Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees and John Thomas; published in 1871+.

These 8 chapel histories were extracted by Gareth Morgan from the CD published by Archive CD Books (Feb 2008)  - no translations

The main project page is on /big/wal/ChurchHistory/Indchapels#Glamorgan

Proof read by Yvonne John (March 2008)

YNYSGAU, MERTHYR TYDFIL

 (Vol 2, p 244)

Nid oes un sicrwydd pa bryd na chan bwy y dechreuwyd Ymneillduaeth yn mhlwyf Merthyr Tydfil. Mae Malkin, ysgrifenydd Saesonig, yn hanes ei deithiau trwy Gymru, ar awdurdod Iolo Morganwg, yn priodoli ei ddechreuad i lafur un Thomas Llewellyn, o'r Rhigos, yr hwn oedd fardd, yn ddyn da a dysgedig, ac yn llafurus yn ei oes i wneuthur daioni. Dywed Iolo iddo gyfieithu y Bibl i Gymraeg da, o gyfieithiad Saesonig William Tyndal, tua y flwyddyn 1540, ac iddo wedi hyny gael trwydded gan yr Archesgob Grindal i bregethu; iddo bregethu llawer mewn anedd-dai, ac mai ei ddysgyblion ef ddarfu ddechreu yr achos Ymneillduol yn Merthyr, trwy osod addoliad rheolaidd i fyny mewn amaethdy o'r enw Blaencanaid, ar lechwedd y mynydd rhwng Merthyr ac Aberdar, oddeutu y flwyddyn 1620. Dywedir hefyd fod Thomas Llewellyn yn pregethu pryd yr oedd wedi myned yn ddall gan henaint. Bernir iddo fyw nes oedd yn mhell dros gan' mlwydd oed. * Nid ydym yn gwbl barod i wrthod na derbyn yr hyn a ddywed Iolo am Thomas Llewellyn, a chysylltiad ei lafur a dechreuad Ymneillduaeth yn Merthyr a'r cylchoedd, fel ffaith hanesyddol. Mae yn hysbys i'r Archesgob Grindal drwyddedu dynion i fyned allan fel pregethwyr teithiol, a bod eu cyflawniadau crefyddol yn myned dan yr enw Prophesyings, ac i'w waith yn caniatau hyny dynu arno wg y frenhines Elizabeth ac awdurdodau yr Eglwys. Dichon fod yr hen Gymro o'r Rhigos yn un o'r rhai a awdurdodwyd ganddo i "brophwydo," ac i lwyddiant mawr ddilyn ei lafur yn y cymoedd anghysbell, ac ar lechweddi y mynyddau gwylltion o'r afonydd Nedd a'r Rhondda hyd y Taf a'r Rhymnwy; ond yr hyn sydd yn peri i ni betruso yw dystawrwydd hollol cyfeillion a gelynion Ymneillduaeth yn ei gylch ef a'i lafur. Yr ydym yn cael cyfeiriadau at ddechreuad Ymneillduaeth yn Morganwg yn ysgrifeniadau Walter Cradock, William Erbery, Vavasor Powell, Henry Maurice, a'r Archesgob Laud, oll o fewn deugain neu ychydig gyda haner can' mlynedd i amser Thomas Llewellyn, ond nid oes unrhyw grybwylliad am dano ef na'i ganlynwyr gan yr un o honynt. Os bu ei lafur mor llwyddianus ag yr awgryma Iolo mae yn rhyfedd na buasai rhyw elyn neu gyfaill yn son rhywbeth am dano ryw bryd o fewn y can' mlynedd cyntaf ar ol ei farwolaeth. Pa fodd bynag, mae un peth yn ddiamheuol, sef fod Ymneillduaeth wedi ei phlanu a gwreiddio yn Merthyr a'r cylchoedd yn foreu iawn. Dywed Jones, yn hanes Brycheiniog, fod Ymneilldnwyr amryw yn y rhanau deheuol o'r sir hono - plwyfydd y Faenor a Phenderyn yn ymyl Merthyr, wrth reswm a feddyliai - cyn i'r rhyfel cartrefol dori allan yn 1642, a dywed Henry Maurice, yn ei ysgrif a gyhoeddwyd yn y Broad Mead Records, mai yr eglwysi yn Merthyr Tydfil ac Abertawy oedd y rhai cyntaf a gasglwyd yn Morganwg. Ond y dystiolaeth fwyaf pendant a phwysig am henafiaeth Ymneillduaeth yn Merthyr yw eiddo Nathaniel Jones, offeiriad y plwyf hwn rhwng 1640 a 1662. Mae ysgrifen o'i eiddo ef yn awr yn nghadw mewn cist yn eglwys plwyf Merthyr, yn rhoddi hanes ei helbulon yn amser y Senedd Hir, yr hon, fel y mae yn amlwg, a ysgrifenwyd ganddo ryw bryd rhwng 1650 a 1655. Yn nechreu yr ysgrif hon, dywed, " Y mae genym ni, yn mhlwyf Merthyr Tydfil, gymdeithas o wyr a gwragedd, y rhai er's amser maith sydd wedi bod yn yr arferiad o gynal cyfarfodydd anghyfreithlon (conventicles), yn mha rai y maent wedi trefnu ffurflywodraeth eglwysig yn ol eu hewyllys eu hunain, yn groes i'r deddfau a'r ordeiniadau."+ Yn ol y dystiolaeth hon nid oes dim yn anhygoel yn yr haeriad fod cyfarfodydd crefyddol yn cael eu cynal yn Mlaencanaid er y flwyddyn 1620, oblegid nid oedd cyfarfodydd ................

