliadau, fel y gallesid  disgwyl, gyffroad mawr. Bu dadl gyhoeddus rhyngddo ag un o weinidogion y Bedyddwyr yn Rhymni, a gwnaeth iddo ei hun trwy hyny enw mawr, a chyrhaeddodd boblogrwydd cyffredinol. Dechreuodd bregethu ar rai o'r teithiau hyny, ac yn fuan cafodd alwad gan eglwysi Rhydybont, Capel Noni, a Brynteg; ac urddwyd ef gyda rhwysg mawr yn mis Hydref, 1842. Yr oedd yn ddyn o athrylith nodedig, yn llenor rhagorol, ac yn fardd awenyddol; ond yr oedd yn ddiffygiol o'r callineb hwnw  sydd yn angenrheidiol yn y weinidogaeth. Cymeriad rhyfedd ydoedd yn mhob ystyr. Ni pharodd neb yn yr oes hon fwy o gyffroad yn yr eglwysi  â'r rhai yr ymwelai nag a barodd ef, ac yr oedd ganddo allu anghydmarol i daflu dynion oddiar eu hen olygiadau; ond yr oedd yn gwbl amddifad o allu i'w sefydlu yn ei olygiadau ei hun, os oedd ganddo yn wir syniad clir a sefydlog o gwbl. Yr oedd yn fedrus iawn  mewn dadl i ddiangc o ffordd ei wrthwynebwr, neu i wneyd gwawd o hono trwy gymeryd mantais ar ryw gamgymeriad dibwys a wnai. Yr oedd ynddo ryw deimladau crefyddol dwysion iawn, a gwelsom ef lawer gwaith mewn dagrau yn cynghori ei blant ei hun ac eraill, ond ar yr un pryd yr oedd rhyw lacrwydd pechadurus ynddo mewn gair a gweithred, a gwnai anturiaethau hollol anghydweddol a geirwiredd a gonestrwydd, Dechreuodd argraffu a chyhoeddi llyfrau yn Rhydybont, a symudodd i Ferthyr er mwyn bod yn fwy cyfleus i'r gweithfaoedd yn y rhai y gwnai fwyaf o fasnach, ond trodd pob peth yn fethiant dan ei law. Parhaodd i bregethu tra y cafodd dderbyniad, a chychwynodd godi capel yn Mountain Ash i ryw ychydig a ymlynent wrtho; ond gadawodd y capel ar ei haner, ac yn 1853 aeth yn ddirgelaidd tuag America, gan adael y rhai oedd ar ol mewn profedigaeth fawr. Mae llawer o chwedlau yn cael eu hadrodd am dano yn America, ac y mae ei hanes yn rhyfeddach nag un nofel a gyhoeddwyd yn ein hiaith erioed. Aeth i Cincinnati ac yno y bu farw, ac yr oedd ar y pryd mewn rhyw fath o undeb a chynnulleidfa o Bresbyteriaid yno. Byddai yn hawdd i ni lenwi rhan gyfan o'r Hanes a hynodion ei fywyd; ond ni byddai hyny yn gydweddol a'n hamcan, gan mai nid yn ngwasanaeth yr efengyl, nac wrth eangu terfynau crefydd yr hynododd ei hun. Ond yr oedd yn un o wir feibion athrylith, a phe buasai

550  

ei gallineb yn cyfateb i ddisglaerdeb ei alluoedd, a'i farn a'i gydwybodolrwydd yn o gyhyd a'i wybodaeth a'i dalentau, gallasai fod o wasanaeth anrhaethol i grefydd ac i'w oes, ac i'r oesau dyfodol.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

This place is in Llanybydder parish. It appears that the several customs of this district departed for Pencadair as early as the days of Mr Stephen Hughes, but it doesn't seem as if any attempt was made to establish a cause here for some years after the beginning of the C18th. It is thought that the Baptists and the Independents worshipped here together at the start of the cause; however there was a church here in 1715 under the care of Messrs James Lewis and David Jones, Maes, together with Pencadair, because it is recorded in the statistics Dr J Evans produced for that year. The first chapel was raised on Rhydybont land, a touch to the south west from where the present chapel stands, mainly under the auspices of a gentleman of the area, Mr Lloyd, Alltyrodyn, and it was called after the name of the farm. Aftrer breaking the connection with Pencadair the place was successively under the care of Messrs David Jenkins, Crugymaen; John Harries, Capel Isaac; and Owen Davies, Crofftycyff.  The number in the congregation here in 1774 was 250; the following year they gave a call to Mr Jonathan Jones to be their minister, and he was ordained 9th August 1775. On the occasion Mr J Griffiths, Glandwr, preached on the Nature of a Church and asked the questions; prayers by Mr O Davies, Trelech; Mr R Davies, Canerw, preached to the minister, and Mr T Davies, Llanybri, to the church. The congregation increased greatly, and in 1778 a new chapel was built on a piece of land given by Mr Herbert Evans, Esq., of Dolau. Mr Jones laboured here until 1718 (should 1818) when he severed his connection with the church. They called Mr William Jones, a student at Carmarthen College, and he was ordained on Sept 1st 1818. Officiating on the occasion were Messrs P. Morris, Ebenezer; I. Rowlands, Llanybri; T. Phillips, D.D., Neuaddlwyd; J. Lloyd, Henllan; D. Peter, Caerfyrddin; D. Evans, Mynyddbach; and M. Jones, Trelech. Mr Jones laboured here diligently and successfully for nearly 20 years, until he moved to take over care of the English church in Heolycastell, Swansea. In his time, that is in 1829, they built the present large chapel, and obtained an additional piece of land to enlarge the graveyard. Soon after Mr Jones left they gave a call to Mr John Lewis, a student from Neuaddlwyd College, and he was ordained on Aug 9th 1838. On that occasion Mr D Davies, Pantteg, preached on the Nature of a Church; questions asked and ordination prayer by Mr R Jones, Ffaldybrenin; the sermon on the duties of a minister by Mr M Rees, Pencadair; and on the responsibilties of a church by Mr J Breese, Carmarthen. The period of Mr Lewis's ministry was brief, his health worsened, and he died in Feb 1841. After being for more than a year without a minister they called Mr John Jones, who was known as 'Jones Llangollen', and he was ordained on Oct 6th 1842. On the occasion Mr S Griffith, Horeb preached on the Nature of a Church; questions asked by Mr D Thomas, Penrhiwgaled, ordination prayer by Mr D Davies, Cardigan; a sermon to the minister by Mr D Rees, Llanelli; and to the churches by Mr J Saunders, Aberystwyth. Mr Jones began his ministry very promisingly, and there was here a degree of expansion of the church in his time, but within a few years he gave up the church and moved to Merthyr as a book publisher. The church was without a minister for years after that. In 1852 they called Mr Henry Jones, a student at Carmarthen College, and a son of the Venerable Thomas Jones, Saron, and he was here until 1860, when he departed for the Established Church. In 1862 they gave a call to Mr David Williams, Glyn Neath, and he moved here, and he continues to minister the church together with Capel Noni and Brynteg, and the cause goes forward successfully. The church here has always been noted for the wholesomeness of its theological views, and warmth of its religious feelings, and all that spark has yet to be extinguished.

The following were raised to preach in this church;*

  • David Davies. Ordained at Penygraig and Cydweli, moved to Treffynon
  • Evan Evans, Llygadenwyn. See Penygraig
  • William James. Minister at Cardiff
  • Thomas B. Evans. See Ynysygau, Merthyr
  • John Jones. Son of the old minister Mr Jonathan Jones
  • David Morgan. Lived near here here all his life, minister at Ffaldybrenin
  • David Davies. Minister at New Inn, MON for 50 years
  • David Williams. Ordained at Tredwstan, moved to Ystadfellte, died in Pontwhally, Glyn Neath
  • David Williams. Was a student at Brecon College, ordained at Libanus, Breconshire
  • Bu yn efrydydd am dymor yn Athrofa Aberhonddu, ac y mae wedi ei urddo yn Libanus, sir Frycheiniog.

Perhaps others were raised to preach here but we don't have their names

Biographical Notes *

JOHN LEWIS. ... native of Cardiganshire, never far from Llangeitho ... educated at Neuaddlwyd ... ordained at Rhydybont in 1838 ... died in 1841, not quite 28 years old

JOHN JONES. .. born in the Wrexham area ... father a leading Methodist and the son was too in his early years ... worked in an offices of the coal pits of Wrexham ... and overseer ... moved to live near Llangollen ... became a Temperance orator ...  known as 'Jones Llangollen'... moved to the Rhosllanerchrugog area and in 1839 joined the Independents and fell foul of the Baptists ... made himself famous as a orator and writer on Baptism ... ordained at Rhydybont in 1842, with Capel Noni and Brynteg ... gave up  ministry at Rhydybont and moved to Merthyr to publish books ... started out to build a chapel at Mountain Ash but abandoned it on half when he went off to America in 1853 ... died in Cincinnati.....

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CAPEL NONI

(Llanllwni parish)

Mae y capel yma wedi ei godi ar dir Maesnoni, yn mhlwyf Llanllwni. Er fod amryw oddiyma yn cyrchu i Bencadair er dyddiau boreuaf yr achos yno; ac er fod llawer o bregethu wedi bod mewn gwahanol dai yn yr ardal, eto ni chodwyd yma gapel hyd y flwyddyn 1810, yn nhymor gweinidogaeth Mr. Jonathan Jones yn Rhydybont. Cafwyd tir ar les o gant ond un o flynyddau i'r perwyl gan Meistri John a David Jones, Maesnoni, a'i dyddiad ydyw Mai laf, 1810. Ail-adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1838, ond nid agorwyd ef yn ffurfiol hyd Mai 25ain a'r 26ain, 1842. Mae y lle o'r dechreuad wedi bod mewn cysylltiad gweinidogaethol â Rhydybont; oddigerth am y tymor y bu Mr. John Lewis yn weinidog yno, ni bu i'r eglwys yma ymuno a hi. Mae yma yn awr fel y deallwn eglwys gref a lluosog dan ofal Mr. D. Williams, er na anfonwyd i ni unrhyw fanylion am ei sefyllfa.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma.

