Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru.

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Eleri Rowlands (March 2008)

Carmarthenshire section (Vol 3) - Pages 393 - 406

Chapels below;

• (Continued) Cana (Merthyr parish)
• GIBEON  (Meidrym parish)  (with translation)
• TRELECH (with translation)
• BLAENYCOED (Cynwyl Elfed parish) (with translation)

Pages 393 - 406

393

(Continued) Cana (Merthyr parish)

nechreu y flwyddyn 1821; ac yn fuan amlygodd Mr. Theophilus Davies ddymuniad cryf am gael ei urddo yn weinidog yn y lle. Yr oedd yn amaethwr parchus, a boddlonodd gymeryd arno ei hun holl ddyled y capel, yr hon ydoedd tua 150p. Gwrthwynebai Mr. Peter a'r gweinidogion agosaf ei urddo oblegid mai dyn hollol anllythrenog ydoedd; ond wrth weled awydd yr ardal am hyny daeth Meistri H. George, Brynberian; S. Skeel, Trefgarn; W. Griffith Glandwr; a J. Evans, Penygroes, i fyny o sir Benfro i'w urddo yn y flwyddyn 1823. Bu Mr. T. Davies yn ddiwyd a llafurus, a llwyddianus iawn yn y weinidogaeth yma er byred ei gyrhaeddiadau ac er cyfynged ei wybodaeth. Yr oedd yr eglwys - yr hon nad oedd ond pump o aelodau ar ei ffurfiad yn 1821 - wedi cynyddu i ddau gant erbyn y flwyddyn 1841; ac yn eu plith rai o amaethwyr mwyaf cyfrifol yr ardal; ac yr oedd yr achos yn ei holl ranau mewn gwedd lwyddianus.  Bu yr hen weinidog farw Chwefror 12fed, 1843, yn 71 oed. Wedi bod am flwyddyn heb weinidog rhoddasant alwad i Mr. David Phillips, mab Dr. Phillips, Neuaddlwyd, a bu yma yn ddiwyd a ffyddlon am yn agos i dair-blynedd-ar-ddeg. Gwaelodd ei iechyd, a bu farw Tachwedd 29ain, 1856, yn 46 oed. Yn nechreu y flwyddyn 1859  unodd yr eglwys hon a'r eglwys yn Gibeon i roddi galwad i Mr. Abednego Jenkins, Brynmair, a chynhaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad Mai 17eg, 18fed a'r 19eg y flwyddyn hono. Yn nhymor gweinidogaeth Mr. Jenkins adeiladwyd yma gapel newydd cyfleus iawn, a dangosodd yr eglwys a'r ardalwyr oll ffyddlondeb mawr yn nglyn a'i adeiladiad. Wedi llafurio yma am ddeng mlynedd rhoddodd Mr. Jenkins yr eglwys i fyny, ac y mae yn awr yn gweinidogaethu yn Hen Gapel Llanybri, a Bethesda; ac y mae yr eglwys hon hyd yma yn amddifad o weinidog. Bu yma lawer o bobl ffyddlon a gofalus am yr achos, yn mysg y rhai y gellir enwi Jonah Thomas, James Thomas, Thomas Adams, ac eraill; ac nid yn fuan yr anghofir caredigrwydd teuluoedd y Derllys,  Bragdy, Maespieor, Capel,  Penplas, a Nantyrhebog, y rhai ydynt oll erbyn hyn wedi myned i ffordd yr holl ddaear, er fod hiliogaeth rhai o honynt etto yn glynu yn ffyddlon wrth yr achos yn y lle.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

THEOPHILUS  DAVIES. Ganwyd ef yn mhlwyf Abernant yn y flwyddyn 1772. Ni chafodd ddim manteision addysg yn foreuol, ond derbyniwyd ef yn aelod yn Bwlchnewydd gan Mr. Thomas Davies, pan oedd yn gydmarol ieuangc. Yr oedd ganddo ddawn gweddi nodedig, ac yr oedd yn ganwr rhagorol yn yr hen ddull. Dilynai y cyfarfodydd gweddi oedd o dy i dy bob nos Fawrth yn rheolaidd, ac ni chai na thywydd garw na phellder ffordd ei atal. Dechreuodd bregethu, ac yr oedd gan ei hen Weinidog serch mawr tuag ato, oblegid ei fod bob amser mor barod i'w wasanaethu. Dyn anllythrenog hollol ydoedd. Ni fedrai gymaint a darllen penod yn gywir, ac yn aml gwnai y  camgymeriadau mwyaf gwrthun; ond yr oedd rhwyddineb ei ddawn, a gwresawgrwydd ei ysbryd, a phereidd-dra ei lais yn peri ei fod yn dderbyniol iawn gan ddosbarth 1luosog o'i wrandawyr. Yr oedd wedi meddwl y cawsai alwad i fod yn Weinidog yn Bwlchnewydd wedi marwolaeth Mr. Davies; a theimlodd yn dramgwyddus iawn pan y rhoddwyd galwad i Mr. J. Bowen, Saron.

394  

Ar ol hyny y trodd ei wyneb tuag ardal Cana, ac ymgymerodd a chodi achos ynddo a llwyddodd i gael ei urddo yno. Yr oedd yn ddyn diniwed a diddichell hollol, ac nid oedd dadl yn meddwl neb am ddidwylledd ei grefydd. LIafuriodd yn ddyfal yn Cana yn hollol ar ei draul ei hun, a gwelodd ffrwyth lawer i'w ymdrechion. Adroddodd yn Nghynadledd Cymanfa Bwlchnewydd yn y flwyddyn 1841 hanes y diwygiad oedd wedi cymeryd lle yn Cana nes gwfreiddio pawb yn y lle. Bu am rai blynyddoedd yn cyrchu yn fisol i Salem, gerllaw Liandilo ac yr oedd gofal yr eglwys hono arno, ond rhoddodd hi i fyny oblegid  pellder ffordd; ond yr oedd coffadwriaeth parchus iddo gan yr hen bobl yno. Pregethai yn fisol yn Bwlchnewydd am lawer o flynyddoedd, ac wedi hyny yn Blaenycoed; ac yr oedd yn hoff iawn o holi yr ysgolion, ond mai y cwestiynau symlaf a ofynai iddynt. Llwyddodd trwy ei ddiwydrwydd i gasglu cryn lawer o'r byd, ac yr oedd Penrhiw, lle yr oedd yn byw y rhan olaf o'i oes, yn eiddo iddo; er iddo trwy ei ddiniweidrwydd gael ei ddrygu yn fawr yn ei amgylchiadau. Priododd, ond ni bu plant iddo  ac yr oedd ei wraig yn mhell o fod yn "ymgeledd gymhwys iddo."* Yr oedd ynddo ymlyniad cryf wrth yr achos yn Cana ac yr oedd gan yr eglwys yno barch dwfn iddo yntau er eu bod yn teimlo ei fod yn ei flynyddoedd, diweddaf yn anghymwys oherwydd methiant a phalldod ei gof  i gyflawni ei weinidogaeth. Bu farw Chwefror 12fed, 1843, yn 71 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Cana, a phregethwyd yn ei angladd gan Mr. D. Davies, Pantteg.

DAVID PHILLIPS. Ganwyd ef Mehefin 14eg, 1810, yn Penybarc yn mhlwyf Hen Fenyw, yn sir Aberteifi. Derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys yn Neuaddlwyd, dan ofal ei dad, pan yn bedair-ar-ddeg oed, a phan yn ddeunaw oed dechreuodd bregethu. Aeth i Athrofa Drefnewydd yn y flwyddyn 1829, lle yr arhosodd rai blynyddoedd. Bu am yspaid ar ol hyny yn aros yn Llanelltydfawr.  Yn 1838, urddwyd ef yn weinidog yn Sardis a Myddfai, gerllaw Llanymddyfri.  Darfu ei gysylltiad a'r eglwys yno yn mhen dwy flynedd, a dychwelodd adref.  Yn mhen amser aeth i Dinas Powys, gerllaw Caerdydd, ac arosodd yno dros ychydig, ac oddiyno cafodd alwad cyn diwedd y flwyddyn 1843, o Cana, lle yr ymsefydlodd ac y treuliodd weddill ei oes. Yr oedd Mr. Phillips yn ddyn hardd, o ymddygiad boneddigaidd, o dymer lednais, ac o ddawn melus; ond yr oedd yn amddifad mewn nerth corfforol a phenderfyniad meddyliol. Bu yn gysurus a defnyddiol yn Cana, a chafodd lawer o garedigrwydd gan bobl ei ofal. Nychodd ei iechyd yn raddol, a bu farw Tachwedd 29ain, 1856, yn 46 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Cana, a gadawodd weddw a nifer o blant amddifaid i alaru ar ei ol.

GIBEON

 (Meidrym parish)

Mae y capel yma yn mhlwyf Meidrym. Arferai Mr. Phillips, Bethlehem, bregethu yn achlysurol yn yr ardal, ac yr oedd yma rai o aelodau Bethlehem, a rhai o aelodau Ffynonbedr yn byw yma. Yn y flwyddyn 1840, penderfynwyd adeiladu capel bychan er cyfleustra y gymydogaeth.

David Thomas, Bronhaul; John Phillips, Penlan; a John Williams, Warwenallt, oedd y rhai a gymerent y llaw flaenaf yn y gorchwyl, ac o'r gweinidogion Mr. Owens, Bwlchnewydd, oedd eu prif gynorthwywr; a phregethodd ef lawer mewn gwahanol dai yn yr ardal. Agorwyd y capel yn nechreu y flwyddyn 1841. Ni bu yma yr un gweinidog sefydlog hyd

395

ddechreu y flwyddyn 1844, pryd y cymerodd Mr. E. Jones, Ffynonbedr, ofal y lle, a chynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad Chwefror 14eg a'r 15fed, a bu yma am fwy na phedair blynedd. Yn 1849, cymerodd Mr. J. Thomas ofal yr eglwys mewn cysylltiad a Bwlchnewydd, a pharhaodd yn nglyn a Bwlchnewydd hyd ymadawiad Mr. M. D. Jones i'r Bala,  yn y flwyddyn 1855. Bu yr eglwys dan ofal Mr. A. Jenkins o'r flwyddyn 1859 hyd 1872  pryd y rhoddodd hi i fyny, ac y cymerodd ofal Llanybri. Mae yma gapel newydd prydferth wedi ei godi, a bu Mr. Jenkins a'r eglwys yn ddiwyd iawn i'w gael i ben ac i dalu am dano. Mae y rhan fwyaf o'r aelodau a ddechreuodd yr achos wedi eu symud ymaith gan angau, ond y mae yma eraill wedi codi i gau y bylchau. Codwyd yma un pregethwr, sef David Lewis, yr hwn sydd yn parhau yn bregethwr cynorthwyol yn yr eglwys.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

This chapel is in Meidrym parish. Mr Phillips, Bethlehem, used to preach in the area occasionally, and some of the members of Bethlehem, and some from Ffynonbedr, lived here. In 1840, they decided to build a small chapel for the convenience of the neighbourhood.