*Llyfryddiaeth y Cymry. Tu dal 14.  +Wilkins History of Merthyr. Tu dal 93

..........Ymneillduol "yn groes i'r deddfau ar ordeiniadau" o 1640 hyd 1662, gan fod yr awdurdodau yn caniatau rhyddid cydwybod i ddynion i addoli yn ol argyhoeddiad eu meddylian. Mae yn rhaid gan hyny mai at y cyfarfodydd a gynelid cyn 1640 y cyfeiria yr ysgrifenydd. Pan drodd y Senedd yn bleidiol i ryddid crefyddol, ni bu raid i Ymneillduwyr Merthyr bellach ddirgelu eu hunain yn Mlaencanaid. Daethant i gadw eu cyfarfodydd yn amlwg heb ofn cael eu haflonyddu, yn enwedig ar ol 1646, pan y gorchfygodd milwyr y Senedd blaid y brenhin yn Nghymru. Aethant bellach i gynal eu cyfarfodydd yn Eglwys y plwyf, am yr hyn y cwyna Nathaniel Jones, yr offeiriad yn dost. "Y maent," meddai, "nid yn unig wedi dileu a bwrw i lawr bob math o ddegymau, ond y maent hefyd yn dinystrio Eglwys y plwyf. Ni oddefant i neb bregethu yno ond un o'n sect eu hunain, ac eraill sydd yn ysbeilio yr Eglwys. Mae ganddynt yno dri o bregethwyr lleyg. Mae y brodyr hyn yn cyfarfod bob Sabboth yn yr Eglwys, ac yn fynych ar ddyddiau o'r wythnos, lle y maent yn ymgynghori, yn dadleu, ac yn trefnu eu materion mewn modd anghyfreithlon ac annwiol. Ni oddefent i weinidog y plwyf bregethu yn yr eglwys, oblegid ni thalant ddegwm iddo. Maent weithiau wedi canu y gloch er aflonyddu arno; brydian eraill y maent wedi ei dynu allan o'r pulpud gan dori ei ddillad ac arfer creulondeb tuag ato; ar amserau eraill gosodant rywun arall i bregethu dan yr ywen ar y fynwent pan fyddo y gweinidog yn y pulped yn yr Eglwys. Ni fyn y bobl yma na gweddiau na sacrament, yn enwedig gweddiau santaidd yr Eglwys, a'r sacrament o ddwylaw y gweinidog. Mae yn wir fod Mr. Jenkin Jones yn tori bara yn fisol yma, yr hwn, yn nghyd a'r gwin, a renir trwy y gynnulleidfa. Yr wyf yn sicr fod yma bum' mil o wyr a gwragedd yn y plwyf nad ydynt wedi derbyn Swper yr Arglwydd y deng mlynedd diweddaf hyn. Mae Mr. Jenkin Jones neu Henry Williams, yn sicr o gymeryd meddiant o'r pulpud bob Sul y Pasc, ac ar amserau eraill ni oddefir i'r bobl dderbyn sacrament gan weinidog y plwyf na dwyn eu plant yno i'w bedyddio." Yr ydym yn mhell o gymeradwyo ymddygiad y werin tuag at yr offeiriad hwn, nag unrhyw offeiriad arall, ond nis gellid gydag un mesur o degwch osod y bai o'i drin fel y gwnaed, a thybied nad oedd ef yn gosod lliw gwaeth ar y driniaeth a gafodd nag ydoedd mewn gwirionedd, wrth ddrws yr Ymneillduwyr, oblegid yr oedd yr holl wlad y pryd hwnw yn ferw gwyllt o derfysg, fel nad oedd gan ddynion difrifol a chrefyddol un lywodraeth dros y werin.