  • Thomas Jones. Sefydlodd ef yn Caerlleon.
  • Evan Davies. Ceir crybwylliad am dano ef yn nglyn a hanes eglwys Penbre.
  • John Saunders. Daw ei hanes ef mewn cysylltiad ag Aberystwyth. Mae enwau David Williams a Daniel Evans hefyd mewn amser diweddarach, ond nid oes genym unrhyw fanylion am danynt.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

This chapel was raised on Maesnoni land, in Llanllwni parish. Albeit that some from here went to Pencadair from the early days of the cause there; and although a lot of preaching had taken place in different dwelling houses in the area, yet a chapel wasn't built here until 1819, during the ministry of Mr Jonathan Jones in Rhydybont. They obtained a lease for 99 years for this purpose from Messrs John and David Jones, Maesnoni, it's date is 1st May 1810. The chapel was rebuilt in 1838, but it wasn't formally opened until May 25th & 26th 1842. The place has from the start been under the same ministry as Rhydybont; apart from the period that Mr John Lewis was minister there, when this church didn't join with her. There is now here as we understand it a strong and numerous church under the care of Mr D Williams, although we were not sent any details about its situation

The following people were raised to preach here;

  • Thomas Jones. He settled in Caerlleon.
  • Evan Davies.   See reference to him in the history of Penbre.
  • John Saunders. His history will be found with that of Aberystwyth.
  • The names of David Williams and Daniel Evans also (arise) in recent times but we have no details of them 

 

CRUGYBAR

(Conwil Caio parish)

Mae y capel hwn yn mhlwyf Caio. Nid oes wybodaeth sicr pa bryd dechreuodd yr achos o'r hwn y mae yr eglwys hon yn ddilyniad, ond y mae yn dra thebyg fod ei ddechreuad yn ffrwyth llafur y gweinidogion enciliedig Walter Cradog, Vavasor Powell, Stephen Hughes, ac eraill. Wedi hyny bu Rees Prydderch, Ystradwalter, yn llafurio yn yr holl gymydogaethau oddiyma i sir Frycheiniog; ac ar ei ol ef bu Mr. W. Evans, un o'i ysgolheigion, yr hwn a urddwyd yn Pencadair, ac un David Edwards, yr hwn oedd weinidog yn Caeronen-Cellan, yn ymweled yn aml a'r ardal hon. Dywedir y byddai pobl Pencadair a Llanwrtyd yn dal cymdeithas ac yn talu ymweliadau a'u gilydd; a chan fod Crugybar tua haner y ffordd rhyngddynt digon tebyg yr arferent alw yma wrth fyned a dychwelyd. Mae yn ymddangos fod yr ychydig nifer ag oedd yn gwneyd i fynu yr eglwys hon ar y dechreu yn wasgaredig iawn, ac yn gyfansoddedig o Daenellwyr a Throchwyr, ac mai mewn lle a elwir Bwlchyrhiw, yr hwn sydd ar doriad y tir rhwng blaen plwyf Caio a blaen plwyf Cilycwm, mewn man anghyfanedd ac anghysbell, yr arferent gyfarfod i addoli, a hyny rhag ofn eu gelynion, ond ar ol pasio Deddf y Goddefiad gwnaeth Taenellwyr eu cartref arosol yn Crugybar, a'r Trochwyr eu cartref yn Bwlchyrhiw. Nis gwyddom yn sicr pa flwyddyn dechreuwyd yma, ond y mae yn sicr i hyny gymeryd lle yn ddioed wedi 1788, os nad yn wir yn

551

yr ychydig seibiant a gafwyd yn 1772. Dywedir i un Daniel Harry ag oedd yn byw yn Esgerowen, yn mhlwyf Pencarreg, drwyddedu ei dy i bregethu, ac i eglwys gael ei chorffori yno yn y flwyddyn 1790, a hono oedd dechreuad eglwys bresenol Esgairdawe; ac yr oedd y Daniel Harry hwnw yn aelod yn Crugybar, a bu yn ddiacon yma am flynyddau ar ol hyny. Dywedir i'r achos yn yr adeg yr ymneillduodd i Grugybar gael ffafr nodedig gan Nicholas Williams, Ysw', Rhydodyn, a'i foneddiges; ac yn mysg y gweinidogion a lafuriasant yn benaf yma yn y cyfnod hwnw yr ydym yn cael enwau Meistri Christmas Samuel, Pantteg; James Lewis, Pencadair; John Powell, Tredwstan; Lewis Richards, Trelech; a William Davies, Capel Isaac. Wedi hyny bu yn cael ei gwasanaethu  gan Mr. John Harries,Capel Isaac, a than ei ganlyniedydd, Mr. Thomas William, am lawer o flynyddau mewn cysylltiad â Chapel Isaac, Abergorlech, a Chrottydyff. Ar ol hyny, tua'r flwyddyn 1755, urddwyd Mr. Isaac Price yn Llanwrtyd a Throedrhiwdalar, a rhoddodd eglwys Crugybar alwad iddo ddyfod yn weinidog iddi mewn cysylltiad â'r lleoedd hyny, a bu yn dyfod yma bob mis am wyth-mlynedd-a-deugain, er fod ganddo tuag ugain milldir o ffordd. Yn 1763 adeiladwyd capel newydd yn Nghrugybar, yr hwn meddir oedd y trydydd yn y lle. Bu Crugybar yn amser gweinidogaeth Mr. Price ac wedi hyny yn ddiarhebol am wres a hwyliau crefyddol. Weithiau byddai pobl Crugybar yn ymweled â Llanwrtyd, a phryd arall byddai pobl Llanwrtyd yn ymweled â Chrugybar, a byddent weithiau yn canu a molianu ar hyd yr holl ffordd. Mae yr oes bresenol yn cofio am rai o'r hen bobl danllyd hyny, sef Dafydd Sion Edmwnd, William Evan Rhydderch, Sara Evan, a Nancy Jones, yr hon a adwaenir trwy Gymru wrth yr enw " Nani Crugybar." Yr oedd yn wraig barchus a chyfrifol yn y byd, ac yn nodedig am felusder ei doniau wrth folianu a gorfoleddu. Hi oedd Miriam diwygiadau crefyddol ei hoes. Yr hyn a wnai hwyliau a chaniadau nefolaidd y cyfeillion hyn mor gymeradwy ac effeithiol oedd eu bywyd diargyhoedd a sanctaidd. Tua'r flwyddyn 1760, yn fuan wedi sefydliad Mr. Price yn weinidog yma, dylanwadwyd ar ryw bedwar-ar-ddeg o aelodau yr eglwys hon gan y cyffroad Methodistaidd, ac ymadawsant yn heddychol i ddechreu yr achos sydd yn awr yn Caio. Yr oedd Mr. William Llwyd o Henllan yn un o honynt, yr hwn wedi hyny a ddaeth yn bregethwr enwog yn mysg y Methodistiaid; ac adnabyddid ef fel " William Llwyd o Gaio," ac yn y flwyddyn 1808 y bu farw. Yn ei flynyddau olaf cynorthwyid Mr. Price yma gan Mr. D. Davies, yr hwn wedi hyny a sefydlwyd yn Llangatwg, a chan Mr. Ebenezer Jones a urddwyd yn Mhontypool; a chan Mr. David Williams, yr hwn wedi hyny a urddwyd yn gydweinidog a Mr. Price yn Llanwrtyd a Throedrhiwdalar. Bu Mr. Price farw Chwefror 26ain, 1805. Yn y flwyddyn hono rhoddwyd galwad i Mr. Daniel Jones, aelod o Abergorlech, ac urddwyd ef yma. Dyma yr unig urddiad a fu yma yn ystod hanes yr eglwys. Bu Mr. Jones yn llafurio gyda llawer o lwyddiant yma ac yn y canghenau perthynol i'r lle hyd ddiwedd y flwyddyn 1833, oddieithr ryw dair blynedd, sef o'r flwyddyn 1826 hyd 1829, pryd y bu y maes o dan ofal y diweddar Mr. D. Jones, Gwynfe. Wedi ymadawiad Mr. Daniel Jones bu Mr. E. Jones, o'r Brychgoed, yn gwneyd gwaith gweinidog yma hyd y flwyddyn 1837, pryd y derbyniodd alwad gan yr eglwys hon ac eglwys Abergorlech, a chafodd ei sefydlu yn gyhoeddus yn y ddau le ar y 29ain a'r 30ain o Fawrth yn y flwyddyn hono.