David Thomas, Bronhaul; John Phillips, Penlan; and John Williams, Warwenallt, were those who took a leading role in the matter, and of the ministers Mr Owens, Bwlchnewydd was their principal supporter; and he preached a lot in  different houses in the area. The chapel opened at the start of the year 1841. There wasn't the same settled minister here until the start of 1844, when Mr E Jones, Ffynonbedr, took over care of the place, and they held a meeting to install him on 14th/ 15th Feb, and he was here for more than 4 years. In 1849 Mr J Thomas took over care of the church together with Bwlchnewydd, and it continued with Bwlchnewydd until Mr M D Davies left for Bala in 1855. The church was under the care of Mr A Jenkins from 1859 until 1872 whe he gave it up and took over Llanybri. A new beautiful chapel has been raised here, and Mr Jenkins and the church were very industrious to get it finished and paid for. Most of the founding members have left the cause through death, but others have risen to take their places. One preacher was raised here, namely David Lewis, who continues as an assistant preacher in the church.

TRELECH

Mae yr eglwys barchus a lluosog hon yn un o'r canghenau cryfaf a dorodd allan oddiar yr hen gyff yn y Palmawr. Arferai amryw o'r plwyf hwnw gyrchu yno i gymundeb yn nyddiau Mr. Stephen Hughes, ac er mwyn cyfleustra i'r rhai hyny ac eraill a breswylient yma, deuai yntau yn achlysurol yma i bregethu i dy bychan mewn lle a elwir y Dinas; ac yn mhen amser ffurfiwyd yr aelodau hyny yn eglwys. Nis gallasom gael allan ddyddiad ei ffurfiad ond tueddir ni i gredu iddi gael ei chorpholi gan Mr. Stephen Hughes ryw ychydig cyn ei farwolaeth. Ymddengys mai dan yr un weinidogaeth a Henllan y bu dros yspaid. Yr oedd Thomas Jones, Glanffrwd, yr hwn wedi hyny a fu yn weinidog yn Drefach, yn aelod o'r eglwys yma, a dywedir yn "Hanes Crefydd yn Nghymru," fod yn debygol fod Lewis Richards, Fronlas, yn un o'r aelodau a ymffurfiasant yn eglwys yma. Adeiladwyd capel bychan yn y man lle y saif y capel presenol yn gynar  yn y ddeunawfed ganrif, ac ymddengys fod y cysylltiad wedi ei dori rhyngddynt a Henllan cyn yr ymraniad a gymerodd le yno yn y flwyddyn 1707.

Tueddir ni i feddwl mai y gweinidog cyntaf a fu yma oedd Mr. Lewis Richards, Fronlas, oblegid dywed Mr. Peter yn "Hanes Crefydd yn Nghymru," iddo farw yn y flwyddyn 1708; ac yn y flwyddyn hono dywedir i Mr. David Jenkins, Crugymaen, ddyfod yma yn weinidog. Mae traddodiad wedi treiglo  o oes, i oes, fod y ddau wr a enwyd yn ddynion syml a chrefyddol, yn bregethwyr cymeradwy, ac yn fugeiliaid gofalus. Nid oes dim wedi ei adael ar gof a chadw hyd y flwyddyn 1750, pryd y derbyniodd Mr. John Davies, Ffynondafolog, aelod gwreiddiol o'r eglwys hon, ond a urddasid yn Nghastellnedd ddeng mlynedd cyn hyny, alwad oddiyma, a'r hon y cydsyniodd, a bu yma yn ffyddlon hyd ei farwolaeth Mawrth 27ain 1765. Yn nhymor ei weinidogaeth ef ail-adeiladwyd  a helaethwyd y capel. Yn mhen dwy flynedd wedi ei farwolaeth rhoddwyd galwad i Mr. Owen Davies, Crofftycyff, - Ffaldybrenin yn awr - a dechreuodd ei weinidogaeth yma yn y flwyddyn 1767. Llafuriodd yma gyda mesur helaeth o lwyddiant am ugain mlynedd, pryd yn anhapus iddo ei hun ac i'r eglwys yr ymyrodd a chynen mewn eglwys arall, a thrwy hyny tynodd fyd o ofid am ei ben. Llettyodd rhai personau o gryn ddylanwad yn eglwys Glandwr olygiadau croes i eiddo y rhan fwyaf o'u cydaelodau, ar rai o brif athrawiaethau yr efengyl; ac wedi i bob moddion fod yn aneffeithiol

396  

i'w ddychwelyd i'r hen ffordd dda, penderfynodd yr eglwys eu diarddel. Daeth y rhai hyn i gydnabyddiaeth a Mr. Davies, Trelech, ac er na ddrwg-dybid ef o fod o'r un golygiadau a hwy, etto ystyriai fod y ddysgyblaeth a  weinyddwyd arnynt yn rhy lym, ac arwyddodd barodrwydd i'w derbyn i'r eg1wys yn Nhrelech. Safodd yr eglwys yn erbyn hyny gan eu bod yn hollol o'r un farn a'r eglwys yn Glandwr ar y pyngciau mewn dadl; yr hyn a barodd deimladau blin rhwng Mr. Davies a'i bobl. Aeth ef allan a rhyw ychydig nifer gydag ef  ac wedi pregethu am ychydig yn ei dy ei hun y diwedd fu i'r rhai a fwriwyd allan o Glandwr godi capel iddynt eu hunain yn Rhydparc ac aeth Mr. Davies yno yn weinidog iddynt; a dilynwyd ef gan ychydig o'i gefnogwyr mwyaf selog. Effeithiodd yr amgylchiad yma yn fawr ar yr eglwys hon fel y collodd lawer o'r tir oedd wedi ei enill yn yr ugain mlynedd blaenorol.

Cyn diwedd y flwyddyn 1788, rhoddwyd galwyd i Mr. Morgan Jones, yr hwn oedd ar y pryd yn fyfyriwr yn ysgol Mr. Griffith, Glandwr; ac urddwyd ef Mawrth 13eg, 1789. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri; T. Thomas,,Pentretygwyn;. J. Griffith, Glandwr; B. Evans, Drewen; T. Davies, Pantteg; R. Morgan, Henllan; D. Peter, Caerfyrddin; I. Price, Llanwrtyd; S. Lloyd, Brynberian; P, Morris, Tynygwndwn; W. Gibbon, Neuaddlwyd; D. Davies, Abertawy; J. Davies, Alltwen, ac eraill. Nid oedd Mr. Jones ond 22 oed pan ddechreuodd ei weinidogaeth, ac yr oedd yn edrych yn fachgenaidd iawn; ac er fod yr eglwys yn mhell o fod mewn agwedd galonogol, ni bu yn hir heb ddychwelyd i'w mwynder blaenorol. Ymroddodd trwy lwyrfryd calon i'w waith ac yr oedd wedi ei gyfaddasu gan natur a gras i'r maes eang yr arweiniwyd ef iddo gan Ragluniaeth.. Taflodd ysbryd crefyddol i'r holl eglwys, sefydlodd gyfarfodydd gweddio yn ngwahanol ranau y wlad, a phregethai ei hun yn mhob cwr mor aml ag y gallai. Yr oedd Capel Iwan wedi ei adeiladu yn flaenorol i'w sefydliad ef yn Nhrelech, ond ail adeiladwyd ef yn ei amser yntau, a chodwyd capeli newyddion yn Ffynonbedr, Blaenycoed, a Llwynyrhwrdd, yn y rhai y sefydlodd eglwysi blodeuog.  Sefydlwyd Ýsgolion Sabbothol mewn gwahanol fanau, a gosodai y rhai hyny i ddysgu pyngciau, a dyfod yn eu tro i Drelech i'w hadrodd ar foreu Sabboth. Dywedir iddo yn ystod y chwe'-blynedd-a-deugain y bu yn gweinidogaethu yma dderbyn oddeutu dwy fil a phedwar cant o bersonau i gymundeb. Mwynhaodd yr eglwys amryw dymhorau o ddiwygiadau grymus; ac yn enwedig bu y flwyddyn 1829 yn un nodedig i gofio Sion. Derbyniwyd ar un Sabboth cymundeb chwech-ugain o aelodau, ac o ugain i driugain ar Sabbothau eraill, fel y derbyniodd i'r eglwysi dan ei ofal yn nghorff y flwyddyn hono bedwar cant o eneidiau. Ail-adeiladwyd y capel, a gwnaed ef yn addoldy eang a chadarn, ac ymgasglai yr holl wlad iddo.

Gan fod y gwaith yn trymhau ac yntau  yn heneiddo amlygodd ddymuniad am i'w fab, Mr. Evan Jones, yr hwn a ddygasid i fyny yn Athrofa Caerfyrddin, i gael ei ddewis i gydlafurio ag ef. Cynhaliwyd cyfarfodydd yr urddiad Tachwedd l7eg a'r l8fed, 1824. Ar yr achlysur  pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. D. L. Jones, Athraw Ieithyddol Athrofa Caerfyrddin. Holwyd y gofyniadau gan Mr. T. Phillips,  Neuaddlwyd. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. M. Jones, Trelech. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. D. Peter, Caerfyrddin, ac i'r eglwys gan Mr. T. Phillips.*  Bu y ddau yn cydlafurio hyd farwolaeth y tad, yr hyn a

* Disgedydd 1825, Tudal 153

397

gymerodd le Rhagfyr 23ain, 1835; ond bu y gofal ar Mr. Evan Jones dros yspaid wedi hyny, hyd nes y symudodd i Ruscombe, yn swydd Caerloyw.

Yn y flwyddyn 1839, rhoddwyd  galwad i Mr. David Hughes, Casnewydd a chynhaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad yn Nhrelech a Blaenycoed, Mehefin l1eg, l2fed, a'r 13eg y flwyddyn hono. Nid oedd yr eglwys ar ei ddewisiad yn gwbl unol, ond ni bu yn hir cyn enill yr holl wlad yn ei ffafr. Yr oedd ei ddawn yn hollol wahanol i'w ragflaenydd, ond yr oedd nodwedd ei addysg a'i weinidogaeth y fath ag a wnaeth les dirfawr i'r eglwys yn y cyfnod hwnw. Creodd ymchwiliad ac ysbryd darllengar mewn llawer oedd hyd hyny yn lled ddifeddwl, a pharhaodd y gynnulleidfa yn gref a lluosog trwy holl ystod ei dymor yn y lle. Rhoddodd ei " Holwyddoreg" symbyliad effeithiol i lawer o feddyliau, y rhai a deimlant oddiwrth ei ddylanwad hyd y dydd hwn. Parhaodd yr eglwys i fyned rhagddi, fel yn yspaid deng mlynedd ei weinidogaeth y derbyniwyd rhwng Trelech a Blaenycoed tua saith gant o aelodau newyddion. Gwaelodd ei iechyd yn raddol, a bu farw Chwefror 20fed, 1849, yn 49 oed.