O'r dechreuad hyd y flwyddyn 1649, Annibynwyr, neu Bresbyteraid, oedd Ymneilldnwyr Merthyr oll, ond mae yn dra thebygol i rai o honynt droi yn Fedyddwyr tua yr amser hwn, ac y mae yn wybyddus i'r Crynwyr ennill llawer o ddysgyblion yn Merthyr yn amser y werin-lywodraeth. Mae yn debyg mai hwy yn benaf oedd yn aflonyddu yr offeiriad. Y mae yn enwi un o honynt, sef Richard Thomas, ei fod yn dyfod i'r Eglwys pan y buasai ef yn pregethu i aflonyddu arno a gofyn gofyniadau iddo ar ganol ei bregeth. Mae yn wybyddus fed y Crynwyr yn yr oes hono yn euog o aflonyddu, nid yn unig addoliadau yr Esgobyddion, ond hefyd addoliadau yr Ymneillduwyr. Mae yn ddiameu i raniad yr Ymneillduwyr i wahanol sectau achlysuro mesur o deimlad oer rhyngddynt a'u gilydd, a llawer o ddadleuon, anffafriol i feithriniad ysbryd ore crefyddol ac ymdrech egniol i efengyleiddio y werin anwybodus, ond er hyny fe barhaodd yr eglwyg hon, fuasai gynt yn addoli mewn enbydrwydd yn Mlaencanaid, yn gryf a gweithgar, ac fe ymddengys iddi ychwanegu nerth dirfawr yn nhymor y rhyddid a fwynhaodd o 1646 hyd 1662. Wedi adferiad y brenin, Siarl II., i'r orsedd, eafodd Nathaniel Jones, a chynifer o ganlynwyr ag oedd ganddo yn y plwyf, eu hadferu i'r eglwys, a bu raid i'r Ymneillduwyr ddychwelyd drachefn i Flaencanaid, neu rywle arall, i gynal eu cyfarfodydd. Yn 1669, yr oeddynt yn ymgynull yn nhai Howell Rees Phillips ac Isaac John Morgan, a'r cynnulliadau yn rhifo o dri i chwe' chant o bobl.* Darfu i Vavasor Powell, pan ddaeth ar ei dro trwy Ferthyr yn 1668, gymeryd yr hyfdra i bregethu i tua mil o bobl yn agos i fynwent yr eglwys, ond arweiniodd hyny i'w garchariad dranoeth, fel y gwelir yn hanes ei fywyd. Gwelsom mai Mr. Jenkin Jones, a Mr. Harry Williams, a rhyw dri phregethwr cynorthwyol, oedd yn gweinidogaethu i'r gynnulleidfa hon yn amser y rhyddid; a Henry Williams, neu Henry William Thomas, fel y gelwir ef yn llawysgrifau Lambeth, oedd eu gweinidog yn 1669. Yr ydym yn barnu mai yr un gwr oedd hwn a'r Henry Williams a drowyd allan gan Ddeddf-Unffurflaeth o Eglwys Llantrisant. Dywedir yn llawysgrifau Lambeth ei fod wedi bod yn gadben yn myddin y Senedd, ac nad oedd yn gwybod yr un iaith ond y Gymraeg; ond mae yn ymddangos ei fod yn gwybod digon o efengyl i fod yn weinidog defnyddiol i'r gynnulleidfa luosog hon. Rhyw amser wedi adferiad y brenin aeth y gynnulleidfa hon i addoli i anedd-dy o'r enw Cwmyglo, heb fod yn mhell o Flaencanaid, lle y buasent yn addoli gynt. Yr oedd hwn fel y lle arall, yn fan neillduedig a dirgel. Dichon mai hwn oedd ty Howell Rees Phillips, neu dy Isaac John Morgan, lle yr oeddynt yn addoli yn 1669. Yn Nghwmyglo yn benaf, os nad yn unig, y buont yn addoli trwy holl dymor yr erledigaeth, ac yn hir ar ol hyny. Wedi cael nodded Deddf Goddefiad, yn 1688, awd i edrych am le i adeiladu capel, a chafwyd tir gan y Cadben David Jenkins, o Hensol, yn ymyl amaethdy Cwmyglo.*  Dywedir eu bod yn cydymgynghori at bwy yr aethant i geisio tir i adeiladu y capel arno, ac i un o'r aelodau ddyweyd yr elai ef at y Cadben Jenkins i ofyn y ffafr, gan mai ei frawd oedd butler y boneddwr hwnw. Aeth, a dywedodd ei neges wrth y boneddwr, yr hwn a atebodd yn siriol, " Os ydych chwi yn dewis addoli yn y lle hwnw, chwi gewch dir, ond am y butler bach a minau, nid ydym ni yn gofalu am addoli dim ond ein boliau." Adeiladwyd yno gapel, adfeilion pa un sydd i'w gweled yno etto. Yno y buwyd yn ymgynnull hyd 1749, pryd yr adeiladwyd yr Ynysgau. Bu yr eglwys hon am flynyddau yn cael ei chyfrif fel cangen o eglwys Llanigon, cangenau o ba un oedd yn wasgaredig trwy holl sir Frycheiniog, o'r rhan uchaf o sir Gaerfyrddin. Mr. Henry Maurice oedd gweinidog yr eglwys fawr wasgaredig hon o 1672 hyd ei farwolaeth yn 1682, ond yr oedd ganddo lawer o gynorthwywyr. Mae llawer o draddodiadau am ddyoddefiadau yr eglwys hon yn mlynyddoedd yr erledigaeth, ond nis gwyddom pa faint o bwys sydd i'w osod arnynt fel ffeithiau hanesyddol. Dywedir i un Edwards, yr hwn oedd yn bregethwr yma, gael ei lofruddio yn agos i'r Gyfartha. Mae yn wybyddus i un Major Carne ddyfod yma a nifer o filwyr gydag ef yn 1668, i ddal yr enwog Vavasor Powell. Dywedir i swyddwr milwraidd o'r enw Colonel Morgan fyned unwaith at Gwmyglo, a milwyr gydag ef, gyda'r bwriad i gymeryd y pregethwr a'r gwrandaw-wyr yn garcharorion, ond iddo ar ol gwrandaw ychydig wrth y drws gael ei doddi i'r fath raddau gan yr hyn a glywodd fel y darfu iddo droi ymaith a dyweyd wrth ei fliwyr, " Trueni yw gwneyd, dim i'r bobl hyn." Adroddir gan Mr. Thomas yn Hanes y Bedyddwyr, I hen gristion enwog o'r enw Saphin, neu Sephaniah, fyned unwaith yn nyfnder y nos tua Chwmyglo, ac wedi iddo fyned i mewn, i'r addolwyr mewn rhan arall o'r tý, glywed trwst ei draed ac iddynt ddychrynu rhag ofn mai erlidiwr oedd yno. Pan ddeallodd yntau eu bod wedi brawychu, gwaeddodd allan,

"Pa ham yr ofnwch, 'y mae perffaith gariad yn bwrw allan ofn."

Nid ydym wedi cael allan pwy fu yn gweinidogaethu yma o amser marwolaeth Mr. Henry Maurice yn 1682 hyd y flwyddyn 1698. Gan fod yr eglwys hon wedi bod yn gangen o eglwys wasgaredig sir Frycheiniog, mae yn eithaf naturiol i ni gasglu mai Mr. Rees Prytherch, Ystradwallter, a gweinidogion Aberhonddu a Thredwstan, a ofalent yn benaf am y gangen hon, fel y cangenau eraill. Yn 1698, seflydlwyd Mr. Roger Williams yn weinidog yma mewn cysylltiad a Chefnarthen, a pharhaodd i lafurio yn y cylch hwn hyd derfyn ei oes yn 1730. Gallwn gasglu oddiwrth ganiadau Sion Llewellyn, un o aelodau yr eglwys, fod yr achos yn dra llewyrchus yma dan weinidogaeth Roger Williams; fod y gweinidog yn un manol ac ymdrechgar iawn i addysgu yr ymgeiswyr am aelodaeth eglwysig yn egwyddorion mawrion Cristionogaeth; a bod yr eglwys yn ofalus iawn i edrych pwy a pha fath ddynion a dderbyniai i'w chymundeb. Dywed Sion Llewellyn iddo ef gael ei gadw ar brawf " o fis Mehefin hyd wyl Andreas," a bod rhai hyd yn nod ar ol y prawf maith hwnw am ei wrthod. Fel y canlyn y rhigymir yr hanes ganddo: -