552

Yr un flwyddyn ag y sefydlwyd Mr. Jones yma yr adeiladwyd y capel presenol, yr hwn yn ol yr hanes a geir yw y pedwerydd capel a godwyd yn y lle. Mae yn gapel cryf a chyfleus, a chynnulleidfa gref a lluosog yn ymgynnull iddo.  Er na chafodd Mr. Jones ei lwybr yn esmwyth a blodeuog yma bob amser, eto cafodd yr hyfrydwch o dderbyn llawer i'r eglwys, a gwelwyd yma adfywiadau grymus, yr hynotaf o ba rai a fu yn y flwyddyn 1859, pryd y derbyniwyd 107 o'r newydd; ac er fod yr eglwys wedi colli tanbeidrwydd ei hwyliau, a melusder ei chaniadau, rhagor yr hyn a fu yn yr oesoedd o'r blaen, eto y mae wedi enill mewn gwybodaeth a gweithgarwch crefyddol. Canghenau o'r eglwys hon a dorodd allan i Esgairdawe, Tabor, Hermon, Carmel, a Llansawel. Mae yn deilwng i ni grybwyll hefyd am gapel bychan BWLCHYFFIN sydd eto yn gangen o'r eglwys hon. Mae hwn yn ymyl y brif ffordd o Lanbedr i Lanymddyfri, ar gydiad plwyfi Caio a Llanwrda. Saif agos i dair milldir o Crugybar, ac ychydig yn fwy o Tabor, a thua yr un faint o Carmel. Yr oedd amryw aelodau o'r lleoedd hyn, yn enwedig o Grugybar, yn byw yn y gymydogaeth, ac yn eu mysg ychydig Fethodistiaid a Bedyddwyr; ac yr oedd ganddynt gyfarfod gweddi wythnosol ac Ysgol Sabbothol er's llawer o flynyddau yn yr ardal, ac yr oeddynt yn cydweithio yn   dangnefeddus a ffyddlon. Yr oeddid yn teimlo eisiau lle mwy cyfleus iddynt i gyfarfod, a. daeth feddwl Mr. Jones, Crugybar, os oedd capel i fod yn yr ardal mai yr Annibynwyr oedd i'w godi, oblegid hwy oedd luosocaf o lawer ynddi; ac ymgynghorodd yn nghylch y peth â Mr. Thomas Williams, o Nantyrhogfaen, aelod a diacon ffyddlon o Carmel, ac un ag oedd wedi bod gyda'r mwyaf diwyd ac ymroddgar mewn llafur crefyddol yn yr ardal am lawer o flynyddau. Daeth ef ar unwaith i'r syniad mai buddiol iawn fuasai cael lle mwy manteisiol i gynal moddion crefyddol, a daeth Mr. David Edwards, Troedyrhiw, i'r un farn, a chafodd Mr. Jones bob calondid a chymhorth oddiwrth y ddau gyfaill hyn i gario allan ei amcan.  Arnynt hwy yn benaf y bu y gofal i ddwyn yr adeiladaeth i fyny, ond bu y rhan fwyaf yn y gymydogaeth yn garedig i gludo'r defnyddiau a chyfranu o'u harian.  Adeiladwyd y capel bychan yn 1864, ar gwr tir Troedrhiw, sef eiddo Saunders Davies, Ysw.  Mae yn bob peth er cyfateb i angen presenol yr ardal. Costiodd yr adeiladaeth a'r cwbl tua 120p., ond mae'r cyfan wedi eu talu er's blynyddau. Pregetha Mr. Jones, Crugybar, ynddo ar brydnawn un Sabboth yn y mis o'r dechreu, a gwna gweinidog Tabor yr un peth. Llenwir ef fynychaf a gwrandawyr, ac y mae golwg fawr gan yr ardalwyr arno, oblegid ei fod yn fan cyfleus iddynt i fwynhau moddion crefyddol. Mae pawb ar foreuau'r Sabbothau yn myned i'r lleoedd perthynant iddynt, ond yma y deuant yn y prydnhawn naill ai i wrando pregeth neu i gadw Ysgol Sabbothol, a chyfarfod gweddi yn yr hwyr.

Mae llawer o grefyddwyr enwog wedi bod yn yr eglwys hon o bryd i bryd. Heblaw y rhai a grybwyllwyd eisioes, y rhai oeddynt enwog am eu gwresawgrwydd crefyddol, gellir enwi David Davies, Ynysau; John Evans, Rhos; Enoch Davies, Glanranell; Richard Jones, Cilwenau; Morgan Jones, Glantowy; William Richard, Nantygwin; David Roderick, Ynysau; Morgan Jones, Maesllan; John Williams, Abernaint; ac amryw eraill y rhai oeddynt wyr rhagorol yn mysg y brodyr. Ond dichon mai yr enwocaf o honynt oll, a'r un a adawodd y dylanwad mwyaf parhaol ar ei oes, oedd Dafydd Jones, o Gaio, cyfieithydd Salmau a Hymnau Dr. Watts, a'r hwn a gyfansoddodd lawer o emynau melus ei hun. Yr oedd ef yn mhob ystyr

553

yn ddyn pell uwchlaw ei oes - wedi cael addysg ragorach, ac wedi gweled mwy o'r byd. Ganwyd ef yn Nghwmcogerdden, yn mhlwyf Caio, yn y flwyddyn 1711. Yr oedd ei dad yn ddyn cyfrifol yn y byd, ac yn barchus fel porthmon, a dilynodd ei feibion yr un ffordd o fywoliaeth. Treuliodd D. Jones foreu ei oes yn ddigrefydd, ac yr oedd wedi dyfod yn ben teulu cyn gwybod dim am grefydd. Dywedir mai yn hen gapel Troedrhiwdalar, i'r hwn y trodd wrth ddychwelyd adref o Loegr ar un Sabboth, y cyrhaeddodd saeth argyhoeddiad i'w galon. Yn ddioed wedi dychwelyd adref ymunodd â'r eglwys yn Nghrugybar; a bu ei ymuniad a hi yn foddion i adfywio llawer ar yr achos yno. Rhwng ei fod yn ddyn cyfoethog a dylanwadol yn yr ardal, ac yn un bywiog a gweithgar gyda chrefydd, bu yn offerynol i ddeffroi yr hen eglwys o'i chwsg. "Dissenters sychion" y galwai Methodistiaid y dyddiau hyny yr Annibynwyr, ond nid un felly oedd Dafydd Jones, o Gaio. Yn un o'i ganiadau dywed

" Mae plant y byd yn holi, ac yn rhyfeddu'n syn
Pan fwy i'n molianu f'Arglwydd beth yw'r ynfydrwydd hyn ?
Rhyddhawyd fi o'm caethiwed, ni thawaf ddim a son,
Mi gana yn ngwyneb gwawdwyr am rinwedd gwaed yr Oen.

Mi fu'm yn hir dan gwmwl yn ffaelu canmol Duw,
'Roedd pechod a'i euogrwydd o'm mewn fel colyn byw;
Fe dynwyd hwnw ymaith ynghyd a'i bwys a'i boen,
Mi ganaf yn dragywydd am rinwedd gwaed yr Oen.

Mi fu'm dan fynydd Sinai dan ofnau Duw a'i wg,
Heb glywed ond bygythion, taranau, mellt, a mwg;
Ond de's i Sion dawel, 'podd gallai dewi a sôn,
Heb ganu yn wastadol am rinwedd gwaed yr Oen.

A pheth pe bawn yn neidio, a'i wneyd e gyda pharch,
A chwareu megis Dafydd cyn hyn o flaen yr arch:
Neu'r cloff wrth borth y deml, am hwnw clywsoch sôn,
Pan oedd e'n teimlo iechyd a rhinwedd gwaed yr Oen."   

Bu yr hen brydydd efengylaidd farw mewn tangnefedd Awst 30ain, 1777, yn 66 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Crugybar. Mae Mrs. Johns, priod Mr. T. Johns, Capel Als Llanelli, yn orwyres iddo; ac y mae cenedlaeth yr uniawn hwn yn cael ei bendithio.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon.

  • Griffith Hughes. Yr ydym wedi rhoddi hanes helaeth am dano ef yn nglyn a'r Groeswen lle y treuliodd ei oes.
  • Daniel Evans. Gweler ei hanes yn nglyn a Rhiadrwy.
  • Thomas Davies. Urddwyd ef yn Pentraeth, Mon. Rhoddwyd ei enw ef trwy ryw gamgymeriad yn mysg pregethwyr a godwyd yn Saron, Llangeler. Un o'r ardal hono ydoedd, ond ymddengys mai yma y dechreuodd bregethu.
  • David Williams. Gelwid ef yn gyffredin Dafydd William Lefi. Yr oedd yn frawd i Mr. John Williams, Llansilin. Aeth at y Bedyddwyr, a bu yn weinidog yn olynol yn Mangor, Llanerchymedd, a Cwmfelin. Ymfudodd i Onida Co., New York, America, lle y bu farw yn ddiweddar.
  • Morgan Williams, B.A. Mab yr Hybarch D. Williams, Troedrhiwdalar. Dechreuodd bregethu pan oedd yn efrydydd yn Ffrwdyfal. Bu yn Athrofau Aberhonddu a Homerton, ac y mae yn awr yn Kapunda, Awstralia.
  • Ebenezer Griffith. Mab oedd ef i Mr. D. Griffith, Madagascar. Dech

554  

  • ............reuodd yntau bregethu pan yn Athrofa Ffrwdyfal; ac yr oedd yn ddyn ieuangc gwylaidd, defosiynol, a llawn o ysbryd cenhadol, ond bu farw pan yn dechreu ymagor.
  • Evan Jones. Daeth yma o ardal Mydroilyn i gadw ysgol, ac wedi dechreu pregethu symudodd i sir Forganwg.
  • John Davies. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu. Urddwyd ef yn Carfan, ac y mae yn awr yn y Mumbles, gerllaw Abertawy.
  • Thomas Lewis, B.A. Bu yn Athrofau Caerfyrddin a Manchester, ac y mae yn awr yn cadw ysgol gyfrifol yn Nghaerdydd.
  • John Richard Davies. Yr oedd yn wr ieuangc talentog, ond erbyu iddo orphen ei efrydiau yn Athrofa Caerfyrddin bu farw.
  • Thomas Williams. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn Mhontarddulais, lle y mae eto.
  • John Lloyd Williams. Mae newydd ddechreu pregethu, ac yn parotoi i fyned i ryw Athrofa.

Bu yma lawer o bregethwyr eraill am dymor, yn neillduol yn yr adeg yr oedd Athrofa yn Ffrwdyfal, gerllaw yma; a derbyniwyd yma lawer yn aelodau, y rhai a ddechreuasant bregethu mewn eglwysi eraill ar ol myned oddiyma. Daw cofnodion bywgraphyddol yr holl weinidogion a fu yma yn nglyn ag eglwysi eraill oedd dan eu gofal.