Wedi bod ychydig gyda dwy flynedd heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. Isaac Williams, Brynteg, Sir Forganwg; a chynhaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad yma ac yn Llwynyrhwrdd, Gorphenaf laf, 2il, a'r 3ydd, 1851. Llafuriodd Mr. Williams yma yn ddiwyd a chymeradwy am un-flynedd-ar-hugain, ac yn y flwyddyn 1872 symudodd i gymeryd gofal yr eglwysi yn Pantteg a Horeb, gerllaw Caerfyrddin. Mae yr achos wedi parhau yn ei nerth, a llawer o'r gwresawgrwydd oedd yn yr eglwys gynt yn aros ynddi etto. Mae yr eglwys yma wedi bod bob amser yn nodedig am ei heddwch a'i thangnefedd. Nid ydym yn gwybod am un ymryson o bwys a fu ynddi trwy ei holl hanes, ond yr un y cyfeiriasom ati yn nhymor gweinidogaeth Mr. Owen Davies. Anhawdd cael un eglwys yn fwy parod i estyn help i achosion dyeithr, ac i syrthio i mewn a pha symudiad cyhoeddus bynag fyddo yn yr enwad. Mae bywiogrwydd crefyddol wedi bod yn un o'r nodweddion arbenig, ac er o bosibl nad yw hyny mor amlwg ag y bu, etto nid yw y tân wedi llwyr ddiffodd ar ei haelwyd; a hwyrach mai i hyny y gellir profi fod ynddi gynifer o bobl mor nodedig mewn doniau gweddi, a chynifer o bregethwyr wedi cyfodi o honi. Anhawdd genym feddwl fod un gymydogaeth yn Nghymru lle y mae cymaint o bregethu wedi bod mewn anedd-dai yn ystod y triugain mlynedd diweddaf ag a fu yn y gymydogaeth hono, ac i hyny yr ydym yn priodoli fod y wlad wedi ei darostwng mor llwyr gan yr Efengyl. Mae yma lawer o bersonau a theuluoedd sydd wedi bod yn swcwr mawr i'r achos yma o bryd i bryd, ac nid yn fuan yr â yn anghof garedigrwydd hen deuluoedd Ffynonwen, Garegwen, Crosffau, Crugiwan, Glanrhyd, Fronlas, Plasparciau, Rhydcarnarfon, Godreudewi, Siop, a llu yn ychwaneg nas gallwn yma eu crybwyll.

Codwyd yma luaws o bregethwyr o bryd i bryd, a daeth llawer o honynt i gyhoeddusrwrdd a dylanwad mawr yn yr enwad. Dyma y rhestr gyflawnaf a allasom gasglu :

• Lewis Richards, Fronlas. Urddwyd ef yn weinidog yn yr eglwys.
• John Davies, Ffynondafolog.  Daw ei hanes ef yn nghofnodion y gweinidogion a fu yma.
• Rees Davies. Derbyniwyd ef i athrofa Caerfyrddin yn y flwyddyn 1755.
• David Davies. Yr oedd yn fab i Mr. Owen Davies y gweinidog a fu

398

•  ...................yma. Bu yn pregethu trwy ei oes, er na urddwyd ef. Yr oedd wedi cael addysg dda, a bu yn athraw ysgol rhagorol. Bu farw yn mis Medi, 1825, yn 61 oed.
• George Lewis, D.D. Daeth ef yn enwog fel gweinidog, esboniwr, ac athraw.
• David Llwyd. Yr oedd oedd ef yn pregethu cyn dyfodiad Mr. Morgan Jones, a  pharhaodd  bregethu yn gynorthwyol trwy ei oes.
• Samuel Devonald. Dechreuodd bregethu yr un pryd a Mr. Samuel Griffith, Horeb. Yr oeddynt ill dau yn perthyn i'r gangen yn Llwyn-yr-hwrdd. Ymfudodd S. Devonald i America.
• John Beynon, Dorrington, Sir Amwythig. Cyhoeddodd ef hanes bywyd Mr. M. Jones yn Seisneg. Bu Mr. David Richard, Ffynonwen, o help mawr iddo pan oedd yn ieuangc i gael addysg
• David Davies. Urddwyd ef yn Rheoboth, gerllaw Llanelli.
• John Griffiths. Urddwyd ef yn Llanarmon, Sir Ddinbych, lle y treuliodd ei oes.
• Samuel Simon. Aelod oedd ef yn Llwyn-yr-hwrdd. a thebygol mai yno y dechreuodd bregethu er na anfonwyd ei enw i  ni gyda'r pregethwyr a godwyd yn yr eglwys hono. Ganwyd ef  Ionawr 12fed, 1796. Dechreuodd bregethu pan yn ugain oed, Addysgwyd ef yn Athrofa Drefnewydd. Urddwyd ef yn Hazelgrove, gerllaw Stockport ac wedi llafurio mewn amryw fanau rhoddodd y weinidogaeth  fynu yn y flwyddyn 1858, a symudodd  i fyw i  Manchester, lle y treuliodd weddill ei oes. Bu farw Mai 17eg, 1868. Mab iddo ef ydyw Dr. Simon, athraw presenol Athrofa Spring Hill, Birmingham.
• Benjamin Griffiths. Urddwyd ef yn Abergorllech, lle y daw ei hanes dan ein sylw.
• Evan Jones. Urddwyd ef yma yn gydweinidog a'i dad.
• Thomas James. Bydd genym air i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at eglwysi Hermon a Tabor lle y terfynodd ei  weinidogaeth.
• David Rees. Urddwyd ef yn Llanelli, lle y treuliodd ei oes yn ddefnyddiol a llwyddianus.
• Joseph Evans. Addysgwyd ef yn Athrofa Drefnewydd, ac urddwyd ef yn nghapel Seion lle y cawn etto gyfle i  gyfeirio ato.
• Henry Evans. Bu dan addysg yn Drefnewydd, ac urddwyd ef yn Carmel, Penbre, a bydd genym air i'w ddyweyd am dano pan ddeuwn at yr eglwys yno.
• David Davies. Dygwyd ef i  fynu yn Athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef yn Llundain, lle y treuliodd fwy na deng-mlynedd-ar-hugain. Mae yn awr yn America.
• Evan Davies. Addysgwyd ef yn Athrofa y Drefnewydd. Urddwyd ef yn Berriew, Sir Drefaldwyn, ond y mae pob cysylltiad rhyngddo a'r weinidogaeth wedi darfod er's blynyddau.
• Benjamin James. Urddwyd ef yn Jerusalem, Penbre. Symudodd i Abersychan. Mae etto yn fyw, ond heb un berthynas a'r weinidogaeth.   
• Benjamin Rees. Yr oedd yn nai i Mr. J. Griffiths, Llanarmon, a thrwy ei gysylltiad ag ef aeth i'r Gogledd. Bu yn cadw ysgol, ac yn pregethu yn achlysurol.  Cymerwyd ef yn glaf, a bu farw Tachwedd 26ain, 1832, yn 28 oed. Claddwyd ef yn mynwent capel Llandegle, lle y  gwelir careg ar ei fedd, ac efe oedd y cyntaf a gladdwyd yn y fynwent hono.*

* Llythyr Mr. T, D, Jones, Pontystyllod.

399

• Thomas Evans. Bu ef farw yn mlodeu ei ddyddiau.
• Samuel Evans. Enciliodd ef i'r Eglwys Sefydledig.
• Joshua Lewis. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef yn Henllan, lle y mae etto.
• John Jones. Ymadawodd i'r Eglwys Sefydledig.
• Howell Davies. Wedi pregethu am amser aeth at y Bedyddwyr.
• Benjamin Evans. Mae yn pregethu yn achlysurol, ac yn awr yn cadw ysgol yn capel Seion, lle y bu ei frawd yn gweinidogaethu.
• Thomas Davies. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn Llandilo, lle y mae wedi bod bellach am fwy na chwe' blynedd ar hugain.
• Theophilus Davies. Bu yn pregethu am dymor, ond y mae wedi rhoddi i fynu er's blynyddau.
• Thomas Lewis. Dygwyd ef i fynu yn Athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef yn Solfach, ac y mae yn awr yn Llanybri.
• William Rees. Bu yn efrydydd yn yr Athrofa Orllewinol, ac urddwyd ef yn Llechryd, lle y mae etto.
• William Davies. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu ac ar derfyniad  dymor yno urddwyd ef yn Aberteifi, lle y mae yn parhau i lafurio.
• Owen Picton Davies. Cafodd ei addysg yn Athrofa Caerfyrddin. Ymfudodd i  America, lle urddwyd ef yn Turin.
• John Davies. Dygwyd ef i fynu yn Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn Abergwaun, lle y mae etto.
• David Lewis. Bu ef farw pan yn fyfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin.

Nis gallwn sicrhau fod y rhestr uchod yn gyflawn, ond parodd i ni lawer o lafur i'w chael fel y mae, ac yr ydym yn ddyledus iawn i'n hanwyl frawd Mr. Davies,  Llandilo, am ei gymhorth i'w gwneyd i fynu. Mae enwau Evan Davies, John Owens, Thomas Jones, a John Williams, gan Mr. S. Griffiths, Horeb, yn Nghofiant Mr. Morgan Jones, fel rhai a fu yn bregethwyr cynorthwyol yn yr eglwys hon, ond nid oes genym unrhyw wybodaeth pellach am danynt.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

LEWIS RICHARDS, Fronlas. Nid oes genym ddim i'w ddyweyd am dano, ond a ddywedasom eisioes. Yr oedd fel y tybir yn un o aelodau gwreiddiol yr eglwys, ac y mae yn debyg mai efe oedd y gweinidog cyntaf a urddwyd yn y lle. Yr oedd yn wr duwiol, a llafurus iawn yn y weinidogaeth. Bu farw yn y flwyddyn 1708.*

DAVID JENKINS, Crugymaen. Bydd genym air i'w ddyweyd am dano ef pan ddeuwn at hanes Ffaldybrenin.

JOHN DAVIES.  Ganwyd ef yn y flwyddyn 1714, yn Ffynondafolog, ac efe oedd etifedd y lle hwnw, ac amryw o diroedd eraill. Ymunodd yn ieuangc a'r eglwys yn Nhrelech, lle y dechreuodd bregethu, a derbyniwyd ef i'r Athrofa yn Nghaerfyrddin. Wedi gorphen ei amser yno derbyniodd alwad o Gastellnedd, ac urddwyd ef yno yn y flwyddyn 1710. Wedi llafurio yno am ddeng mlynedd derbyniodd alwad oddi wrth ei fam eglwys yn Nhrelech, a symudodd yno i fyw, a thrigodd yn nhreftadaeth ei hynafiaid yn Ffynondafolog. Coffeir am dano fel gweinidog ffyddlon a diwyd a phregethwr cymeradwy gan ei wrandawyr. Mae

*Hanes Crefydd yn Nghymru.

400

llawer iawn o'i hiliogaeth etto yn aros ac yn glynu wrth yr Arglwydd. Merch iddo ef oedd Sarah, gwraig  Mr. Thomas Davies, Pantteg. Bu farw Mawrth 27ain, 1765, yn 49 oed. Mae orwyr iddo yn byw yn awr yn Ffynondafolog; ac yr oedd ei weddw, Mrs. Gwenllian Davies, yn fyw yn y flwyddyn 1812, ac y mae ei hewyllys a wnaed y pryd hyny yn awr ger ein bron.