(not extracted)

Mae'n ymddangos fod Roger Williams yn gogwyddo yn fawr at Arminiaeth neu Belagiaeth, ac iddo hau yr egwyddorion hyny yn mysg pobl ei ofal yn Merthyr a Chefnarthen, yr hyn a achosodd ofid nid bychan, ac a derfynodd yn rhwygiad y ddwy eglwys yn mhen ychydig flynyddau ar ol ei farwolaeth ef. Ryw amser rhwng 1720 a 1725, rhoddodd yr eglwys yn Nghwmyglo alwad i Mr. James Davies, Llanwrtyd, i ymsefydlu yn eu plith fel cydweinidog a Mr. Roger Williams. Yr oedd James Davies yn un o'r pregethwyr mwyaf poblogaidd yn Nghymru, ac yn Galfiniad trwyadl o ran ei olygiadan. Yr ydym yn barnu mai y blaid Galfinaidd yn yr eglwys fu a'r llaw flaenaf yn ei ddewisiad ef, ac mai eu hamcan oedd gwrthweithio Arminiaeth Roger Williams. Wedi marwolaeth Williams, aeth y blaid Arminaidd i fethu cael bwyd enaid dan weinidogaeth Mr. Davies, ac i edrych allan am Arminiad i fod yn gydweinidog ag yntau. Dewisasant Mr. Richard Rees, gwr ieuange o'u plith eu hunain, yr hwn oedd newydd orphen ei amser yn athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef 1732' yn mhen dwy flynedd wedi marw R. Williams. Cafodd yr Arminiaid bob peth a ddymunent yn Richard Rees, fel y tystia Sion Llewellyn yn y llinellau canlynol:

(not extracted)

Fel hyn bu yr Arminiaid a'r Calfiniaid yn cael eu porthi yn nghyd yn yr un lle am bymtheng mlynedd; ond mae yn eithaf naturiol casglu fod llawer dadl boeth wedi bod rhyngddynt yn ystod y blynyddau hyny, ac o'r diwedd aeth yn rhy boeth arnynt i gydfyw fel yr ymrwygasant. Aeth y blaid Arminaidd allan ac adeiladodd gapel iddi ei hun ar Gefn-coed-y-cymer - y capel sydd yn awr yn meddiant yr Undodiaid. Cymerodd yr ymraniad le yn 1747. Yr oedd Sion Llewellyn, y prydydd, yn un o flaenoriaid y blaid Arminaidd. Yn y flwyddyn 1749, darfu i'r blaid a adewsid yn Nghwmyglo, dan ofal Mr. James Davies, gymeryd darn o dir cyfleus yn mhentref Merthyr, lle yr adeiladasant gapel yr Ynysgau, i ba un y symudodd yr arch o hen addoldy Cwmyglo. Yn y flwyddyn 1751, darfu i'r aelodau a breswylient y tu arall i'r mynydd yn Aberdar adeiladu capel ar Heolyfelin. Nid ydym yn barnu fod y rhai hyn yn Arminiaid, oblegid Owen Rees, gweinidog y Calfiniaid yn Mhentretygwyn, oedd y gweinidog cyntaf a ddewisasant. Er iddynt lithro yn raddol wedi hyny i Arminiaeth, Ariaeth, ac Undodiaeth. Y mae genym bob sail i farnu mai cyfleustra yr addolwyr oedd yr achos o'u hymadawiad oddiwrth Mr. James Davies a phobl yr Ynysgau, yn hytrach na gwahaniaeth golygiadau. Yn y flwyddyn 1750, yn fuan wedi agor capel yr Ynysgau, urddwyd Mr. Samuel Davies, yn gydweinidog a'i dad, Mr. James Davies. Os cafodd yr hen weinidog ofid wrth gydweinidogaethu yn Nghwmyglo a Mr. Richard Rees, mae pob lle i ddeall i'w ofid fod yn fwy mewn cysylltiad a'i fab yn yr Ynysgau. Yr oedd Samuel Davies, fel y rhan fwyaf o fyfyrwyr Caerfyrddin yn yr oes hono, wedi ymwrthod a'r golygiadau Calfinaidd a gredid ac a bregethid gan ei dad, ac wedi cofleidio Arminiaeth. Darfu i'r hen wr yn ei henaint gydymddwyn ag Arminiaeth yn ei fab, yr hyn a wrthwynebai mor selog yn Richard Rees, a thrwy hyny collodd ei barch gyda'r Calfiniaid a'r Arminiaid. Mae yn ymddangos iddo dreulio blynyddoedd olaf ei fywyd yn lled anghyoedd a dinod, os nad yn ddiddefnydd hefyd; er iddo fod am dymor maith o'i fywyd yn un o'r gweinidogion Ymneillduol mwyaf enwog yn Nghymru. Bu farw yn Ebrill, 1760. Parhaodd Mr. Samuel Davies yn weinidog yn yr Ynysgau hyd derfyn ei oes yn Mawrth 1781. Yr oedd y gynnulleidfa yn ei dymor ef yn lluosog iawn, ac yn cael ei gwneyd i fyny o brif deuluoedd y plwyf, ac amryw o'r plwyfydd cylchynol, ac er ei fod yn Arminiad hollol, nid ymddengys i nemawr o'i bobl ef, fel pobl Cefn-coed-y-cymer ac Aberdar, lithro i Ariaeth. Dilynwyd Mr. S. Davies gan Mr. Thomas Williams, mab Mr. David Williams, o'r Watford, ond ni bu ei arosiad ef yma ond tair blynedd. Ar farwolaeth ei dad symudodd i gymeryd gofal yr eglwysi yn Nghaerdydd a'r Watford. Canlyniedydd Mr. Williams oedd Mr. Daniel Davies, o athrofa Caerfyrddin, yr hwn a urddwyd yma Medi 6ed, 1786. Arminiad oedd Mr. Davies o ran ei farn, ond nid ymddengys iddo fyned yn mhellach nag Arminiaeth, er mai yr Undodiaid oedd y bobl yr ymgyfeillachai fwyaf a hwy yn y rhan ddiweddaf o'i oes. Tua diwedd y ganrif ddiweddaf daeth amryw aelodau perthynol i'r Annibynwyr i Ferthyr, a chan nad oedd gweinidogaeth Mr. Davies yn yr Ynysgau yn ddigon bywiog ac efengylaidd at eu harchwaeth hwy, dechreuasant yr achos sydd yn awr yn Zoar, a chyda llwyddiant hwnw, lleihawyd y gynnulleidfa yn yr Ynysgau yn fawr. Gan fod Mr. Davies wedi priodi yn gyfoethog iawn, ac wrth weled fod addoldai Ymneillduol yn lluosog yn cael eu cyfodi o'i amgylch, yr hyn a deneuai ei gynnulleidfa ef yn feunyddiol, gwnaeth ei feddwl i fyny i ymadael o'r weinidogaeth yn nechreu y flwyddyn 1811, ac ar yr 20fed o Fawrth, yn yr un flwyddyn, cafodd Mr. Thomas Benjamin Evans, o athrofa Caerfyrddin, ei urddo yn ganlyniedydd iddo yn yr Ynysgau. Yn dra buan ar ol ei urddo dechreuodd Mr. Evans bregethu athrawiaeth fwy efengylaidd nag a bregethasid yn mhulpud Ynysgau er dyddiau Mr. James Davies. Cynhyrfodd hyny rai o'r hen deuluoedd perthynol i'r gynnulleidfa, y rhai a ogwyddent at Undodiaeth, yn mysg pa rai yr oedd ymddiriedolwyr y capel. Ceisiasant trwy gyfraith yn 1814, fwrw y gweinidog allan o'r lle, a chymeryd meddiant o'r capel i'r Undodiaid, ond ennillodd Mr. Evans y gyfraith a chafodd gadw ei le. Wedi hyny agorwyd cwyn cyfreithiol arall rhyngddo a'r ymddiriedolwyr. Yr oedd un John Williams, o Benydarran, yr hwn oedd yn aelod yn Nghwmyglo, wedi gadael yn ei ewyllys, dyddiedig Tachwedd 18fed, 1735, dir o dri ugain erw yn Mhenydarran, ac amryw dai yn mhentref  Merthyr, at gynaliaeth Mr. James Davies, gweinidog Cwmyglo, a'i olynwyr. Cafodd cynyrch y tir a'r tai ei dalu yn flynyddol i weinidogion yr Ynysgau hyd amser Mr. Evans, pryd y cymerodd yr ymddiriedolwyr eu rhyddid i ranu yr arian rhwng gweinidogion yr Undodiaid yn Aberdar a Chefn-coed-y-cymer, yn gystal a gweinidog yr Ynysgau, dan yr esgus fod ganddynt hwy gystal hawl ynddynt ag oedd gan weinidog yr Ynysgau, yn gymaint mai at yr achos yn Nghwmyglo yr oedd yr eiddo wedi ei adael, a bod Aberdar ar Cefn yn ganghenau o'r hen eglwys hono yr un fath a'r Ynysgau. Ar ol llawer o ymgyfreithio bu raid i'r ymddiriedolwyr roddi ffordd a gadael y gwaddol i weinidogion yr Ynysgau yn unig. Mae y gwaddol hwn yn bresenol, os nad ydym yn camgymeryd, rhwng haner cant a thriugain punt yn y flwyddyn.