Translation by Gareth Hicks (Oct 2008)

 This chapel is in Caio parish. After that Res Prydderch, Ystradwalter, laboured in the whole neighbourhood from here to the county of Breconshire, and after him came Mr W Evans, one of his scholars, he was ordained in Pencadair, and one David Edwards, who was  minister at Caeronen-Cellan, and frequented this area regularly. It was said that the people of Pencadair and Llanwrtyd lived in fellowship and paid each other visits; and as Crugybar was about half way between them it is likely it was usual to call in here when going to and fro. It appears that the small number that made up to this church at the beginning were quite scattered, and were composed of Sprinklers and Dippers, and it was in a place called Bwlchyrhiw, which is at the edge of the point between Caio and Cilcwm parishes, in a desolate and remote place, that they customarily met to worship, and there lest they alarmed their enemies, but after the  Act of Toleration was passed, the Sprinklers made their permanent home in Crugybar, and the Dippers their home in Bwlchyrhiw. We are not sure which year they began here, but it is certain that this took place immediately after 1788, if it is not true of some short breaks (from the established church?)  they had in 1772.  It is said that one Daniel Harry who lived in Esgerowen, in Pencarreg parish, licenced his house for preaching, and that a church was formed in the year 1790, and that was the start of the present day church of Esgairdawe; and that  Daniel Harry was a member of Crugybar, and was a deacon here for years afterwards. It is said that the cause in the dissenting period at Crugybar received a remarkable favour from Nicholas Williams, Esq, Rhydodyn, and his lady; and among the ministers that mainly laboured here in that era we find the names of Messrs Christmas Samuel, Pantteg; James Lewis, Pencadair; John Powell, Tredwstan; Lewis Richards, Trelech; and William Davies, Capel Isaac. After that they received their services from Mr John Harries, Capel Isaac, and following him, Mr Thomas William, for many years in conjunction with Capel Isaac, Abergorlech and Chrottydyff (?). After that, about the year 1755, Mr Isaac Price was ordained in Llanwrtyd and Troedrhiwdalar, and Crugybar church gave him a call to come and be their minister in conjunction with those places, and he  came here once a month for 48 years, despite the nearly 20 miles distance. In 1763 they built a new chapel in Crugybar, this thought to be the third in the place. Crugybar was, in the time of Mr Price's ministry, and after, renowned for warmth and religious holidays. Sometimes the people of Crugybar frequented Llanwrtyd, and at other times the people of Llanwrtyd frequented Crugybar, and sometimes they sang and praised the whole way. The present people remember  some of the old folk as fiery then, such as Dafydd Sion Edmund, William Evan Rhydderch, Sara Evan, and Nancy Jones, who was known  throughout Wales by the name "Nani Crugybar". She  was a respected and and revered woman, and noted for the sweetness of her talents in praising and rejoicing. She was the Miriam of the religious revivals of/in  her time.  What made the merriment /spirit and heavenly songs of these friends more acceptable and effective was their blameless and saintly lives. About the year 1760, and soon after Mr Price was installed as minister here, some 14 members of this church were influenced by Methodist  stimulation, and left peaceably to start the cause which is now in Caio. Mr William Lloyd from Henllan was one of these, who afterwards became a famous preacher amongst the Methodists;  he was known as "William Lloyd of Caio", and he died in the year 1808. In his later years Mr Price was assisted here by Mr D Davies, who afterwards was installed at Llangadog, and by Mr Ebenezer Jones who was ordained at Pontypool; and by Mr David Williams, afterwards ordained as minister by Mr Price at Llanwrtyd and Troedrhiwdalar. Mr Price died on 26th February 1805. In that year they gave a call  to Mr Daniel Jones, a member from Abergorlech, and he was ordained here. This was the only ordination held here in the history of the church. Mr Jones laboured with much success here and in the branches related to the place until the end of the year 1833, except for some three years, namely from 1826 until 1829, when the patch was under the care of the late Mr D Jones, Gwynfe. After Mr Daniel Jones left, Mr E Jones, from Brychcoed, did the minister's work here until 1837, when he accepted a call from this church and that of Abergorlech, and he was publicly installed  in both places on the 29th and 30th of March in that year.

In the same year that Mr Jones was installed here the present chapel was built, which according to verbal history is the fourth chapel to be erected in the place. It is a strong and convenient chapel, and a strong and numerous congregation with it. Although Mr Jones didn't have a smooth and flowery path here all the time, nevertheless he had the pleasure of admitting many to the church, and seeing here a powerful regeneration, the most remarkable in the year 1859, when 107 new members were admitted; and although the church had lost the fervour of its mood/enthusiasm, and the sweetness of its songs, there had been more of these in past times, yet it has gained in knowledge and activity. They branched out from this church and ventured forth to Esgairdawe, Tabor, Hermon, Carmel. and Llansawel. Also deserving of mention is the small chapel, BWLCHYFFIN which is also a branch of this church. This is near the main road from Lampeter to Llandovery, between the parishes of Caio and Llanwrda. It stands almost 3 miles from Crugybar, and a touch more from Tabor, and about the same from Carmel.  There were several members from these places, especially Crugybar, that lived in the neighbourhood, and amongst them some Methodists and Baptists; and they'd held a weekly prayer meeting and a Sunday School for some years in the area, and they collaborated peacefully and loyaly.  They were feeling the need for a more convenient place  to meet, and it came into the mind of Mr Jones, Crugybar, that if there was to be a chapel in the area then it was the Independents that should build it, because they were the most numerous by far there; he was supported in this by Mr Thomas Williams, from Nantyrhogfaen, a member and faithful deacon in Carmel, and one who had been most active and devoted in religious works in the area for many years. He immediately came to the conclusion that it would be well worth while to have a more advantageous place to nurture  religious sentiment, and Mr David Edwards, Troedyrhiw, came to the same conclusion, and Mr Jones had every support and assistance from these two friends to carry forward his idea. Their chief concern was the construction of it, but most (people) in the neighbourhood felt  kindly towards carrying material and contributing  from their (own) money. They built the small chapel in 1864, on a corner of Troedyrhiw land, namely the estate of Saunders Davies Esq.  It is every thing that meets the present needs of the area. The total construction cost was almost £120, but the whole  has been repaid for years.  Mr Jones, Crugybar, preached on the afternoon of one Sunday a month from the beginning, and the minister of Tabor did likewise. They frequently filled it with listeners, and the neighbours have a high regard for it, because it is a convenient place for them to enjoy religious matters. On Sunday mornings everyone attends the places they are connected to, but they come here in the afternoons either to listen to preaching or to hold a Sunday School, with prayer meetings in the evening.

There have been many religious notables in this church from time to time. Apart from those already mentioned, the ones well known for their religious fervour, we can mention David Davies, Ynysau; John Evans, Rhos; Enoch Davies, Glanranell; Richard Jones, Cilwenau; Morgan Jones, Glantowy; William Richard, Nantygwin; David Roderick, Ynysau; Morgan Jones, Maesllan; John Williams, Abernaint; and several others who were pre-eminent amongst the brothers. But maybe the most famous of them all, the one who forged the most permanent influence in his lifetime, was Dafydd Joners, of Caio, the translator of the Psalms and Hymns of Dr Watts, and the one who composed many of the sweetest hymns himself. He was in every sense an outstanding man of his time - having had a better education, and having seen more of the world. He was born in Cwmgogerddan, in Caio parish, in 1711. His father was an amenable man, and respected as a drover, and his sons followed the same way of living. Dafydd Jones spent his early life irreligiously, and had become the head of a family before knowing anything about religion. It is said that it was in the old chapel of Troedrhiwdalar, which he turned to when travelling back from England  one Sunday, that the arrow of conviction reached his heart. Forthwith, after travelling home, he joined the church at Crugybar, and his membership was a force for revival in that cause. Between him being wealthy and influential in the area, and being active and industrious in religion, he was instrumental in waking up the old church from its sleep. " Dry Dissenters" is what the Methodists in those days called the Independents, but Dafydd Jones from Caio was not one of those. In one of his songs he said;.................

Verse not translated

The old evangelical poet died peacefully on 30th August 1777, aged 66, and was buried in Crugybar graveyard. Mrs Johns, the wife of Mr T Johns, Capel Als, Llanelli, is a great grandchild of his; and the righteous generation  is blessed.

The following  were raised to preach in this church;*

  • Griffith Hughes ... see Croeswen chapel history
  • Daniel Evans ... see Rhiadrwy chapel history
  • Thomas Davies ... ordained in Pentraeth, Mon. .... came here from Saron, Llangeler
  • David Williams ... known as Dafydd Williams Lefi ... brother of Mr John Williams, Llansilin ... went to the Baptists ... emigrated to USA, died lately
  • Morgan Williams BA. ... son of the Venerable D Williams, Troedrhiwdalar ... a student at Ffrwdyfal ... went to Brecon & Homerton Colleges... now in Kapunda, Australia
  • Ebenezer Griffith ... son of Mr D Griffith, Madagascar ... started to preach at Ffrwdyfal College ... died early
  • Evan Jones ... came here from Mydrolilyn to keedp school, left for Glamorgan
  • John Davies ... educated at Brecon College ... ordained at Carfan ... now in Mumbles
  • Thomas Lewis BA ... went to Carmarthen & Manchester Colleges ... now keeps a reputable school in Cardiff
  • John Richard Davies ... died whilst a student at Carmarthen College
  • Thomas Williams ... educated at Brecon College ... ordained at Pontardulais, where he still is
  • John Lloyd Williams ... just started to preach, and prerparing to go to College

There were here for a term many other preachers, especially in the period that there was a College at Ffrwdyfal, near here; and many were admitted here as members, and some started to preach when at other churches after leaving here. There are biographical notes for all the ministers who were here amongst (the histories of) the other churches  they cared for.