OWEN DAVIES. Ganwyd ef mewn coty bychan ar dir Erwyon, yn agos i Ffaldybrenin, yn y flwyddyn 1719. Bu y diweddar Mr. Rees Jones, Ffaldybrenin, yn byw yn Erwyon am  ddeugain mlynedd, ac arferai ddangos y cae ar ba un y safai y coty lle y ganwyd Owen Davies. Yr oedd yno Bandy, ac y mae hen redle y dwfr at y felin bân i'w gweled etto, er fod y coty a'r pandy wedi eu hen chwalu. Ymunodd a'r eglwys yn Croftycyff pan yn ieuangc, a dechreuodd bregethu pan yn bedair-ar-hugain oed. Urddwyd ef yn y flwyddyn 1742,* i fod yn gydweinidog a Mr. Phillip Pugh. Llafuriodd yno hyd y flwyddyn 1768, ac yr oedd yn ddefnyddiol yn y wlad fel ysgolfeistr yn gystal ag yn gymeradwy fel pregethwr. Yn y flwyddyn a nodwyd derbyniodd alwad o Gapel y Graig, Trelech, a bu yno yn dra llwyddianus am ugain mlynedd, hyd nes yn anffodus y cymerodd blaid nifer o ddynion a dorwyd allan o eglwys Glandwr oblegid eu bod yn gwyro yn eu barn ar rai o brif wirioneddau yr efengyl. Nid oedd neb yn amheu iachusrwydd ei olygiadau ef, ond beiid ef am gymeryd plaid y rhai y credid eu bod yn cyfeiliorni oddiwrth y gwirionedd, ac yn enwedig am y mynai eu derbyn i'r eglwys yn erbyn barn a theimlad mwyafrif yr aelodau. Cauwyd y drws yn ei erbyn, ac wedi codi capel Rhydyparc bu yn gweinidogaethu yno dros weddill ei oes. Diau iddo gael ei dwyllo yn y bobl y cymerodd eu plaid, a'u bod wedi gwyro yn llawer pellach yn eu golygiadau nag yr oedd efe erioed wedi meddwl, oblegid trodd rhai o honynt allan yn Ariaid ac yn Sosiniaid; a chydnabyddodd ei gamgymeriad cyn ei farw, a dymunodd gael ei gladdu yn mynwent Capel y Graig, Trelech, ac felly y bu, er fod bedd wedi ei dori iddo yn mynwent Rhydyparc.

MORGAN JONES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1768, mewn lle a elwir Troedyrhiw, Cwmyglyn, yn mhlwyf Llywel, sir Frycheiniog. Yr oedd ei dad, Evan Jones, yn amaethwr bychan diwyd a gonest; ond nid oedd yn aelod eglwysig; ond yr oedd ei fam yn wraig ragorol am ei duwioldeb, ac yn aelod yn Nghefnarthen. Efe oedd eu hunig blentyn. Cafodd ychydig addysg ddyddiol yn ei febyd, a phan yn ddeuddeg oed aeth i wasanaeth Phillip Thomas, un o aelodau Cefnarthen. Symudodd yn mhen dwy flynedd at un Morgan Davies; a chan nad oedd plant gan hwnw cymerodd hoffder neillduol ynddo, ac ymddygodd tuag ato fel pe buasai yn fab iddo. Yn y teuluoedd hyn daeth i deimlo argraffiadau crefyddol dwys ar ei feddwl, a derbyniwyd ef yn aelod eglwysig gan Mr. Peter Jenkins. Dangosodd yn fuan fod ynddo gymhwysderau pell uwchlaw y cyffredin, a dechreuodd ei ddoniau mewn gweddi ymddadblygu, ac yr oedd ganddo y fath gof i adrodd y pregethau a wrandawai fel y cymhellwyd ef i bregethu, a daeth yn fuan yn dra chymeradwy trwy holl gylch ei adnabyddiaeth. Aeth i'r ysgol i Landwr, dan ofal Mr. J. Griffith, lle yr oedd nifer o wyr ieuaingc yn ymbarotoi at y weinidogaeth; ac yno ymroddodd yn ddiwyd i gyfaddasu ei hun i'r gwaith oedd o'i flaen. Derbyniodd alwad gan eglwysi Trelech a Chapel Iwan. Yr oedd y lle olaf hyd hyny*

*Non Parochial Record Office

401

mewn cysylltiad a Glandwr, a than ofal ei athraw, Mr. Griffith, yr hwn a roddodd y lle i fyny ar fynediad Mr. Jones i Drelech. Urddwyd ef Mawrth 13eg, 1789. Dechreuodd ei weinidogaeth o ddifrif, ac ymglymodd yr eglwys ag yntau yn eu gilydd yn ddioed gyda serch anarferol. Cydgyfranogasant yn fuan o'r gwres oedd mor nodedig ynddo, a daethant i gydymdrech gydag ef mewn gweddiau am lwyddiant ar ei weinidogaeth, ac nid hir y buont heb gael arwyddion boddhaol fod "llaw yr Arglwydd gyda hwynt, a nifer mawr yn credu ac yn troi at yr Arglwydd."

Gan i ni gyfeirio at lafur gweinidogaethol Mr. Jones eisioes yn nglyn a hanes yr eglwys, nid rhaid i ni ail grybwyll hyny yma. Ond nid i'w faes cartrefol yn unig y cyfyngai ef lafur. Bu llaw ganddo mewn cysylltiad a Mr. Morgans, Henllan, yn sefydliad amryw o'r eglwysi yn rhanbarth Seisnig sir Benfro, a dyoddefodd lawer o'i anmharchu yn ei ymdrech i bregethu yr efengyl mewn conglau tywyll. Yr oedd yn un o'r offerynau blaenaf yn sefydliad yr achos Cymreig yn Llundain . Cyrchai yno vn fynych pan yr oedd myned. i'r brif ddinas yn rhywbeth gwahanol iawn i'r hyn yw yn ein dyddiau ni; a dadleuodd hawliau yr eglwys fechan yno,yn hyawdl ger bron eglwysi Cymru. Yr oedd yn ddyn o ysbryd cyhoeddus, ac ar ffurfiad y Gymdeithas Genhadol yr oedd yn un o'i phrif gefnogwyr. Bu ei godiad ef a Mr. Davies, Llangeler, ac un neu ddau eraill yn ddechreuad cyfnod newydd ar yr enwad Annibynol yn Nghymru. Yr oedd eu hysbryd cyhoeddus, a'u hawydd i ledaenu yr achos, yn nghyd a. nodwedd gyffrous eu gweinidogaeth, yn .peri fod yr eglwysi yn edrych i fyny atynt fel eu harweinwyr. Edrychid ar Mr. Davies fel y blaenaf yn yr enwad yn ei oes fel pregethwr doniol a gweinidog gweithgar, ac yr oedd Mr. Jones wedi cyfranogi yn helaeth o'r un elfenau; a'r ysbryd rhagorol oedd ynddo oedd ei hynodrwydd. Mae y rhai a gafodd gyfle i'w adnabod oreu yn ein sicrhau ei fod wedi ei gynysgaeddu a chymhwysderau neillduol, o ran ei gorff, ei feddwl, a'i ysbryd, i waith y weinidogaeth.

Yr oedd o ran ei gorff o faintioli cyffredin, yn hardd a lluniaidd, ond yn dew a chorffol. Yr oedd ei wyneb yn serchog ac agored, a rhyw sirioldeb gwastadol yn ei wedd, fel yr oedd yn hoffus i edrych arno. Er ei fod yn ddoeth, a synwyrol, etto nid oedd ystrywiau a dichellion yn llechu yn ei fynwes, na neb yn ofni fod perygl iddo eu bradychu ar ol troi ei gefn arnynt. Teimlid yn ei bresenoldeb nad dyn cyffredin ydoedd, ac yr oedd rhyw fawreddigrwydd yn ei ymddangosiad a brofai ei fod wedi ei eni i fod yn un o dywysogion y ddynoliaeth. Yr oedd yn ddyn nodedig yn ei gymdeithas, ac yn meddu ar allu i droi pob cyfeillach y byddai ynddi i adeiladaeth. Ni adawai unrhyw dy 1le yr elai iddo heb ymdrechu gwneyd rhywbeth dros ei Arglwydd yno, a chafodd lawer o brofion yn ei oes, nad aeth ei lafur felly yn ofer. O ran ei olygiadau duwinyddol yr oedd yn Galfin lled uchel, ac wedi darllen cryn lawer ar weithiau rhai o'r hen Buritaniaid. Nis gellir dyweyd ei fod yn dduwinydd dwfn, ond yr oedd yn hollol efengylaidd, ac arswydai  rhag i ddim gymylu gras Duw yn nghadwedigaeth pechadur. Yr oedd yn wrthwynebydd penderfynol i olygiadau duwinyddol Dr. Williams ac Andrew Fuller, ac ofer oedd i neb o bleidwyr yr hyn a elwid yn System Newydd ddisgwyl unrhyw gymeradwyaeth oddiwrtho. Bu yn gyfyng ar yr Hybarch John Roberts, Llanbrynmair, i gael pregethu yn ei Gymanfa,yn Blaenycoed, gan mor wrth wynebus y teimlai tuag at ei olygiadau; er ei fod ef ei hunan yn pregethu

402

bron yr un golygiadau ond mewn termau gwahanol. Os na newidiodd ei farn am y golygiadau hyny daeth i deimlo yn wahanol iawn at y rhai a'u pregethent, ac yr oedd yn dda ganddo gael eu cyfrif yn frodyr a chydlafurwyr yn yr efengyl.

Safai fel pregthwr yn rhestr flaenaf pregethwyr poblogaidd Cymru. Yr oedd ei barabl yn rhwydd ac esmwyth, ei lais yn beraidd a soniarus, ei ysbryd. yn gynes a gwresog, a'i draddodiad yn ddifrifol ac efengylaidd. Ni byddai byth ddiffyg arno am eiriau cymhwys i osod allan ei feddwl, ac yn aml byddai ganddo fan hanesion tarawiadol, yr hyn a'i gwnelai yn ddifyrus i'w wrando, ac a gynorthwyai ddealldwriaethau ei wrandawyr i amgyffred yn eglurach yr hyn a osodai o'u blaen. Cyfansoddodd rai llyfrau bychain megis "Dydd yn Gwawrio," yr hwn  a gyhoeddodd ar gychwyniad y Gymdeithas Genhadol. " Y Prophwydoliaethau yn cael eu cyflawni;" "Catecism ar y Cyfamod;" "Egwyddorion y Grefydd Gristionogol." Cyfieithodd hefyd bregeth o waith Davies o America ar " Adgyfodiad y Meirw."  Mae y llyfrau oll a gyhoeddodd yn llawn addysg ac adeiladaeth; er fod yn amlwg mai yn y pulpud yn benaf y bwriadodd yr Arglwydd iddo ef wasanaethu ei genhedlaeth.