Am y deg neu y pymtheng mlynedd cyntaf o'i weinidogaeth yr oedd Mr. Evans yn barchus a thra phoblogaidd yn Merthyr, ond yn ei flynyddau diweddaf ymollyngodd yn dost nes iddo fyned yn ddiddawn, yn ddiddefnydd, ac yn ddibarch, fel gweinidog yr efengyl, er y parheid hyd derfyn ei oes barchu a'i anwylo yn fawr fel dyn a chymydog hynaws a charedig. Yn ei flynyddau olaf ef yr oedd yr eglwys a'r gynnulleidfa wedi myned yn agos i'r dim. Ychydig fisoedd cyn ei farwolaeth aeth tua haner cant neu ychwaneg o aelodau o Zoar yno, ac yn eu plith Mr. Rosser Beynon. Bu hyny yn foddion i gyfodi yr hen le megis o farw yn fyw, ac i ddarparu yno rywbeth teilwng o'r enw eglwys erbyn y buasai amgylchiadau yn gofyn am ddewis canlyniedydd i Mr. Evans. Bu Mr. Evans farw yn Chwefror, 1851. Yn niwedd hanes ei farwolaeth a'i gladdedigaeth yn. Niwygiwr 1851, tu dal. 96, dywed Mr. Rosser Beynon, gyda golwg ar sefyllfa yr achos yn yr Ynysgau: - "Mae yn dda genym allu hysbysu fod golwg obeithiol iawn ar yr achos yn y lle hwn yn bresenol. Mae yr Ysgol Sabbothol yn dra blodeuog yma eisioes, rhif canolig pa un sydd tua 200. Yn ol yr arwyddion presenol bydd yn angenrheidiol helaethu lle y babell, ac estyn cortynau y preswylfeydd yn fuan."