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

LLANSAWEL

Bu cwyno am ugeiniau o flynyddau o eisiau cael capel Annibynol yn Llansawel, a darfu o bryd i bryd i lawer o aelodau Annibynol uno â'r Methodistiaid oblegid nad oedd ganddynt un achos o'u heiddo eu hunain yn y lle, ond yr oedd eraill mwy egwyddorol yn glynu o hyd er fod ganddynt lawer o ffordd i fyned i'r manau lle yr oeddent yn aelodau. O'r diwedd wedi hir ddisgwyl a phryderu, llwyddwyd i gael darn o dir i adeiladu capel yn y man mwyaf cyfleus yn ymyl y pentref. Prynwyd ef ar unwaith, yn y flwyddyn 1867, wedi hyny rhoddwyd y peth o flaen Cyfarfod Chwarterol y sir, a chafwyd yr anogaethau mwyaf calonog i adeiladu heb oedi. Yna dechreuwyd tanysgrifio, a darfu i'r addewid gyntaf roi calondid mawr, sef yr eiddo Mr. David Evans, Pistyllgwyn, aelod o Esgairdawe, am ugain punt, yna Meistri Stephen Jones, Llansawel; Daniel Morgan, Treglog; a Rees Evans, Ty'rddinas, aelodau o Abergorlech, y ddau flaenaf am 10p. yr un, a'r olaf, er nad oedd ond gweithiwr, 5p.; Meistri Daniel Williams, Pengelly, a Jonah Evans, aelodau o Crugybar, y blaenaf a'i deulu 9p., a'r olaf 5p. Costiodd yr adeilad i Mr. Jones, Crugybar, tua 25p. mewn arian heblaw cerdded rhan helaeth o un-ar-ddeg o blwyfi o dy i dy i gasglu tuag ato, a llwyddodd hefyd i gael 26p. trwy gylch-lythyrau oddiwrth gyfeillion o Loegr. Yn 1868 bu cyfarfod cyhoeddus ar yr achlysur o osod i lawr y gareg sylfaen gan Mr. D. P. Davies, Troedybryn, pryd yr anerchwyd y cyfarfod gan Meistri Jones, Hermon, Jones, Ffaldybrenin; Jones, Crugybar; a Davies, Llandilo. Nid oedd un moddion crefyddol yn cael ei ddwyn yn mlaen hyd nes gorphen y capel; ac yn mis Hydref, 1869, yr agorwyd ef. Galwyd ef SILOH. Erbyn diwedd cyfarfodydd yr agoriad yr oedd uwchlaw 400p. wedi dyfod i law. Buwyd hefyd mor ffodus a chael chwarter a haner chwarter erw o dir at gladdu, a hwnw yn dir hollol sych a graianog, ac yn wynebu ar y De.

555

Yr oedd yn werth deg-punt-ar-hugain heblaw gweithred y pryniad. Mae y capel yn 40 troedfedd wrth 32 dros y muriau, gydag oriel yn un pen, ac ystafelloedd odditano. Yn fuan ar ol agor y capel corffolwyd yma eglwys, pryd yr ymunodd 14 o aelodau Crugybar, 12 o aelodau Abergorlech, ac un chwaer o Carmel; derbyniwyd hwy trwy lythyrau gollyngdod rheolaidd o'r lleoedd uchod, ac y maent yn aros hyd heddyw oddieithr dwy chwaer, y rhai a aethant i dderbyn eu gwobr. Ar yr un pryd hefyd adferwyd gwrthgilwyr, a derbyniwyd amryw aelodau newyddion, ac mae yr achos yn myned rhagddo yn raddol fel mae rhif yr aelodau yn bresenol o gylch 60. Bu gorfod i Mr. David Evans, Pistillgwyn, y soniasom am dano, a'i deulu symud o'r gymydogaeth ychydig wythnosau cyn agoriad y capel, ond y maent yn nghymydogaeth Gwernogle, ac yn ddefnyddiol yno. Mae'r lleill a nodasom yn nechreu yr ysgrif, yn nghyd a'u teuluoedd yn aros ac yn ffyddlon. Wedi corffoli yr eglwys dewisasant eu hen weinidog i'w bugeilio, ac y mae yn aros ac yn cael ei gynorthwyo gan Mr. Jonah Evans yma ac yn Crugybar, yr hwn a urddwyd Mehefin 9fed, 1870. Aeth traul y ddau bryniad, sef y tir sydd dan y capel a'r fynwent yn nghyd a'r adeiladaeth a thoi un ochr ac un talcen o'r muriau, yn ymyl 550p., ond bu Mr. Jonah Evans mor ddiwyd a ffyddlon a chasglu amryw ugeiniau o bunau ar hyd dosparth isaf y sir, fel erbyn mis Mawrth diweddaf nad oedd dim llawer o'r ddyled yn aros. Penderfynwyd cael y Cyfarfod Jubili, pryd y gweinyddwyd gan Meistri D. Lewis, y Dock, a T. Johns, Capel Als, Llanelli; W. R. Davies, Bethlehem; T. G. Jones, Gwernogle; H. Jones, Ffaldybrenin; a T. Thomas, Llanfair. Casglwyd yn dda a chyhoeddwyd na chaffai dyled Siloh ddim blino y cyhoedd mwy. Mae golwg mor addawus ar yr achos ag a ellir ddisgwyl; mae y cyfeillion yn ddiolchgar iawn i Dduw ac i ddynion am eu cartref newydd.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

There were mutterings for scores of years about the need for an Independent chapel in Llansawel, and ended up from time to time with several Independent members joining the Methodists because they had not a single cause they could call their own in the place, but there were others more principled in sticking with it despite being a long way from the places they were members at. In the end after long waiting and worrying, they succeeded in getting a piece of land to build a chapel in a most convenient spot at the edge of the village. They bought it immediately, in 1867, and then put it before the Quarterly Meeting of the county, and received the most wholehearted encouragement to build without delay. Then they started to subscribe, and the issue of the first pledge gave great encouragment, namely the estate of Mr David Evans, Pistyllgwyn, a member of Esgairdawe, for £20, then Messrs Stephen Jones, Llansawel; Daniel Morgan, Treglog; and Rees Evans, Ty'rddinas, members of Abergorlech, the first two for £10 each, and the latter, despite not working, £5; Messrs Daniel Williams, Pengelly, and Jonah Evans, members of Crugybar, the first and his family £9, the latter £5. The building cost Mr Jones, Crugybar, about £25 in money without walking a large part of 11 parishes from house to house collecting towards it, and he also succeeded in getting £26 through a circular letter from friends in England. In 1868 there was a public meeting on the occasion of the foundation stone being laid by Mr D P Davies, Troedybryn, when the the meeting was addressed by Messrs Jones, Hermon, Jones, Ffaldybrenin; Jones, Crugybar; andDavies, Llandilo. No religious matter was carried forward until the chapel was formalised;  and in October 1869, it was opened. It was called SILOH. By the end of the opening meeting about £400 had been raised. They were also fortunate enough to get a quarter and half a quarter acre of land for a graveyard, and that was completely dry and gravelly, and facing north.

It was a worth £30 without the purchase costs. The chapel is 40 ft by 32 across the walls, with a gallery at one end, and rooms below. Soon after opening the chapel they formed a church here, when 14 members joined from Crugybar, 12 from Abergorlech, and one sister from Carmel; they were admitted via routine release letters from the above places, and they remain today apart from 2 sisters, and those who have gone to receive their prize (died). At the same time also they reinstated a backslider, and admitted several new members, and the cause is gradually going forward insomuch the number of members currently is 60. It became necessary for Mr David Evans, Pistyllgwyn, who has been  mentioned, and his family, to move from the neighbourhood a few weeks before the chapel opened, but they are in the Gwernogle neighbourhood, and  helpful there. The others we mentioned at the start of this note, together with their families, have stayed and are faithful. Having formed the church they chose their old minister as their shepherd, and he has stayed and is helped by Mr Jonah Evans here and at Crugybar, he was ordained on June 9th 1870.  The cost of the 2 purchases, that is the land under the chapel and the graveyard together with building one side of the roof and one section of walls, was £550, but Mr Jonah Evans was so industrious and devoted in collecting scores of pounds around the lower district of the county, that by last March there was hardly any debt left. They decided to have the Jubilee Meeting, officiating were Messrs D. Lewis, the Dock, and T. Johns, Capel Als, Llanelli; W. R. Davies, Bethlehem; T. G. Jones, Gwernogle; H. Jones, Ffaldybrenin; and T. Thomas, Llanfair. They collected well and announced that Siloh's debt would not trouble the public further. The cause's future is as auspicious as it could look; the friends are very thankful to God and to man for their new home.

FFALDYBRENIN

(Already proof read/translated)    /big/wal/CMN/Llan-y-Crwys/Hanes.html

555/558

Mae y lle hwn yn mhlwyf Llanycrwys, ac y mae yr eglwys yma yn ddilyniad o'r hen achos yn Crofftycyff, at yr hwn yr ydym fwy nag unwaith wedi cael achlysur i gyfeirio. Mae yr achos yma yn ei hanes boreuaf yr un a'r achos yn Nghrugybar, ac ymddengys mai yno yr arferai yr Annibynwyr o'r ardal yma fyned wedi yr ymwahaniad yn Mwlchyrhiw; a'r gweinidogion a lafurient yno a fu yn llafurio i blanu yr achos yma. Fel y gwelsom yn hanes Crugybar darfu i Daniel Harry, Esgairowen, drwyddedu ei dý at bregethu yn 1690, a chyn hir ffurfiwyd yno eglwys, a thorodd Crofftycyff ac Esgairdawe yn ddwy gainc allan o honi, y rhai hyd yn ddiweddar mewn cydmariaeth a ystyrid yn un eglwys. Ymddengys mai tua'r flwyddyn 1700 y dechreuwyd yn Crofftycyff, er nad oes genym wybodaeth sicr pa bryd y codwyd y capel cyntaf yno. Enwir Meistrí James Lewis, Pencadair; John Powell, Tredwstan; Lewis Richards, Trelech; *David Jenkins, Crugymaen; Christmas Samuel, Pantteg; a John Harries, Capel Isaac, fel y gweinidogion a lafurient yma yn benaf am y deugain mlynedd cyntaf o'r ganrif ddiweddaf. Ar y 7fed o Hydref, 1743, urddwyd Mr. Owen Davies, aelod o'r eglwys, yn weinidog yn y lle, ac ar

 

* Camarweiniwyd ni gan " Hanes Crefydd yn Nghymru," gan D. Peter, wrth gofnodi adeg marwolaeth Mr. Lewis Richards, Trelech, i ddyweyd mai yn y flwyddyn 1708 y bu farw, pan y mae yn eglur na bu farw hyd y flwyddyn 1729. Yr ydym yn cael crybwylliadau achlysurol am dano hyd y flwyddyn hono.   