Priododd yn fuan wedi ei sefydliad yn Nhrelech, a Miss Parry, etifeddes Esgairgraig, yn mhlwyf Troedyraur, sir Aberteifi, o ba un y bu iddo un-ar-ddeg o blant. Claddwyd amryw o honynt pan yn ieuaingc, ond cafodd  y rhan fwyaf o honynt fyw i ddyfod yn benau teuluoedd, ac i ymgysegru i wasanaethu Duw eu tad. Mae lluaws o'i hiliogaeth yn fyw, ac yn glynu wrth yr Arglwvdd.

Ni chafodd Mr. Jones fyw i oedran mawr, ac er ei fod o ymddangosiad cryf a chydnerth, etto, nid oedd mor gryf ag y buasid yn tybied yn yr olwg arno. Bu yn glaf amryw weithiau yn ei oes; ac o gylch tair blynedd cyn ei farwolaeth dyoddefodd oddiwrth ddyfrglwyf yn ei fynwes ac er iddo wella i raddau i allu cyflawnai ei weinidogaeth, etto ni chryfhaodd fel o'r blaen; ac wedi chwech wythnos o gystudd lled chwerw yn yr hwn y suddodd yn raddol, bu farw mewn cyflawn fwynhad o dangnefedd yr efengyl, Rhagfyr 23ain, 1835, yn 67 oed; a chladdwyd ef wrth gape! Llwynyrhwrdd, yn lle beddrod y teulu, lle yr erys mewn gwir ddiogel obaith am adgyfodiad i fuchedd dragywyddol trwy ein Harglwydd Iesu Grist.

EVAN JONES. Ganwyd ef yn Esgairgraig, yn mhlwyf Troedyraur, air Aberteifi, lle yr oedd ei rieni yn trigo cyn iddynt symud i'r Garegwen, yn mhlwyf Trelech. Yr oedd ei dad, Mr. Morgan Jones, yn weinidog yn Nhrelech, a derbyniwyd yntau yn aelod pan yn ieuangc, ac anogwyd ef i ddechreu pregethu. Wedi treulio ei amser yn Athrofa Caerfyrddin, urddwyd ef yn gydweinidog a'i dad yn Nhrelech, ac wedi llafurio yno hyd farwolaeth ei dad ac am dair blynedd ar ol hyny, penderfynodd ymadael, a derbyniodd alwad o Ruscombe, yn sir Gaerloyw, lle y bu yn ddefnyddiol a derbyniol am ddeunaw mlynedd. Nid oedd yn ddoniol a phoblogaidd fel pregethwr, ond yr oedd yn ddyn deallgar, dysgedig, ac yn nodedig ar gyfrif ei ddidwylledd a'i dduwioldeb. Ni fynai wneyd archoll i neb, ac yr oedd yn well ganddo ddyoddef cam a cholled na bod yn achlysur tramgwydd i eglwys Dduw. Yr oedd ei iechyd wedi gwaelu yn fawr yn y ddwy flynedd olaf o'i oes, ac ar y 15fed o Fehefin, 1855, daeth i lawr i'r Garegwen er adnewyddiad i'w iechyd; ond bu farw dranoeth wedi ei ddychweliad, yn 54 oed. Claddwyd ef yn  nghladdfa y teulu yn Llwyn

403

yrhwrdd, a theimlai pawb ar ddiwrnod ei angladd na ddisgynodd purach na chywirach dyn erioed i fedd. Yr oedd efe yn wr da, a gair da iddo gan yr boll bobl. Ni bu erioed yn briod, ac felly ni adawodd wraig na phlentyn ar ei ol, ond yr oedd trigolion pentref Ruscombe yn wylo fel plant wrth ei weled yn cychwyn i'w wlad enedigol i ymofyn am le beddrod.

DAVID HUGHES. Ganwyd ef yn Amlwch, yn y flwyddyn 1800. Yr oedd ei dad yn amaethwr parchus, ac er nad oedd yn proffesu crefydd yr oedd yn fawr ei barch i grefyddwyr, a'i dy yn agored i weinidogion yr Efengyl. Yr oedd ei fam yn wraig rinweddol a chrefyddol, ac yn aelod o'r eglwys Annibynol yn Amlwch, lle hefyd y derbyniwyd yntau yn aelod pan yn ieuangc gan Mr. J. Evans. Cafodd yr addysg oreu a allai ysgolion ei gymydogaeth roddi iddo; ac wedi hyny bu am ysbaid yn yr ysgol yn Liverpool, lle hefyd y mwynhaodd weinidogaeth rymus Mr. Breese, yr hon a fawr hoffai, a'r hon a wnaeth argraff ddofn arno. Anogwyd ef i ddechreu pregethu pan nad oedd ond bachgen, a phan yn un-ar-hugain oed derbyniwyd ef yn fyfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin. Wedi gorphen ei amser yno derbyniodd alwad o Heolyfelin, Casnewydd, ac urddwyd ef yno Ionawr 1af, 1829.  Dechreuodd ei weinidogaeth o dan yr amgylchiadau mwyaf anfanteisiol.  Yr oedd yr eglwys yn ddirywiedig ac ymrysongar, a'r achos yn ei holl ranau yn hynod o ddilewyrch.  Yn mhen rhyw ddwy flynedd wedi ei sefydliad ymadawodd pedwar-ar-ddeg-ar-hugain o'r aelodau ar unwaith ymaith o Heolyfelin, ond derbyniwyd hwy yn Hope Chapel y Sabboth canlynol gan Dr. Jenkin Lewis.  Mae y ffaith i weinidog o oedran, a phwyll, a safiad Dr. Lewis dderbyn y personau hyny yn brawf mai nid dynion o gymeriadau isel oeddynt, ac wedi eu hymadawiad disgynodd yr achos i gyflwr isel iawn. Ond bu Mr. Hughes yno am fwy nag wyth mlynedd wedi hyny yn pregethu i ychydig o bersonau; ond trwy y blynyddoedd hyny yr oedd yn darllen llawer ar weithiau yr awduron goreu, ac yn cyfansoddi pregethau y rhai yn mhob ystyr oeddynt yn ddarnau cyfan a gorphenol. Ar doriad y diwygiad dirwestol allan, ymgymerodd Mr. Hughes a'r egwyddor yn un o'r rhai cyntaf yn Nghasnewydd, a thaflodd hyny ysbryd newydd iddo ef, ac i'w holl bregethau. Yn y flwyddyn 1838, dywedodd yr hen bregethwr selog  Rhys Davies, wrth rai o bobl Trelech, fod dyn ieuangc dysgedig a thalentog yn pregethu i ddyrnaid o bobl mewn hen gapel yn Casnewydd, ac nas gallasent wneyd dim yn well nag anfon am dano er mwyn iddynt gael ei glywed. Anfonwyd ato, daeth Mr. Hughes, a phregethodd yn y fath fodd nes tynu sylw yr holl gynnulleidfa;  a'r diwedd fu i'r eglwysi yn Nhrelech a Blaenycoed uno i roddi galwad iddo. Yr oedd Trelech yn mhell o fod yn unol yn y dewisiad, ond yr oedd mwyafrif mawr o'i blaid, ac am y rhai oedd yn anghydweled, yr oeddynt yn ddynion hynaws a heddychol, fel na wrthryfelasant mewn un modd yn erbyn penderfyniad y lluaws, ac ni bu Mr. Hughes trwy ei bregethau galluog a'i ysbryd doeth ond ychydig amser cyn eu henill i fod ei gyfeillion goreu. Llafuriodd Mr. Hughes yn ei faes newydd gyda diwydrwydd  ac ymroddiad gan gyfyngu ei hun yn gwbl i'w waith cartrefol a bu yn dderbyniol, defnyddiol, a llwyddianus am ddeng mlynedd. Ymaflodd afiechyd ynddo, ac wedi dihoeni am fisoedd bu farw Chwefror 20fed, 1849, yn 49 oed, a chladdwyd ef yn mynwent capel Trelech.

Gan na chyhoeddwyd  cofiant i Mr. Hughes, a chan i ni gael cryn gyfleusdra i ddyfod i gydnabyddiaeth ag ef, y mae yn briodol i ni ymhelaethu

404

ychydig ar ei nodwedd personol, a'i fywyd cyhoeddus. Yr oedd Mr. Hughes yn ddyn o faintioli cyffredin, ac yn mhob peth yn dra lluniaidd a chyfartal. Gwyneb crwn, gwridgoch, serchog a charuaidd yr olwg arno, ac etto heb ddim neillduol ynddo i dynu sylw. Nid oedd mewn un modd yn hyf, ac nid oedd dim a ffieiddiai yn fwy na gweled unrhyw un yn gwthio ei hun i sylw. Dichon fod hyny yn cyfrif mewn rhan paham y treuliodd y deng mlynedd cyntaf o'i fywyd gweinidogaethol megis dan lestr. Yr oedd yn nodedig o serchog a charedig at y rhai a ymwelent ag ef, ac nid oedd neb yn fwy siriol a chyfeillgar gyda dynion ieuainge, ond ni byddai byth mewn cyfeillach nac mewn cynhadledd yn gwthio ei hun i sylw; ac ni welsom erioed awydd ynddo am gael y lleoedd uchaf mewn gwleddoedd, a'r prif gadeiriau yn  synagogau. Nid ydym yn dyweyd nad oedd uchelgais ynddo, ond nid i'r cyfeiriadau yna y rhedai. Yr oedd yn Annibynwr trwyadl, ac yr oedd yn eiddigus rhag i gyfundeb na chynhadledd ymyraeth a gweithrediadau mewnol yr eglwysi, yn newisiad eu swyddogion na gweinyddiad eu dysgyblaeth. Dichon ei fod wedi ei weithio yn lled bell i'r tir yna gan y gefnogaeth a roddwyd i ddosbarth o ddynion a ymneillduasant oddiwrtho ef a'i bobl yn y Casnewydd yn mlynyddoedd cyntaf ei weinidogaeth yno. Ond nid oedd mewn un modd yn encilio o'r cyhoedd. Dilynai y Gymanfa yn lled reolaidd, a chyrchai i gyfarfodydd Chwarterol v sir tra y daliodd ei nerth os byddent o fewn pellder rhesymol iddo; ond yr oedd cylch eang ei weinidogaeth yn gofyn ei holl wasanaeth; ac yr oedd yn credu yn gryf mai yn mysg pobl ei ofal y dylai pob gweinidog dreulio ei amser a'i lafur.

Yr oedd yn ffyddlon dros ben i'w frodyr yn y weinidogaeth, ac nid oedd dim a'i cynhyrfai yn fwy na gweled gweinidogion yn brysio i gefnogi y rhai a ystyriai ef yn derfysgwyr yn yr eglwysi. Ni buasai dynion anesmwyth ac aflonydd mewn eglwys byth yn meddwl am fyned at weinidog Trelech i ddyweyd eu cwynion, oblegid gwyddent oll yn dda nad oedd dim croesaw iddynt. Mae gweinidogion i'w cael y maent yn sicr o ddyfod o hyd i bob aelod anhywaeth yn mhob eglwys, ac y mae y dynion anhywaeth yn sicr o'u cael hwythau allan; ond nid oedd dim cyfathrach rhwng Mr. Hughes a'r cyfryw rai. Yr oedd yn ddihafal am ei ffyddlondeb i'w frodyr, ac ni chai terfysgwyr ac aflonyddwyr eu gweinidogion ddim ffafr oddiar ei law. Cafodd pob dyn ieuangc a aeth i gyffyrddiad ag ef, ynddo noddwr tirion a charedig, ac ni byddai dim yn ormod ganddo i'w wneyd i'r cyfryw rai; ac yr oedd ei gyfeillach bob amser er addysg ac adeiladaeth.