Wedi byw ar weinidogaeth achlysurol hyd haf y flwyddyn 1852, rhoddwyd galwad i Mr. James Morris, o athrofa Aberhonddu, yr hwn a urddwyd yma Gorphenaf 14eg, 1852. Ni bu ei arosiad ef yma ond byr. Yn y flwyddyn 1855, barnodd fod cynesach lle yn Eglwys Waddoledig Lloegr nag yn hen eglwys waddoledig yr Ynysgau, ac felly ymofynodd am urddau esgobol, yr hyn a gafodd. Nid oes a fynom ni a 'i hanes yn mhellach. Yr unig beth o bwys a wnaed yn yr Ynysgau yn nhymor gweinidogaeth Mr. Morris, oedd tynu yr hen gapel adfeiliedig i lawr, ac adeiladu y capel prydferth presenol. Gwnaed hyn yn 1853, ac ar Sul, Mawrth, a Mercher, y Pasg, 1854, agorwyd y capel newydd. Pregethwyd ar yr achlysur gan Meistri D. Rees, Llanelli; D. Stephens, Glantaf; J. Morris, athraw athrofa Aberhonddu; W. Morgan, Caerfyrddin; N. Stephens, Sirhowy; J. Evans, Capel Seion; J. Davies, Cwmaman; M. Ellis, Mynyddislwyn, ac eraill. Mae y capel hwn yn adeilad cadarn, prydferth, a chyfleus.

Yn haf 1856, rhoddwyd galwad i Mr. Evan Jones, Myddfai, a chynaliwyd cyfarfodydd ei sefydliad yma Medi 1af a'r 2i1, yn yr un flwyddyn. Pregethwyd yn y cyfarfodydd hyn gan Meistri J. Thomas, Glynnedd; W. Thomas, Rock; J. Thomas, D. Price, a W. Edwards, Aberdar; J. Davies, Aberaman; J. B. Jones, B.A., Hermon; Dr. Thomas, Stockwell, ac eraill. Bu Mr. Jones yma yn barchus a defnyddiol iawn hyd y flwyddyn 1861, pryd y symudodd i Langadog a Tabor, sir Gaerfyrddin. Yn 1860, cafodd yr eglwys hon, fel y rhan fwyaf o eglwysi y dref a'r ardal, deimlo awelon bendithiol y diwygiad crefyddol a ymdaenodd dros yr holl wlad yn flwyddyn hono a'r un flaenorol. Derbyniwyd yma amryw ugeiniau, a chafwyd yma oedfaon nodedig o wlithog. Cyn diwedd y flwyddyn 1862, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Price Howell, Pwllheli, yr hwn a lafuriodd yma gyda derbyniad a chymeradwyaeth hyd ddiwedd y flwyddyn 1870, pryd y symudodd i Four Crosses, Ffestiniog; ac y mae yr eglwys hyd etto heb sefydlu ar olynydd iddo.

Yr ydym wedi dilyn hanes hen eglwys Ynysgau o'i dechreuad hyd yr awr hon; a'r helbulon mawrion yr aeth drwyddynt, ac y mae yn llawen genym ddeall er y cwbl fod golwg mor lewyrchus arni yn bresenol. Mae yn sicr i lawer o gymeriadau hynod fod ynddi o bryd i bryd, ond nid oes enwau ond ychydig o honynt wedi treiglo hyd atom ni.

Yr ydym eisioes wedi crybwyll enw a dyfynu ychydig o brydyddiaeth Sion Llewellyn, ond gan ei fod yn gymeriad mor hynod, ac iddo gymeryd rhan mor amlwg yn y ddadl Arminaidd, yr hon a rwygodd yr eglwys hon yn 1747 ni byddai yn anmhriodol rhoddi ychydig o'i hanes. Ar Gefn-coed-y-cymer, yr oedd yn byw. Dywedir mai gof ydoedd wrth ei alwedigaeth. Derbyniwyd ef yn aelod yn Nghwmyglo yn 1711, a bu farw Ionawr laf, 1776, yn 85 oed. Claddwyd ef wrth hen gapel Cefn-coed-y-cymer, ac y mae y penill canlynol ar ei feddfaen: -

(not extracted)

Cyfansoddodd lawer o ganiadau a phenillion, gan mwyaf oll ar faterion crefyddol, ac yn benaf mewn amddiffyniad i'w olygiadau Arminaidd ei hun, ac i ddiraddio y Calfiniaid. Mae rhai ergydion barddonol yn ei gyfansoddiadau, ond mae ei iaith yn wallus a thrwsgl. Nis gwyddom pa bryd y cyhoeddwyd yr argraffiad cyntaf o'i waith, ond cafodd yr ail argraffiad ei gyhoeddi yn 1772, yn llyfryn deuddeg plyg, o 60 o dudalenau, yn cynwys ugain o ganiadau a deg o emynau. Ddeugain mlynedd yn ol nid oedd nemawr o hen wr na hen wraig yn mysg trigolion gwreiddiol Merthyr, y Faenor, Aberdar, a Gelligaer, nad allasent adrodd y rhan fwyaf o benillion Sion Llewellyn. Bu ei waith yn rhyfeddol o boblogaidd am lawer o flynyddau, ac y mae yn ddiameu i'w rigymau ef wneyd mwy at daenu Arminiaeth yn Merthyr a'r cylchoedd na holl bregethau Roger Williams, Richard Rees, a Samuel Davies. Dywedir fod Sion Llewellyn yn weithiwr anghyffredin ac yn fwytawr digyffelyb. Pan y byddai yn myned allan yn amser y cynheuaf i ladd gwair ac ýd, byddai yn gwneyd gwaith tri dyn ac yn bwyta bwyd tri o ddynion. Mae yn mysg caniadau Sion Llewellyn rai penillion rhagorol iawn. Cymerer y dyfyniadau canlynol o'i anerchiad i'w wraig yn ei chystudd, fel engraifft: -

(not extracted)

Mae yn ddiameu i lawer o bregethwyr gyfodi yn yr hen eglwys hon, ond hyd ddechreuad y ganrif bresenol nid ydym wedi dyfod o hyd i enwau neb o honynt ond Richard Rees a Samuel Davies, y rhai y rhoddir eu hanes yn mysg y gweinidogion. Yn y ganrif bresenol, y rhai canlynol yn unig a gyfodwyd yma, cyn belled ag y gwyddom ni:

• William Daniel. Urddwyd ef yn Nghwmtaf-fechan. Daw etto dan ein sylw yn nglyn a haner yr eglwys hono.
• John Williams. Bu ef yma am flynyddau yn amser Mr. Evans yn bregethwr cynorthwyol. Yr oedd yn ddyn o gymeriad pur. Nid ydym yn gwybod pa bryd y bu farw.
• Lewis Evans. Trodd ef at y Bedyddwyr, ac y mae yn awr yn weinidog yn y Casnewydd, ac yn dra adnabyddus trwy holl Gymru fel goruchwyliwr Cymdeithas y Gweddwon.
• John Beynon, brawd Mr. Rosser Beynon (Asaph Glan Taf) Y mae ef wedi dechreu pregethu yma er's rhai blynyddau bellach.