 

yr un pryd urddwyd Mr. James Davies, Abermeurig. Yr oedd Mr. James Davies i lafurio fel cynorthwywr i Mr. Phillip Pugh yn nghylch eang ei weinidogaeth; a dichon i'r ddau gael eu hurddo yr un pryd yn yr un lle yn fwy o gyfleustra na dim arall. Bu Mr. Owen Davies yn llafurus yma hyd y flwyddyn 1767, pryd y symudodd i Drelech; ac yr ydym eisioes wedi cyfeirio ato yn nglyn a'r eglwys yno. Dilynwyd ef yma gan Mr. John Tibbot, ac urddwyd ef yn Esgairdawe, Tachwedd 5ed, 1767. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri Timothy Davies, Cilgwyn; T. Davies, Llanybri; L. Lewis, Pencadair; T. William, Mynyddbach; J. Griffith, Glandwr ; R. Tibbot, Llanbrynmair ; Isaac Price, Llanwrtyd ; T. Davies, Pantteg; ac O. Dayies, Trelech. Bu yma yn ymdrechgar am ddeunaw mlynedd, ond bu farw yn sydyn ar y ffordd yn ymyl y fan lle y mae capel presenol Esgairdawe, ar foreu Sabboth, Chwefror 6ed; 1785. Yn fuan ar ol hyny rhoddwyd galwad i Mr. Howell Powell, aelod o'r Brychgoed, ond a oedd wedi symud er's tro i'r ardal yma, ac urddwyd ef yn Esgairdawe, Mehefin 13eg, 1786. Yr oedd pedwar-ar-ddeg o weinidogion yn ei urddiad. Bu yma am dair blynedd, ac yna symudodd i Langatwg, Crughowell. Yr un flwyddyn ag yr ymadawodd rhoddwyd galwad i Mr. David Morgan, Dolaugwyrddion - aelod yn Rhydybont - ac urddwyd ef yn Esgairdawe, Awst 6ed, 1789. Gymerwyd rhan yn ngwasanaeth yr urddiad gan Meistri J. Griffith, Glandwr; J. Richards, Trefgarn; T. Davies, Pantteg; W. Gibbon, Mynyddbach; D. Williams, Disgwylfa ; J. Davies, Alltwen ; J. Jones, Rhydybont; P. Maurice, Ebenezer; J. Griffith, Abergavenny; T. Thomas, Pentretygwyn ; D. Lewis, Cwmmawr; H. Powell, Llangatwg; M. Williams, Glyntawy; D. Davies, Cydweli; a D. Davies, Drefach. Yn nghymor gweinidogaeth Mr. Morgan y symudwyd o Crofftycyff i Ffaldybrenin yn 1792. Cafwyd darn o dir ar etifeddiaeth Rhosybedw. Llafuriodd Mr. Morgan yma hyd ei farwolaeth, Chwefror 26ain, 1810. Yn 1813 daeth Mr. Thomas Jones yma, yr hwn a fuasai yn weinidog yn Beaumaris; ac ymadawodd oddiyma yn 1816. Wedi bod ddwy flynedd heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. Rhys Jones, ac urddwyd ef Gorphenaf 2il, 1818. Pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. D. Williams, Llanwrtyd; ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. D. Williams, Llanfairmuallt. Gweinyddwyd hefyd gan Meistri P. Jenkins, Brychgoed; T. Phillips, Neuaddlwyd; T. Jones, Saron ; T. Griffith, Hawen ; L. Powell, Mynyddbach; D. Jones, Crugyhar; J. Morgan, Pentretygwyn; J. Sylfanus, Cellan; J. Jeremy, Llanymddyfri; a D. Thomas, Penrhiwgaled. Nifer yr eglwys ar sefydliad Mr. Jones oedd 122, ond gwelodd gynydd dirfawr, a bendithiwyd yr eglwys ar rai adegau yn ystod ei weinidogaeth a diwygiadau grymus. Yn 1833 ail-adeiladwyd y capel, a gwnaed ef yn harddach a helaethach. Oherwydd gwaeledd a henaint rhoddodd Mr. Joncs ei ofal gweinidogaethol i fyny yn 1858, ac aeth i Lanymddyfri i fyw dros weddill ei oes. Bendithiwyd yr eglwys a diwygiad grymus yn nechreu y flwyddyn 1859, pryd yr ychwanegwyd llawer at ei rhifedi. Derbyniwyd 101 ar yr un Sabboth cymundeb, heblaw degau ar Sabbothau eraill. Rhoddwyd galwad i Mr. Henry Jones, myfyriwr o Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef Gorphenaf 20fed, 1859. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. W. Evans, Aberaeron ; holwyd y gofyniadau gan Mr. W. Thomas, Bwlchnewydd; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. J. Stephens, Brychgoed; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Roberts, Athraw Clasurol Athrofa Aberhonddu; ac i'r eglwys gan Mr. D. Stephens, Glantaf.   

Mae Mr. Jones yn llafurio yma er hyny gyda chymeradwyaeth mawr, a'r achos yn myned rhagddo yn llwyddianus. Mae y capel yn awr yn cael ei wneyd oll o newydd, a bydd yn adeilad eang a hardd gwerth 900p. heb gyfrif y cludiad a roddir yn rhad gan yr ardalwyr. Mae dwy Ysgol Sabbothol yn perthyn i'r gynnulleidfa y rhai ydynt gryf a lluosog, ac y mae y canu yma mewn gwedd lwyddianus, trwy lafur Mr. T. Price, Gwernfendigaid yn benaf. Mae ysgoldy helaeth a chyfleus wedi ei godi yn nglyn a'r capel lle y mae ysgol ddyddiol wedi ei chynal trwy y blynyddau; ac y mae yr ardalwyr bob amser yn selog dros roddi addysg i'w plant, ac y mae llawer o fechgyn yr ardal trwy yr addysg a gawsant a'u diwydrwydd mewn canlyniad wedi gweithio eu ffordd yn llwyddianus yn y byd.

Mae yma lawer o wyr rhagorol wedi bod o bryd i bryd, ond gan fod y lle hwn ac Esgairdawe wedi bod yn nglyn a'u gilydd fel un eglwys er dechreuad yr achos nis gallwn ddyweyd pa rai oedd yn perthyn i'r naill a phwy i'r llall; a'r un fath am y pregethwyr a gododd rhwng y ddau le. Mae yr enwau canlynol wedi disgyn hyd atom fel rhai nodedig mewn crefydd. Daniel Harry, Esgairowen, ty yr hwn oedd y cyntaf i gael ei drwyddedu at bregethu yn yr ardal; Evan Rees, Cwmcanol; Evan Jones, yr oedd ef yn hendaid i Mr. Jones, Crugybar; Morgan William, Rhydlydan, yr hwn a fu yn aelod am 76 mlynedd, ac yn ddiacon am 70 mlynedd; Shon Thomas Dafydd Shon, Rhydyfallen; William Jenkins; William Evan; Evan Dafydd ab Dafydd, Caegwyn; Daniel John Walter; William Morgan, Rhydlydan; Dafydd Josuah, ac amryw eraill.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma.

  • John Mathew Rhydderch. Bu ef yn hir yn bregethwr cynorthwyol yn yr ardal.
  • Thomas Griffith, Tynycoed. Bu yntau yn bregethwr cynorthwyol yma am dymor maith.
  • Jenkin Morgan. Urddwyd ef yn weinidog yn Cefnarthen a'r Pentretygwyn, lle y daw ei hanes eto dan ein sylw.
  • David Griffith. Yr oedd ef yn fab i Thomas Griffith, Tynycoed.
  • David Richards a David Morgan. Bu y ddau yn bregethwyr cynorthwyol yn yr eglwys, ac yr oedd yr olaf yn adnabyddus i lawer y tu allan i gylch yr eglwys gan yr arferai deithio yn achlysurol.
  • Evan Jones. Addysgwyd ef yn Athrofa Neuaddlwyd. Urddwyd ef yn y Brychgoed, ac y mae yn awr yn Nghrugybar er's 36 mlynedd.
  • William Davies, Ph.D. Bu yn Athraw yn Ffrwdyfal, ac wedi hyny yn Athrofa Caerfyrddin.
  • James Rhys Jones. Mab yr hen weinidog, Mr. Rhys Jones. Mae ei enw yn adnabyddus i bawb fel Kilsby Jones.
  • Evan Davies, M.A., Ll.D. Mab Gelli, Llanycrwys, ydoedd. Bu yn fachgen am flynyddoedd yn Athrofa Ffrwdyfal, a gwnaeth gynydd cyflym mewn dysgeidiaeth. Graddiwyd ef yn Mhrif Ysgol Glasgow. Ar sefydliad yr Ysgol Normalaidd yn Aberhonddu dewiswyd ef yn Athraw, a symudodd gyda'r sefydliad wedi hyny i Abertawy, lle y treuliodd weddill ei oes. Nid oedd ganddo lawer o ddawn at bregethu, ond yr oedd yn nodedig fel Athraw, ac yn ddyn a fawr hoffid gan bawb, a gwnaeth wasanaeth mawr i'r wlad. Trodd yn ei flynyddoedd diweddaf at y gyfraith, ac yr oedd ei ragolygon gyda golwg ar ei enill tymhorol yn fwy disglaer nag y buont yn un cyfnod o'i oes; ond ymaflodd afiechyd ynddo, a bu farw yn nghanol ei ddyddiau yn y flwyddyn 1872.   
  • Samuel Davies. Nid oes genym ond ei enw.
  • William Thomas. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu. Urddwyd ef yn Nghapel Isaac, ac y mae yn awr yn Bwlchnewydd.
  • David Thomas. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin, ac y mae yn weinidog yn Portsmouth.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

John TIBBOT. Ganwyd ef yn Llanbrynmair, yn 1734, ac yno y derbyniwyd ef yn aelod ac y dechreuodd bregethu. Brawd ydoedd i Richard Tibbot, a thad i Mr. Abraham Tibbot. Bu am lawer o flynyddoedd yn pregethu yn gynorthwyol i Mr. Lewis Rees, ac wedi hyny i'w frawd, hyd nes y derbyniodd alwad ac yr urddwyd oe yn Esgairdawe, yn Awst, 1767. Yr oedd yn ddyn diwyd a chywir, ac yn bregethwr melus. Nid oedd yn meddu ar ddoniau poblogaidd ei fab, nac ar ysbryd cyhoeddus ei frawd, ond yr oedd yn marn pawb yn weinidog da i Iesu Grist. Bu farw yn sydyn ar y ffordd yn ymyl Esgairdawe, ar foreu Sabboth Chwefror 6ed, 1785, yn 51 oed. Claddwyd ef yn mynwent plwyf Pencareg.