Yr oedd yn feddianol ar alluoedd cryfion, ac wedi cael addysg dda, a thrwy ei oes wedi bod yn ddarllenwr mawr. Yr oedd yn gyfarwydd yn holl ganghenau gwybodaeth, er mai duwinyddiaeth oedd wedi cael ei sylw mwyaf; ac yr oedd yn meddu gallu nodedig i ddwyn pob peth a ddarllenai i ffurf a threfn. Ymdriniai bob amser ag egwyddorion mawrion, a hyny yn fwy mewn gwedd osodiadol nag mewn ffurf athronyddol. Nid mewn gallu creadigol  rhagorai  gymaint ag mewn gallu i drefnu a dosbarthu yr hyn y deuai o hyd iddo. Ffrwyth darlleniad yn benaf oedd ei wybodaeth, ac mewn amgyffrediad clir a chwmpasog nid yn fynych ceid ei ragorach. Nid oedd dim a fynai a damcaniaethau a thybosodiadau duwinyddol; ac yr oedd yn cwbl anghymeradwyo yr awydd a ddangosid gan rai am bethau newydd a hynod. Cerddai ef yn wastad ar hyd yr hen ffordd dda y gwirionedd; ac ni welid byth mo hono yn troi i ymddifyru ar hyd llwybrau blodeuog dychmygion a gwrachiaidd chwedlau

405

ar y naill law; nac ychwaith  ddyrus lwybrau philosophi a gwag dwyll ar y llaw arall. Yr oedd yn Galfiniad cymhedrol o ran ei olygiadau, ac yr oedd yn gyfarwydd iawn yn ngweithiau Jonathan Edwards, Andrew Fuller, Dr. Edward Williams, ac eraill o'r un ysgol. Rhoddai wedd athrawiaethol fynychaf i'w weinidogaeth. Mae yn wir y pregethai yn aml yn hollol ymarferol; ac yn nghyflawniad ei weinidogaeth gartrefol nid ataliai ddim o'r pethau buddiol heb eu mynegi. Pregethodd lawer i'w bobl ar ddyledswyddau ymarferol crefydd megis Santeiddio y Sabboth, Crefydd Deuluaidd, Cadw Cydgynnulliad, neu ryw ddylswydd gyffelyb; a phan y gwnai hyny, yr oedd yn anhawdd cael neb a'i gwnai yn fwy llwyr a llawn. Byddai ei bregethau ar faterion felly bob amser yn orphenol gan eu dyhysbyddu mor llwyr fel y teimlai pawb fod pob peth a allasid ddyweyd ar y mater hwnw wedi ei ddyweyd, a'i ddyweyd mor dda fel mai ofer fyddai i neb i fyned i geisio gwella ei waith. Byddai fynychaf yn dwyn gwirioneddau yr efengyl mor uniongyrchol at gydwybodau a chalonau ei wrandawyr fel y teimlent mai wrthynt hwy yr oedd yn llefaru, ac nas gallasant ysgoi eu rhwymedigaeth i gredu y dystiolaeth a osodai ger eu bron; ond nid fel pregethwr ymarferol y rhagorai yn benaf; ac nid ei neillduolrwydd mawr oedd dwyn y gwirionedd yn uniongyrchol at gyflwr a chalon pechadur; ond fel athrawiaethwr y rhagorai yn benaf, ac yn hyny yr oedd ei fawr gryfder. Nid oedd yn ddoniol fel pregethwr yn yr ystyr y deallir y gair yn gyffredin. Nid oedd ystwythder yn ei barabl, gwresawgrwydd yn ei ysbryd, pereiddiwch yn ei lais, tlysni yn ffigyrau, na newydd-deb yn ei gydmariaethau. Nid yn hyny y rhagorai, er fod ganddo ddigon o'r holl bethau hyny i foddloni dynion deallgar. Canmolid ef gan ddynion anwybodus, nid am fod ynddo ddim neillduol i'w taro hwy, ond am eu bod wedi clywed gan eraill ei fod yn bregethwr mawr; a thybient oblegid hyny y dylasent ganmol rhag iddynt gael eu cyfrif yn anwybodus. Yr oedd ei bregeth bob amser yn un cyfanwaith, wedi ei dosbarthu yn drefnus, a'i holl frawddegau wedi eu morteisio i'w gilydd, neu fel dolenau cadwyn i gyd yn rhwym y naill wrth y llall. Dichon fod cyfansoddiad ei bregethau yn rhy gaeth ac yr ychwanegasid at ystwythder y traddodiad, yn gystal ag y buasai yn fantais i gofio ei bethau, pe defnyddiasai fwy o droell ymadroddion a chydmariaethau yn achlysurol. Anaml y defnyddiai gydmariaeth, ac ni chlywsom ganddo hanesyn erioed. Mewn nwyddau trymion y masnachai efe, a bwyd cryf a ddygid ganddo fynychaf i'r bwrdd. Y mae y bregeth ar " Eithafion a Chanol y Ffordd,' a draddodwyd ganddo yn Nghymanfa Trefgarn yn haf 1842, yn un o'r engreifftiau goreu o nodwedd ei bregethau. Cyhoeddodd bregeth yn y Diwygiwr ar " Ysbryd Cyhoedd," yr hon sydd yn dwyn delw fwy poblogaidd na'i bregethau cyffredin; ac y mae hono mewn ffurf mor boblogaidd ag odid i bregeth a ymddangosodd erioed trwy y wasg Gymreig.

Dygodd allan trwy y wasg " Holwyddoreg' at wasanaeth yr Ysgolion Sabbothol, ac y mae pawb a'i darllenodd yn gwybod ei bod o nodwedd llawer uwch na'r holwyddoregau a ddysgid yn flaenorol. Gwnaeth les dirfawr i lawer. Dihunodd eu meddyliau i chwilo  " ddyfnion bethau Duw hefyd'' a rhoddodd ryw synied iddynt am wirioneddau ac athrawiaethau nad oedd ganddynt yn flaenorol un dirnadaeth am danynt. Yr oedd wedi bod yn ddiwyd am flynyddau yn parotoi math o Eiriadur Cyffredinol, a diameu ped arbedasid ei fywyd i'w ddwyn allan, y buasai ynddo gronfa

406  

helaeth o wybodaeth fuddiol. Ond ei amcanion ef a dynwyd ymaith. Dyrysodd angau ei holl gynlluniau. Pan yr oedd ef yn disgwyl, a'i gyfeillion yn dymuno iddo gael byw lawer o flynyddau i gyflawni ei fwriadau, rhoddodd angau ei law arno, ac wedi ei gadw ar lan yr afon am fisoedd i nychu mewn cystudd, yr hwn a ddyoddefodd yn dawel ac amyneddgar, hunodd mewn tangnefedd.

O.Y. - Yr ydym yn ddyledus i Mr. Davies, Llandilo, am lawer o help i gael defnyddiau hanes hen eglwys barchus Trelech; ond y mae yn bosibl y gwelir etto fod rhai enwau wedi eu gadael allan, yn enwedig yn rhestr y pregethwyr a gododd yma. Gwelsom wedi iddi fyned yn rhy ddiweddar fod camgymeriad yn enw un o'r pregethwyr diweddaf a godwyd. Yn lle Owen Picton Davies, darllener Owen Picton Jones.  Mae ef yn wyr i'r Hybarch Morgan Jones.

Codwyd i bregethu yma hefyd David Harwood Hughes mab y diwcddar Mr. D. Hughes, y gweinidog, ond ymunodd yn fuan ar Eglwys Sefydledig. Dechreuodd John Bowen Williams, mab Mr. Isaac Williams yn awr o Pantteg, bregethu; a bu am ychydig yn yr ysgol yn Llangadog, ond ymaflodd y darfodedigaeth ynddo a bu farw yn mlodeu ei ddyddiau. Yr ydym yn meddwl mai tra yn yr ysgol yn Llangadog y dechreuodd bregethu.

Translation by Gareth Hicks (April 2009)

This reputable and numerous chapel is one of the strongest offshoots that broke away from the old rootstock in Pal Mawr (in Cyffig parish?). Several people from that parish traditionally gathered there for communion in the days of Mr Stephen Hughes, and for the convenience of those and others who lived here, he came here on occasion to preach at a small house in a place called Dinas; and eventually the members formed into a church. We can't find out the date of formation but tend to think that it was incorporated by Mr Stephen Hughes some time before he died. It appears to have been under the same ministry as Henllan for a while. Thomas Jones, Glanffrwd, who was afterwards minister at Drefach, was a member   from this church, and it is said in "Hanes Crefydd yn Nghymru" (The History of Religions in Wales) that it is probable that Lewis Richards, Fronlas, was one of the members  who formed the church here. A small chapel was built early in the C18th in the place where the present chapel stands, and it seems that the link with Henllan had been broken before the division that occurred there in 1707.

We tend to think that the first minister here was Mr Lewis Richards, Fronlas, because Mr Peter in "Hanes Crefydd yn Nghymru" said he died in 1708; and in that year it is said that Mr David Jenkins, Crugymaen, came here as minister. It has been customarily said from time to time that the two men referred to were simple and devout men, creditable preachers, and caring shepherds. There remains in recorded memory until the year 1750, when Mr John Davies, Ffynondafaolog, originally a member from this church, but inaugurated in Neath 10 years before that, received a call from here, which he accepted, and he was here faithfully until he died on March 27th 1765. During the time of his ministry they rebuilt and expanded the chapel. Within 2 years of his death they gave a call to Mr Owen Davies, Crofftycyff, - now Ffaldybrenin - and nhe began his ministry here in 1767. He laboured here with a large degree of success for 20 years, when unhappy in himself and with the church he interfered and quarrelled with another church, and through that brought down a load of grief on his head. Some people of considerable influence were quartered in Glandwr church with contradictory views held by most of their number, about some of the main doctrines of the gospel; and after all means were ineffective to make them revert to the old good way, the church decided to eject them. These came acquainted with Mr Davies, Trelech, and although he wasn't suspected as being of the same persuasion as them, nevertheless he considered that the discipline levied was too strict, and he signified willingness to receive them into the church in Trelech. The church stood against this as they were wholly of the same mind as the church in Glandwr on the issues of the controversy; and this caused troublesome feelings to persist between Mr Davies and his people. He went off with a few others with him, and having preached for some time in his own house, the conclusion was that those who were cast out of Glandwr raised a chapel for themselves in Rhydparc and Mr Davies went there as their minister; and was followed by a few ardent supporters. These circumstances deeply affected  this church and it lost a lot of the ground  gained during the previous 20 years.