COFNODION  BYWGRAPHYDDOL (Not extracted fully)

Gan ei bod yn debygol i'r achos hwn ddechreu mor foreu a'r flwyddyn 1620, mae yn dra sicr fod yma weinidog neu weinidogion wedi bod nad ydyrn ni wedi gallu dyfod o hyd i'w henwau. Y cyntaf y mae genym ni hanes am dano yw,

HENRY WILLIAMS, neu Harry William Thomas, fel y galwai ei erlidwyr ef. Nid oes genym ond y peth nesaf i ddim o hanes am dano ef. Mae yn dra sicr mai yr un gwr oedd ef a'r Henry Williams a drowyd allan o Eglwys blwyfol Llantrisant gan Ddeddf Unffurfiaeth yn 1662. ........................

HENRY MAURICE. Mab ieuengaf Griffith Maurice o Methlan, yn Lleyn, sir Gaernarfon, oedd ef. Cafodd ei dderbyn i Goleg yn Rhydychain, Yn y flwyddyn 1652. Treuliodd ei febyd a i ieuengctyd yn wyllt ac anystyriol, ac yr oedd yn un balch a gwag ogoneddgar iawn am rai blynyddau wedi iddo ddechreu pregethu. ............................

ROGER WILLIAMS. Nid oes genym nemawr o ddim hanes am dano ef. Mae lle ei enedigaeth, a hanes boreuol ei fywyd yn gwbl anhysbys i ni. Mae yn dra thebyg mai yn ysgol Mr. Rees Prytherch, Ystradwalter, y derbyniodd ei addysg. Urddwyd ef yn weinidog i'r eglwysi yn Merthyr, a Chefnarthen, sir Gaerfyrddin, yn 1698, .........................

JAMES DAVIES. Dywedir mai un genedigol o Lanedi, sir Gaerfyrddin, oedd ef. Mae amser ei enedigaeth yn anhysbys i ni. Derbyniodd ei addysg yn athrofa Caerfyrddin yn amser Mr. W. Evans. Urddwyd ef yn weinidog yr eglwysi yn Llanwrtyd a Throedrhiwdalar tua'r ftwyddyn 1712. ...............................

RICHARD REES. Nid ydym yn gwybod pa bryd y ganwyd ef. Aelod gwreiddiol o'r eglwys hon ydoedd. Yr oedd yn byw ar ei dir ei hun, sef y Gwernllwynuchaf, ac yn berchen amryw diroedd eraill. Addysgwyd ef yn athrofa Caerfyridin yn amser Mr. Parrot. Ar derfyniad ei amser dychwelodd adref, ac urddwyd ef tua'r flwyddyn 1732, .......................

SAMUEL DAVIS. Yr oedd ef yn fab i Mr. James Davies, y gweinidog. Dywed Mr. Thomas Morgan, o Henllan, yr hwn oedd yn gydfyfyriwr ag ef yn athrofa Caerfyrddin, am dano fel y canlyn: - "Gwr ieuangc difrifol, yn meddu cymhwysderau rhagorol at y weinidogaeth. Urddwyd ef yn Merthyr i fyned yn weinidog i King's Wood, yn Wiltshire, yn 1746. Pregethwyd yn ei urddiad gan Mr. George Palmer, Abertawy, a Mr. David Thomas, Castellnedd. Wedi bod dair blynedd yn King's Wood, dychwelodd i Ferthyr, yn 1750, i gynorthwyo ei dad .........................

THOMAS WILLIAMS. Gweler ei hanes yn nglyn ag eglwys y Watford.

DANIEL DAVIES. Yr oedd ef yn fab i Mr. James Davies, un o weinidogion yr eglwysi yn Abermeurig, Blaenpenal, Cilgwyn, &c., ac yn frawd i Mr. Evan Davies, Llanedi. Efe oedd yr ieuengaf o wyth o blant - pum' mab a thair merch. Ganwyd of yn mis Mehefin, 1760, yn y Dyffryn-llwyn-ddol, yn agos i Landysul, yn sir Aberteifi. ......................

THOMASS BENJAMIN EVANS. Ganwyd ef mewn amaethdy o'r enw Llygadenwyn, yn mhlwyf Llanybydder, sir Gaerfyrddin, yn y flwyddyn 1787. .............