DAVID MORGAN. Mab Morgan Rhys, o'r Dolaugwyrddion, Llanybydder, ydoedd. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1755. Derbyniwyd ef yn aelod yn Rhydybont, ac yno y dechreuodd bregethu. Urddwyd ef yn Esgaírdawe, Awst 6ed, 1789, a bu yn gweinidogaethu yno ac yn Ffaldybrenin a Gwernogle hyd ei farwolaeth, Chwefror 26ain, 1810. Yr oedd yn byw yn Pantyfedwen, Llanybydder, ac felly yn lled anghyfleus i'w eglwysi, ond bu yn ddiwyd a ffyddlon yn cyrchu atynt ar bob tywydd. Yr oedd yn wr call a synwyrol, o ymarweddiad diargyhoedd, ac yn bregethwr syml a sylweddol, a chyfrifid ef yn iach yn y ffydd, ac yn gadarn yn yr ysgrythyrau. Pregethwyd yn ei gladdedigaeth gan Meistri T. Phillips, Neuaddlwyd, ac M. Jones, Trelech.

RHYS JONES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1780, yn ardal Troedyrhiwdalar. Derbyniwyd ef yn aelod yn Beilihalog, yn mhlwyf Gwenddwr, gan Mr. D. Williams, Llanwrtyd. Symudodd yn ol i dy ei dad ac ymaelododd yn Nhroedrhiwdalar, ac yno y dechreuodd bregethu yn 1809. Ar ol pregethu yn gynorthwyol yn ei wlad am naw mlynedd derbyniodd alwad o Ffaldybrenin ac Esgairdawe, ac urddwyd ef yno yn Gorphenaf, 1818. Llafuriodd yno yn ddiwyd a chydwybodol am ddeugain mlynedd, a gwelodd ffrwyth lawer yn cael ei gasglu ar y maes lle y gweithiai.  Yr oedd yn nodedig am ei grefyddolder, ac nid oedd anmheuaeth yn meddwl neb nad Israeliad yn wir ydoedd yn yr hwn nid oedd twyll. Gofidiai yn fawr yn herwydd anwiredd y wlad, a phoenai ei enaid cyflawn yn herwydd meddwdod ac anniweirdeb yr oes. Yr oedd pob dirywiad mewn barn a buchedd yn ofid calon iddo, a'i brofedigaeth ef oedd edrych yn ormodol ar yr ochr dywyll bob amser; ond yr oedd ei gydwybod yn fyw ac yn dyner, ac yn ei weddiau a'i ddefosiynau teimlem ei fod yn myned yn uniongyrchol at Dduw. Yr oedd ei lais yn gryglyd a thoredig, ond fel y gwresogai byddai weithiau yn dra effeithiol. Oherwydd llesgedd a methiant rhoddodd ei ofal gweinidogaethol i fyny yn 1858, a symudodd i Lanymddyfri i fyw, a wedi disgyn i lawr yn araf i'r glyn bu farw Ebrill 3ydd, 1862, yn 80 oed. Bu farw yn hen ac yn gyflawn o ddyddiau, ac yr oedd hyd ei ddiwedd yn addfedu i'r nefoedd. Mab iddo ef ydyw  Mr. J R Kilsby Jones, Llandrindod.     

559

ESGAIRDAWE

(Already proof read/translated)       /big/wal/CMN/Pencarreg/Hanes.html

"Yr ydym wedi rhoddi agos y cwbl sydd genym am yr achos yma yn hanes Ffaldybrenin.  

Codwyd y capel cyntaf yma yn 1755, ac yno y bu yr achos hyd y flwyddyn 1844, pryd y codwyd capel newydd yn nes i ganol y boblogaeth, tua milldir oddiwrth yr hen gapel ar y ffordd i Lansawel. Gallwn dybied mai yma yr oedd y gynnulleidfa gryfaf hyd nes ysymudwyd o Crofftycyff i Ffaldybrenin, er nad ydym yn tybied i'r gynnulleidfa fod yn gryf iawn yn y naill na'r llall cyn dechreu y ganrif bresenol.Nid yw Crofftycyff nac Esgairdawe i'w cael yn yr ystadegaeth a gasglodd Dr John Evans yn 1715; ac yn yr ystadegaeth a gasglodd Mr.Evan Griffiths yn 1774 rhoddir cynnulleidfa Esgairdawe i lawr yn 160.

Mae yma yn awr achos cryf a llewyrchus, ac y mae yn parhau mewn undeb gweinidogaethol â Ffaldybrenin, dan ofal Mr. H. Jones."*

  

CARMEL, LLANSADWRN

Dechreuwyd yr achos yn y lle hwn gan ychydig aelodau o Crugybar, o gylch y flwyddyn 1827, ac mae rhai ohonynt yn fyw hyd y dydd hwn. Urddwyd Mr. Griffith Griffiths, yr hwn a adwaenid wrth yr enw Griffith Pant-y-cenglau, yn weinidog yma, a bu yn llafurio yma am amryw o flynyddau, hyd nes y rhoddodd ei ofal gweinidogaethol i fyny. Ar ol hyny bu y lle am ryw flwyddyn dan ofal Mr. D. Williams, Bethlehem, sef hyd farwolaeth Mr. Williams. Ar ei ol bu un Robert Owen yn gweinidogaethu yma am tua thair blynedd, ac ymadawodd. Wedi hyny urddwyd Mr. Isaac Jones yma Tachwedd 27ain, 1845, a llafuriodd yn ddiwyd a llwyddianus, ac adeiladwyd y capel presenol yn ei amser ef, ac agorwyd ef Gorphenaf 1af a'r 2il, 1851, ond ymadawodd i Drefnewydd, Morganwg, yn 1854, lle mae yn bresenol. Ar ol hyny bu y lle dan ofal Mr. J. Bevan, Llangadog, am ryw chwech mlynedd, sef hyd nes methodd ei iechyd. Ar ol hyny rhoddodd yr eglwys hon, mewn cysylltiad a Bethlehem, alwad i Mr. W. R. Davies, myfyriwr yn Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn y flwyddyn 1863. Yn ei dymhor ef adeiladwyd yma ysgoldy ac ystabl, a thalwyd am y cwbl mewn ychydig o fisoedd. Llafuriodd yma gyda gradd o lwyddiant, a hyny yn yr ysbryd mwyaf heddychol a dymunol. Ymadawodd oddiyma i Siloh, Penybanc, ger Llandilo, yn mis Medi, 1873.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma.

  • Henry Davies, Bethania. Gweler ei hanes ef yn nglyn a'r eglwys yno.
  • David Thomas. Mae yn weinidog yn Tonypandy. Cafodd ei addysgu yn Athrofa Aberhonddu.
  • Rees G. Levi. Cafodd ei addysgu yn Athrofa Caerfyrddin. Mae yn cadw Ysgol Ramadegol yn Llangadog, yr hon sydd yn dra llewyrchus.

Mr. Williams, Nantyrhogfan; Mr. Davies, Llwynfallen; Mr. Jones, Gwarwaun; a Mr. Davies, Cadwgan, sydd yn ddiaconiaid ar yr eglwys.

* Yr ydym yn ddyledus i ysgrif o eiddo Dr. Davies. yr hon a ymddangosodd yn y "Diwygiwr " am 1848, am lawer o ddefnyddiau hanes Ffaldybrenin ac Esgairdawe; a chawsom help effeithiol gan Mr. Jones, Crugybar, wrth ddarparu hanes yr eglwys yno, yn gystal a Llansawel a Carmel.