Before the end of 1788, they gave a call to Mr Morgan Jones, who at the time was a student in the school of Mr Griffith, Glandwr; he was ordained on March 13th 1789. Officiating on the occasion were Messrs T. Thomas, Pentretygwyn;. J. Griffith, Glandwr; B. Evans, Drewen; T. Davies, Pantteg; R. Morgan, Henllan; D. Peter, Carmarthen; I. Price, Llanwrtyd; S. Lloyd, Brynberian; P, Morris, Tynygwndwn; W. Gibbon, Neuaddlwyd; D. Davies, Swansea; J. Davies, Alltwen, and others. Mr Jones was but 22 years old when he began his ministry, and he looked quite youthful; and although the church was a long way off an encouraging attitude, before long it returned to its former pleasantness. He devoted himself wholeheartedly to his work and with graceful nature converted them to expansive fields he was guided to by Providence. He projected a devout sprit to the whole church, he established prayer meetings in different places in the countryside, and preached himself in every corner as often as he could. Capel Iwan had been built earlier than his establishment at Trelech, but it was rebuilt in his time, and new chapels were raised at Ffynonbedr, Blaenycoed, and Llwynyrhwrdd, amongst those that established flourishing churches. He established Sunday Schools in different places, and applied those to teaching biblical passages, and they came in their turn to Trelech to recite on Sunday mornings. It is said that in the 46 years of his ministry here he admitted about 2400 people to communion.  The church enjoyed some periods of powerful revivals; and particularly  the year 1829 was notable in Sion's memory. He admitted on one Sunday communion 120 members, and from 20 to 30 on other Sundays, insomuch that he admitted to the churches under his care in that year some 400 souls. The chapel was rebuilt, a large and sturdy building,  and the whole country gathered to it.

As the work grew heavier, and he grew older, he revealed his wish for his son, Mr Evan Jones, who had gone off to Carmarthen College, to have the choice to co-minister with him. They held the ordination meeting on November 17th 1824. On the occasion Mr D L Jones, Professor of Linguistics at Carmarthen College, preached on the Nature of a Church. Questions asked by Mr T Phillips, Neuaddlwyd. Ordination prayer given by MR M Jones, Trelech. Mr D Peter, Carmarthen, preached to the minister, and by Mr T Phillips* to the church. The two laboured jointly until the father died,

*Disgedydd 1825, page 153

which took place on December 23rd 1835; but the care of the church was on Mr Evan Jones for a time after that, until he moved to Ruscombe, in Gloucestershire.

In 1839 they gave a call to Mr David Hughes, Newport and held his installation meeting for Trelech and Blaenycoed  on June 11th, 12th and 13th in that year. The church wasn't totally unanimous in its selection, but it wasn't long before he'd gained the favour of the whole world. His flair was wholly different to his predecessor, but it was the nature of his education and his ministry that was a great benefit to the church in that period. He created a spirit of studious enquiry  among some who were until then somewhat unmindful, and the congregation continued to be strong and successful through the whole  of his time in the place. His "Holwyddoreg" (Catechism ) gave a forcible stimulus to several minds, those that have felt his influence until this day.  The church continued to move forward, so that in the 10 year period of his ministry he admitted through Trelech and Blaenycoed about 700  new members. His health gradually deteriorated, and he died on February 20th 1849, aged 49.

After being some 2 years without a minister they called  Mr Isaac Williams, Brynteg, Glamorgan, and held his installation meeting here and in Llwynyrhwrdd, on July 1st, 2nd and 3rd, 1851. Mr Williams laboured here diligently and creditably 21 years and in 1872 he moved to take care of the churches in Pantteg and Horeb, near Carmarthen. The cause has continued in its strength, and much of its previous fervour remains yet. This church has always been noted for its peace and tranquility. We don't know of any controversy of importance that has occurred there across its whole history, apart from the one referred to in the period of Mr Owen Davies' ministry. It is hard to find a single church more ready to offer help to other causes, and to fall in with whatever public movement whatsoever that took place within the denomination. Religious vitality has been one of its particular characteristics, and although possibly that isn't as apparent now, nevertheless the fire isn't wholly extinguished in its hearth; and perhaps there are those who can demonstrate that in it there are as many people as noteworthy in being gifted in prayer, and as many ministers raised from it. It is hard for us to think that there is a single neighbourhood in Wales where there has been as much preaching in dwelling houses in the period of the last 60 years as there has been in this neighbourhood, and  that we attribute to the country having been subjugated so completely by the Evangel. There are here many people and their families who have been of great succour to the cause here from time to time, and we mustn't quickly forget the benevolence of the old families of Ffynonwen, Garegwen, Crosffau, Crugiwan, Glanrhyd, Fronlas, Plasparciau, Rhydcarnarfon, Godreudewi, and a lot more we cannot mention here.

A host of ministers were raised here over time, and many of them became well known with great influence in the connection. Here is the fullest list we could gather; *

• Lewis Richards, Fronlas. Ordained as minister here
• John Davies, Ffynondafolog.  See below
• Rees Davies. Admitted to Carmarthen College in 1755
• David Davies. A son of Mr Owen Davies, preached all his lofe although not ordained ... good education ... teacher in an excellent school ... died 1825 age 61
• George Lewis, D.D. Became well known as a minister, commentator and teacher
• David Llwyd. Preached before Mr Morgan Jones came here, continued as an assistant all his lfe
• Samuel Devonald. Started preaching the same time as Mr Samuel Griffith, Horeb ... both related to the branch of Llwyn-yr-hwrdd.... SD went to America
• John Beynon, Dorrington, Shrewsbury ... published the history of the life of Mr M Jones in English ... helped by Mr David Richard, Ffynonwen to get an education when young
• David Davies. Ordained at Rheoboth, near Llanelli
• John Griffiths. Ordained at Llanarmon, Denbighshire where he spent his life
• Samuel Simon. Member at Llwyn-yr-hwrdd ... born in 1796, started to preach when 20, educated at Newtown College ... ordained at Hazelgrove, near Stockport ... left the ministry in 1858 and moved to Manchester to live .. died in 1868 ...  a son of his is Dr Simon , a teacher at Spring Hill College, Birmingham
• Benjamin Griffiths. Ordained at Abergorllech, see that chapel for his history
• Evan Jones. Ordained here as joint minister with his father
• Thomas James. Referred to under Hermon and Tabor.
• David Rees. Ordained in Llanelli whwer he spent his life
• Joseph Evans. Educated at Newtown College, ordained at Seion where he is mentioned
• Henry Evans. Educated at Newtown, ordianed at Carmel, Penbre where he is referred to
• David Davies. Went to Carmarthen College, ordained in London where he spent more than 30 years, now in America
• Evan Davies. Educated at Newtown College, ordained at Berriew, Montgomeryshire but has had no connection with the ministry for years
• Benjamin James. Ordained Jerusalem, Penbre, went to Abersychan, still lives but no connection to the ministry  
• Benjamin Rees. Nephew of Mr J Griffiths, Llanarmon, he went north. Kept school and preached occasionally. Died in 1832 age 28, buried Llandegle.*

* Letter Mr. T, D, Jones, Pontystyllod.

• Thomas Evans. Died at the peak of his life
• Samuel Evans. Departed for the Established Church
• Joshua Lewis. Educated at Carmarthen College, ordained at Henllan where he remains
• John Jones. Departed for the Established Church
• Howell Davies. After preaching for a time left for the Baptists
• Benjamin Evans. Preaches occasionally, keeps school in Seion where his brother is the minister
• Thomas Davies. Educated at Brecon College, ordained at Llandilo, where he has been for more than 26 years
• Theophilus Davies. Preached for a time, but not for years
• Thomas Lewis. Went to Carmarthen College, ordained at Solfach, now in Llanybri
• William Rees. Student at Orllewinol College, ordained at Llechryd, where he remains
• William Davies. Educated at Brecon College, ordained at Cardigan, where he remains
• Owen Picton Davies. Educated at Carmarthen College, moved to America , ordained in Turin(see OY below)
• John Davies. Went to Brecon College, ordained at Abergwauin (Fishguard), where he remains
• David Lewis. Died when a student at Carmarthen College

 We can't be sure that the above list is complete, but we spent a lot of effort getting it as it is, and  are much indebted to our dear brother Mr Davies, Llandilo, for his assistance with this. The names of Evan Davies, John Owens, Thomas Jones, and John Williams, (are) in the Biography of Mr. Morgan Jones by Mr. S. Griffiths, Horeb, as those who were assistant preachers in this church, but we have no further information about them.

Biographical Notes *

LEWIS RICHARDS, Fronlas. Probably the first minister ordained here, died in 1708*

*Hanes Crefydd yn Nghymru. (History of Religions in Wales) DAVID JENKINS, Crugymaen. See Ffaldybrenin

 JOHN DAVIES. Born in 1714 in Ffynondafolog. Began preaching in Trelech, went to Carmarthen College. Ordained at Neath in 1710, after 10 years there accepted call from Trelech. A daughter was Sarah, wife of Mr Thomas Davies, Pantteg. His widow Mrs Gqwenllian Davies alive in 1812, her will survives. OWEN DAVIES. Born on Erwyon land, near Ffaldybrenin in 1719. Began preaching in Croftycyff  when 24. Ordained in 1742* as co-minister with Mr Phillip Pugh until 1768, accepted a call to Capel y Graig, Trelech, where he was for 20 years. Left after dispute (see above), formed Rhydyparc where he stayed for the rest of his life. Buried in Capel y Graig, Trelech at his request.

*Non Parochial Record Office

MORGAN JONES. Born in 1768 in Troedyrhiw, Cwmyglyn in Llywel parish, Breconshire. His father Evan Jones, a farmer, his mother was a member in  Cefnarthen. Went to school in Glandwr under Mr J Griffith. Accepted a call from Trelech, ordained in 1789. Wrote books such as "Dydd yn Gwawrio; " Y Prophwydoliaethau yn cael eu cyflawni;" "Catecism ar y Cyfamod;" "Egwyddorion y Grefydd Gristionogol."  Married Miss Parry, Esgairgraig, Troedyraur, Cardiganshire, they had 11 children some died young.  He died in 1835, aged 67, buried in Llwynyrhwrdd. EVAN JONES. Born in Esgairgraig, Troedyraur, Cardiganshire, moved to Garegwen, Trelech. His father was Mr Morgan Jones, minister at Trelech. Went to Carmarthen College. Ordained as co-minister with his father at Trelech. Left after his father died, accepted a call to Ruscombe, Gloucestershire, remained for 18 years. Died in 1855 having returned to Garegwen for health reasons, buried at Lwynyrhwrdd, aged 54

DAVID HUGHES. Born in Amlwch in 1800. Father a farmer , mother a member at Amlwch. Student at Carmarthen College. Ordained at Heolyfelin, Newport in 1829. Came to Trelech and Blaenycoed in 1838. Died in 1849, aged 49, buried at Trelech.

O.Y  We are indebted to Mr Davies, Llandilo for his assistance with this history, it is possible that some names have been omitted, especially on the list of those raised to preach here.  Also for Owen Picton Davies, read Owen Picton Jones, he is a grandson of the Venerable Morgan Jones.

Also raised to preach here was David Harwood Hughes, son of the late Mr. D. Hughes, the minister, left early for the Established Church. John Bowen Williams, son of Mr. Isaac Williams, now of Pantteg, started to preach, for a while at school in Llangadog, seized with consumption and died at the peak of his days, believed to have started to preach at the Llangadog school.

BLAENYCOED

(Cynwyl Elfed parish)

Cymerwyd enw yr addoldy oddiwrth enw y pentref lle y saif yn mhlwyf Cynwl-elfed, ryw saith milldir i'r gorllewin o dref Caerfyrddin. Dechreuwyd yr achos crefyddol yma tua diwedd y ddeunawfed ganrif neu ddechreu yr un bresenol. Bu y Trefnyddion Calfinaidd a'r Bedyddwyr mewn ymdrech galed i osod i lawr sylfaen achos i'w henwadau gwahanol hwy, ond ni bu fawr os dim llwyddiant ar y naill na'r llall o honynt. Y diwedd oedd iddynt hwy roddi i fyny a gadael y maes i eraill. Y mae cryn wahaniaeth barn yn mysg yr ardalwyr gyda golwg pwy oeddynt  y cyfryngau i gychwyn Annibyniaeth yn y lle. Dywed rhai mai dyfodiad Dafydd Bowen, hen amaethwr cyfrifol o blwyf Cilrhedyn, i fyw i Brynchwith (ffermdy yn y gymydogaeth), fu yr achlysur o'i gychwyniad. Yr oedd efe y pryd hwnw yn aelod crefyddol yn nghapel y Graig, Trelech. Dywed eraill mai un Dafydd Harry, hen Fethodist ag oedd yn byw mewn amaethdy o'r enw Nantyrolchfa, a fu yr offeryn penaf. Dywedir i hwn, oblegid methiant y Trefnyddion wneyd apeliad at Mr. Morgan Jones, Trelech, i ddyfod i bregethu i'r pentref ac i wneyd cais teg i sefydlu cangen yma o'r eglwys yn Nhrelech.  Fodd bynag, nid oes amheuaeth na bu dyfodiad Dafydd Bowen yma ar yr amser arbenig hwn y nerth mwyaf i roddi cychwyniad da i achos crefydd yn y gymydogaeth. Daeth Mr. Morgan Jones i'r ardal, a chafodd dderbyniad calonog. Cymerwyd ysgubor yn y pentref at gynal yr addoliad ynddo - dodrefnwyd hi yn gyfleus, a bu Mr. Jones yn pregethu ynddi am rai blynyddau gyda derbyniad anghyffredin, unwaith bob deufis. Cynelid cyfarfodydd gweddio yma yn gyson, y rhai a ddygid yn mlaen yn benaf  dan oruchwyliaeth Dafydd Bowen, o'r Brynchwith, a Daniel Davies, o Brynceirch, yr hwn hefyd oedd yn ddyn da, cywir, a lled oleu yn yr Ysgrythyrau. Bu y ddau wron yma yn ffyddlawn dros ben gyda'r achos yn ei holl gysylltiadau. Sefydlasant ysgol nosawl mewn lle o'r enw Tycefn, ryw filldir i'r gogledd o

Translation by Gareth Hicks (Feb 2009)

The chapel name is taken from the name of the place where it stands in Cynwl-elfed parish, some 7 miles west of Carmarthen town. The religious cause started here towards the end of the C18th or the start of the present one. The Calvinistic and  Baptist Organisers made great efforts to put down foundations for a cause for their separate connections, but there was not much success for either one of them. In the end they gave up, leaving the field to others. There was considerable differences of opinion amongst the residents in the view of those instrumental in promoting the Independents in the place. Some said the arrival of Dafydd Bowen, an old amenable farmer from Cilrhedyn, parish, to live in Brynchwith (a farm in the neighbourhood), was the cause of its origin. He was at the time a devout member at Graig chapel, Trelech. Others said that one Dafydd Harry, an old Methodist who lived in a farmhouse called Nantyrolchfa, who was the main instrument. This was said to be because of the failure of the Organisers to make an appeal to Mr Morgan Jones, Trelech, to come to preach in the village and to make a fair try at establishing a branch here from the church in Trelech. Anyway, there is no doubt that the arrival of Dafydd Bowen here at this particular time was not the greatest power to give a good start to a religious cause in the neighbourhood. Mr Morgan Jones came to the district, and he had an encouraging reception. He took a barn in the village to hold worship in - and furnished it conveniently, and Mr Jones preached in it for some years with unusual acceptance, once every 2 months.  He held prayer meetings here regularly, which occurred mainly under the supervision of Dafydd Bowen, of Brynchwith, and Daniel Davies, of Brynceirch, who was also a good man, true, and quite well-versed in the Scriptures. The two worthies were extremely faithful towards the cause  in all their dealings. They established a night school in a place called Tycefn, about a mile to the north of Blaenycoed. The main object of this was to teach syllables and to read the Bible in particular; and to learn chapters to recite in public; and it appears that it was here that Theophilus Davies, Penrhiwcowyn, (Minister at Cana after that), taught some who learnt  in reading as well as the first principles of religion. About the year 1805, Dafydd Bowen, Daniel Davies, and others of the older generation, decided to start a Sunday School in the barn at Blaenycoed. It seems that the was the first Sunday School in the whole country, and the entrance to this traversed the churches on Sundays 'adrodd pwnc/ narrate the subject??' (as it said) and it was the occurrence that started the educational movement on Sundays in Trelech, Capel Iwan, and several other places.

It is not easy to fix on the date that a church was established here, because the religious people in the neighbourhood, the ones who struggled with the young cause in the barn, were members of and attended communion at other churches, especially Trelech. But on a Sunday afternoon in 1805, a revival broke out in the aftermath of a fiery sermon by Mr Morgan Jones. At that time about 40 members were received into the church of Jesus Christ, and several of them important people, from the principal families in the area. We believe that vitv was at that time that a regular church was formed here for the first time, and that was when the first  effective outcry came to have an improvement on the threads of the old barn. They'd had enough of the barn's tabernacl, and needed to have something in the shape of a temple. They obtained land, and built a chapel on it in 1807, where the present chapel stands. They built it facing south, and not east as is the present chapel. They raised the present chapel in 1837; and it is today, although it has gone through several changes, one of the most beautiful, wholesome and large chapels in the neighbourhood. There is also a large graveyard with the chapel; and a great multitude from the years until today lie there. The place was from the start connected to Trelech under the care of Mr M Jones, and at the end of 3 years when that good man died the church joined with Trelech to give a call to Mr D Hughes, Newport. He started his ministry in 1839, just after opening the second temple at Blaenycoed. Mr Hughes was notably successful over the whole period of his ministry in the district. He was considered one of the ministers' voices in Carmarthenshire; and his astuteness was like a theologian, his deep conviction as a Nonconformist, as well as his dogged efforts with the Sunday School, had made him very popular across the whole country. He admitted in Blaenycoed alone during his ministry, namely between 1839 and 1849, as many as 217 members. The church was numbered in hundreds at that time. But Mr Hughes died on 20th Feb 1849, and we can say about him, as of Samuel previously, that "all of Israel is in mourning" after him.

A while after Mr Hughes' death, the church in Blaenycoed made an urgent appeal, in the form of a call, to Mr W Morgan, Carmarthen (the Professor Morgan now), to take over their care together with the church in Union St. Mr Morgan at the time lived in a place called Cadwgan Hall. He agreed to the application from Blaenycoed, and he was here very strenuously, and was thought notably acceptable by the church and congregation for over a year and a half. The distance between the churches, and the calls on him in the town, made it almost impossible for him to service the two with regularity. In the face of this, he judged it wise to give up Blaenycoed. In 1856 the church gave a call to Mr Henry Lewis from Beddgelert, Caernarfonshire; and he was the minister here with a measure of success for a period of 4 years. He moved from here to Llanidloes, Montgomeryshire. At the start of 1861, they called to the current minister, namely Mr William Meirion Davies. He was at the time a student at Brecon College. The young church at Penybont, Trelech, joined with them in the call. Mr Davies responded in the affirmative, and began his work in May the same year. He was ordained on 10/11th June 1861. The ministers who officiated in the service were Messrs W. Morgan, Carmarthen; W. Thomas, Bwlchnewydd; D. Davies, Pantteg; Professor Morris and Roberts, Brecon; Messrs J. Wiiliams, Newport; S. Thomas, Bethlehem; and J. Lewis, Henllan. There were also several others present. Mr Davies has been here for more than 12 years, and the cause has since then been notably flourishing under his care. He has admitted scores if not hundreds of members to Blaenycoed alone in the period of his ministry. There were several revivals here in the course of those 12 years. There was a very powerful revival here in 1856, and the next most powerful was the one enjoyed at the start of 1872. He gave the right hand of fellowship to 60 in the first, and about 40 in the latter. There has been so much movement through death and other medium, that we can't say that the children of the church after it all are any more numerous now than they were at the start of Mr Davies' ministry. Churches in agricultural localities of the counties of Carmarthenshire and Cardiganshire were astonished at  the frequent movements to Glamorgan and Monmouthshire. Blaenycoed too has suffered from the raising of new causes and chapels in the neighbouring areas. But yet it numbered between 250 and 300 members. There is also a Sunday School that one can say about  that  numerically it isn't second to any in Wales, in respect of procedures, knowledge, and faithfullness. It numbers around 180.

We can't leave without noting the names of some of the principal supports of the "best cause" in this place over generations past -  besides the two already referred to - namely Lewis Lewis, Cwm; William Davies, Glynpurfaith; Dafydd Rees  Pant-hwdog; Benjamin Phillips, Pantyceidyn;  Daniel Phillips, Gilfach; Griffith Jones, Penygraig; John Jones, Drysgolgoch, and others. The persons named above and their wives were hospitable to the cause for a long time; and it is joyous for us to understand that the children of some of them have stood up to fill the gaps left after losing the  fathers.

The following were raised to preach in this church.*

• Dafydd Bowen, Brynchwith. He was an assistant preacher in this church for many years. He travelled a bit when starting to preach with his friend Mr S Griffith, Horeb; but for most of his life he didn't go often from home; ......
• Samuel Bowen. Son of Dafydd Bowen... went to Newtown College... teacher there vafterwards .. moved to Macclesfield where he spent most of his life ... nowm living in Burnley having given up his ministry
• Jonah Lloyd. ... was minister at Llanelwy, now living in Rhyl
• David Davies. Ordained in Colwyn, now living in Manchester
• John Davies. Moved to Drewyddel where he spent most of his life as an assistant preacher
• Evan Evans, Pantyricket. spent his life as an assistant preacher in the neighbourhood ...  moved to Hermon in later life .. student at Neuaddlwyd when young ... died in 1872, buried in Blaenycoed
• William Vulcan Davies. ...educated at Brecon College, ordained at Moelfra and Rhosfawr, Monmouthshire, where he still labours
• James Howells. Now a student at Carmarthen College

  *These notes have not been fully translated

CONTINUED

[Gareth Hicks: 25 Feb 2009]