560

COFNODIAD BYWRAPHYDDOL

GRIFFITH GRIFFITHS. Ganwyd ef mewn lle bychan a elwir Perth-yr hafod, yn mhlwyf Cilrhedyn. Derbyniwyd ef yn aelod yn Nhrelech, yn nechreuad gweinidogaeth Mr. M. Jones yno. Daeth yn grefyddwr gwresog, ac yr oedd ganddo ddawn gweddi nodedig. Priododd wraig weddw oedd yn byw yn Pant-y-cenglau, ac fel "Griffiths Pant-y-cenglau' yr adnabyddid ef. Yr oedd yn un o'r rhai a gychwynodd yr achos yn Ffynonbedr, ac yno y dechreuodd bregethu. Symudodd i gymydogaeth Capel Isaac yn y flwyddyn 1816, a bu yn llafurus yno ac yn yr eglwysi cymydogaethol. Bu llaw ganddo yn nghychwyniad yr achos yn Siloam, a chyda nifer o aelodau o Grugybar bu a fynai â chychwyn yr achos ar fynydd Llansadwrn, a chodi Carmel, lle yr urddwyd ef yn 1827. Bu Penybanc am rai blynyddoedd dan ei ofal. Nid oedd ond dyn o gyrhaeddiadau bychain, a gwybodaeth gyfyng; ond yr oedd yn ddyn diniwaid, yn nodedig o ffyddlawn, ac o ddawn melus, a phob amser yn fyr. Cymerai ddyddordeb mawr mewn holi plant, a chyda'r plant nid oedd neb yn fwy poblogaidd. Bu farw Ionawr laf, 1851, yn 74 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Capel Isaac.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

The cause here was started by some members from Crugybar, about the year 1827, and some of them are still alive today. They ordained as minister here Mr Griffith Griffiths, who was known by the name Griffith Pant-y-cenglau, and he laboured here for some years before he gave up the ministry here. After that the place was for some years under the care of Mr D Williams, Bethlehem, that is until Mr Williams died. After him came one Robert Owen to minister here for almost 3 years, and he left. After that they ordained Mr Isaac Jones on Nov 27th 1845, and he laboured diligently and successfully, and the present chapel was built in his time, and it opened on July 1st 7 2nd 1851, but he left for Newtown, Glamorgan in 1854, where he is now. After that the place was under the care of Mr J Bevan, Llangadog, for about 6 years, that is until he lost his health. After that this church together with Bethlehem gave a call to Mr W R Davies, a student at Brecon College, and he was ordained in 1863. In his time here they built a schoolhouse and stable, and paid for the whole within a few months. He laboured here with a degree of success, and that in a most agreeable and peaceful spirit. He left here for Siloh, Penybanc, near Llandilo, in Sept 1873.

The following were raised to preach here;

  • Henry Davies, Bethania. See his history with that of that church
  • David Thomas. Minister at Tonypandy. Educated at Brecon College
  • Rees G. Levi. Educated at Carmarthen College. Keeps a Grammar School in Llangadog, one that is very prosperous

Mr. Williams, Nantyrhogfan; Mr. Davies, Llwynfallen; Mr. Jones, Gwarwaun; and Mr. Davies, Cadwgan, are the deacons in this church

Biographical Notes*

GRIFFITH GRIFFITHS ... born in Perth-yr-hafod, Cilrhedyn ... member at Trelech  ... known as Griffiths Pant-y-cenglau ... started to preach at Ffynonbedr ... moved to Capel Isaac area in 1816 ... involved in starting causes at Siloam and Mynydd Llansadwrn ... ordained at Carmel in 1827 ... had care of Penybanc for some years ... died in 1851, aged 74, buried at Capel Isaac...

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

TABOR, LLANWRDA

Saif capel Tabor ar fryn tra hyfryd, ar yr ochr orllewinol i afon Tywi, ac oddeutu pedair  milldir o dref Llanymddyfri, a gellir ei ganfod yn dra eglur wrth fyned gyda'r gerbydres o Lanymddyfri i Landilo ond troi y wyneb i'r ochr ddeheu. Adeiladwyd y capel gan Mr. Thomas Jones, ar ddarn o dir perthynol i ffarm Cefenbenydd, eiddo yr hwn oedd y ffarm yn nghyd ag amryw ffermydd ereill yn mhlwyf Llanwrda yr amser hwnw. Offeiriad oedd Mr. Jones, yn gweini yn Whitefield, swydd Henffordd, ond yr oedd yn enedigol o blwyf Llanwrda. Tueddwyd ei feddwl i adeiladu capel Annibynwyr yn y lle, ac fe a hysbysodd ei feddwl i'w frawd Mr. John Jones, Bwlchygwynt, yr hwn a ymddiddanodd âg eglwys Annibynol Crugybar, yn nghyd ag amryw weinidogion Annibynol, a chafodd anogaethau i fyned a'r gwaith yn mlaen. Aelod o eglwys Crugybar oedd Mr. Jones, Bwlchygwynt. Adeiladwyd y capel, y ty anedd, a'r marchdy (stable) yn y flwyddyn 1792, y rhai, yn nghyd â dernyn helaeth o dir i fod yn gladdfa ac yn ardd, a roddwyd gan Mr. T. Jones yn anrheg i'r Annibynwyr dros byth. Rhwymodd hefyd y swm o bedair punt y flwyddyn i'w talu o ardreth Cefenbenydd at ddwyn traul y weinidogaeth yn y lle. Trosglwyddodd yr oll i ddwylaw pedwar o ymddiriedolwyr, sef Meistri Thomas Thomas, Craigybwbach; Isaac Price, Llanwrtyd; Peter Jenkins, Brychgoed; a David Morgan, Dolau. Yr oedd proffeswyr crefydd yn anaml yn yr ardal hon cyn adeiladu Tabor; eto yr oedd yma rai yn canlyn y Gwaredwr, sef Mr. John Jones, Bwlchygwynt, a'i wraig; y wraig o Gilffara; a'r wraig o Bwllagddu; Morgan Jones, Castelliorwg, a'i wraig a'i ferch; John Davies, Cobbler, a'i wraig, y rhai oeddynt oll yn aelodau o eglwys Crugybar. Nid yn aml y pregethid yr efengyl yma y dyddiau hyny; ond byddai Mr. Price, Llanwrtyd, a Mr. Thomas, Craigybwbach, yn dyfod yma ambell brydnawn Sabboth, a rhai troiau yn yr

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

Tabor chapel stands on a most delightful hill, on the west bank of the river Tywi, about 4 miles from the town of Llandovery, and one can see it very clearly whilst going by coach from Llandovery to Llandilo but turning one's face to the right. The chapel was built by Mr Thomas Jones, on a piece of land belonging to Cefenbenydd farm, belonging to an estate with several other farms in Llanwrda parish at that time. Mr Jones was a clergyman, ministering in Whitfield, Herefordshire, but he was a native of Llanwrda parish. His inclination was to build an Independent chapel in the place, and he conveyed his thinking to his brother Mr John Jones, Bwlchygwynt, who discussed it with the Independent church at Crugybar, together with several Independent ministers, and he received encouragement to take the matter forward. Mr Jones, Bwlchygwynt was a member at Crugybar. He built the chapel, the dwelling house, and stable, in 1792, within a large piece of land for a graveyard and garden, which Mr Jones gave as a gift to the Independents for ever.  He also committed the sum of £4 a year to be paid as a tax on Cefenbenydd to offset the cost of a minister in the place. He transferred the whole thing ointo the hands of 4 trustees, namely Messrs Thomas Thomas, Craigybwbach; Isaac Price, Llanwrtyd; Peter Jenkins, Brychgoed; and David Morgan, Dolau. There were few professors of religion in this area before Tabor was built; yet there were some who followed the Redeemer, namely Mr John Jones, Bwlchygwynt, and his wife; the wife from Gilffara; and the wife from Bwllagddu; Morgan Jones, Castelliorwg, and his wife and daughter; John Davies, cobbler, and his wife; all of whom were members at Crugybar church. It was not often that the gospel was preached here in those days; but Mr Price, Llanwrtyd, and Mr Thomas, Craigybwbach, came here on the occasional Sunday afternoon, and sometimes in the week. Therefore, it is seen that Tabor church was originally a branch of Crugybar church. Preaching began in the new chapel every Sunday at various times, and they celebrated the Lord's Supper once every 3 months. So they continued until the death of Mr Price in 1803. But when Mr Daniel Jones was ordained in Crugybar in 1805, it was thought better to hold communion in Tabor every month; and for that purpose, decided that as many members of Crugybar as was convenient should congregate at Tabor from then on. Amongst those people was William Efan Rhydderch, and his wife; John and Nansi Jones, Godre'mynydd; Dafydd Shon Edmunt; Thomas Williams, Cwmllynfe, and his wife, and some others as well. William Efan Rhydderch and Thomas Williams, Cwmllynfe, were chosen as deacons. Mr Daniel Jones was the minister here until 1823. The church membership increased considerably in his time. There was no connection between Tabor church and Crugybar church after Mr Jones left. The next as minister here was Mr Lewis Powell, Capel Isaac at the time, Cardiff afterwards. The church was under his care for about a year. After he left the church was under the care of Mr D Jones, Gwynfe, for some years, and scores were added to the membership in his time, for a powerful revival broke out in 1828 and 1829. After Mr Jones left in 1831 Mr T James, Abergorlech, took over the church, and he was here until his death in 1844, and his mortal remains lie in Tabor graveyard. Tabor was rebuilt in 1842, and the cost was around £250, which was paid by voluntary contributions from the church and district. They gave a call to Mr Thomas Jones, Bryn, Llanelli, who was installed here 19th August 1845, and he continued to labour here and in Hermon until June 1850, when he moved to Morriston. In August 1851, Mr John Jones, BA, a student at Carmarthen College, was ordained as the minister in Tabor and Hermon, but on January 30th 1859 he moved to Bridgend in Glamorgan.  On the 22nd of the following May there were 30 admitted to this church through the right hand of fellowship, and on the 19th of the following month - June, admitted 29. The revival broke under the ministry of Mr W Jones, Pentretygwyn. On Nov 18th 1860, Mr E A Jones, Ynysgau, Merthyr, took over the church, and he continued to look after it together with Providence church, Llangadog, until January 1869, when he moved to Dolgellau, Merionethshire. After Mr Jones left this church together with Llangadog church gave a call to Mr John Hughes, Aber, Breconshire, and he began here on 24th April 1870, where he continues to labour now with a degree of success. Tabor graveyard is a pleasant place to bury the dead; lying on a south facing slope, and at its heart the remains of the old pilgrims that started the cause in the place, and they danced gaily before (Arch) God many times. Their names are preserved in this neighbourhood even today.

 The following were raised to preach here;*

  • Efan Roderick, son of W. E. Rhydderch, who was one of the first deacons here ... E Rodrick began to preach in 1814, died in 1850 ... a saddler by trade...........
  • Dafydd Jones, who soon turned to the Baptists
  • Thomas Johns. Educated at Brecon College, ordained at Ebenezer, Caernarfon, now in Capel Als, Llanelli

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CONTINUED


 

[Gareth Hicks 24 Dec 2008]