Translation by Gareth Hicks (May 2009)

We are not sure when or by whom  Nonconformism was started in Merthyr Tydfil parish. Malkin, the English author, in his account of his travels through Wales, on the authority of Iolo Morganwg,  attributed it to the work of one Thomas Llewellyn, of Rhigos, a bard, a good and learned man, who laboured in his life time to do good. Iolo said he translated the bible into good Welsh, from the English translation of William Tyndal, around 1540, and afterwards received the dispensation of Archbishop Grindal to preach; he preached much in dwelling houses, and it was his disciples who began the Nonconformist cause in Merthyr, by establishing regular worship  in a farmhouse called Blaencanaid, on the slopes of the mountain between Merthyr and Aberdare, about the year 1620. It was also said that Thomas Llewellyn preached when he had become blind in old age. It is reckoned he lived until he was well over 100 years old. *  We are not entirely prepared to deny or accept what Iolo said about Thomas Llewellyn, and the connection of his work with the start of Nonconformism in Merthyr and district, as historical fact. It is known that Archbishop Grindal licenced men to go out as itinerant preachers, and that their religious enactments went under the name Prophesyings, and that this work was tolerated under the frown of Queen Elizabeth and the Church authorities. Perhaps the old Welshman from Rhigos was one of those authorised by them to "prophesy" , and to gainfully follow his work in the remote valleys, and the wild slopes of the mountains between the rivers Neath to the Rhondda towards the Taf and Rhymney; but what makes us doubtful is the complete silence by friend and foe of Nonconformism about him and his work. We find a reference to the start of Nonconformism in Glamorgan in the writings of Walter Cradock, William Erbery, Vavasor Powell, Henry Maurice, and Archbishop Laud, all within 40 or nearly 50 years of the time of Thomas Llewellyn, but there is no reference to him or his followers in any of them. If his work had been  so prominent as Iolo suggested it is strange that no friend or foe said anything about him in the first 100 years after his death. However, one thing is beyond dispute, namely that Nonconformism had taken root in Merthyr and surrounds very early on.  Jones, in his  History of Breconshire, said that there were several Nonconformists in  southerly parts of the county - the parishes of Y Faenor and Penderyn bordering Merthyr, come to mind - before the civil war broke out in 1642, and Henry Maurice, in his notes published in the Broad Mead Records, said that the churches in Merthyr Tydfil and Swansea were the first that congregated in Glamorgan. But the most conclusive evidence regarding the age of Nonconformism in Merthyr is from the estate of Nathaniel Jones, clergyman for this parish between 1640 and 1662. There is a manuscript from his estate now kept in a chest in the Merthyr parish church, giving a history of the troubles at the time of the Long Parliament, and this, it is clear, was written by him some time between 1650 and 1655.  At the start of this document it says " We have, in Merthyr Tydfil parish, a fellowship of men and women, who have for some time been in the habit of holding conventicles, in which some have formulated an ecclesiastical  constitution according to their own wishes, contrary to the statutes and ordinations." + In view of this evidence there is nothing incredible in the suggestion that religious meetings had been held in Blaencanaid since 1620, because Nonconformist meetings ..........

*Llyfryddiaeth y Cymry.p14.  +Wilkins History of Merthyr. p93

were not " contrary to the statutes and ordinations" from 1640 to 1662, since the authorities were allowing  the free conscience of men to worship following the convictions of their own minds. It follows therefore that it was about  meetings held before 1640 that the writer was referring to. When Parliament turned favourable to religious freedom, the Independents in Merthyr no longer had to hide themselves in Blaencanaid. They came to hold their meetings in the open without fear of being molested, especially after 1646, when Parliament's soldiers defeated the King's force in Wales. They went further and held meetings in the Parish church, and it was over this that Nathanial Jones, the clergyman, complained bitterly.
"It isn't enough simply to wreak every sort of havoc, but they are also destroying the Parish church. No one is allowed to preach there but one of their own sect, and others who despoil the Church. They have there 3 lay preachers. These brothers meet every Sunday in the Church, and often on weekdays, where they confer, debate, and organise their affairs in a way that is both lawless and godless. The parish clergyman doesn't permit  preaching in the Church, because no tithes are paid to him. They have sometimes tolled the bell despite disturbing him; other occasions they have driven him from the pulpit by interrupting in a brutal fashion; at other times they have had someone else preaching under the yew in the graveyard whilst the clergyman was at the pulpit in the Church. These people don't come here for prayer or sacrament, especially the holy prayers of the Church, and sacrament from the hand of the minister. It is true that Mr Jenkin Jones breaks bread here monthly, which, with the wine, is shared throughout the congregation. I am sure that there are  5 thousand men and wives in the parish who haven't received the Lord's Supper in the last 10 years. Either Mr Jenkins or Henry Williams are sure to take possession of the pulpit every Easter Sunday, and at other times it wasn't tolerated that people received the sacrament from the minister of the parish or bring their children to pray."
 We are a long way from approving of the behaviour of the proletariat towards this clergyman, or any other clergyman, but we can't with any degree of fairness lay the blame for his treatment, and supposing that he wasn't putting a worse slant on the treatment he received over what actually happened, at the door of the Nonconformists, because the whole country was at the time boiling over with insurrection,  so that sober and devout men had no control over the proletariat.

From the start until 1649, the whole of Merthyr were Independent or Presbyterian, but it is very likely that some of them turned Baptist about this time, and it is known that the Quakers won many disciples in Merthyr at the time of the Commonwealth. It is likely that it was mainly they who were upsetting the clergyman. He named one of them, namely Richard Thomas, who came to the Church whilst he was preaching to interrupt him and ask questions of him in the middle of his sermon. It is known that the Quakers at that time were guilty of disruptions, not only to the worshipping of the Episcopalians, but also the worshipping of the Nonconformists. It is doubtless  the splitting of the Nonconformists into different sections that caused a degree of cold feeling between them all, and much controversy, unfavourable to the cultivation of the best religious spirit and full blooded effort to evangelise to the ignorant proletariat, but all the same this church carried on, it once worshipped in peril in Blaencanaid, strongly and industriously, and appeared to increase greatly in strength in the period  of freedom enjoyed between 1646 and 1662.  After the restoration of the King, Charles II, to the throne, Nathaniel Jones, and as many of his followers that were with him in the parish, were reinstated in the church, and the Independents had to return again to Blaencanaid, or somewhere else, to hold their meetings. In 1669, they were assembling in the houses of Howell Rees Phillips, and Isaac John Morgan, and the gatherings numbered between 300 and 400 persons. *   It happened that Vavasor Powell, when he passed on his way through Merthyr in 1668, had the boldness to preach to around a thousand people near to the graveyard of the Church, but this led to his  imprisonment the following day, as is seen in his life's history. We saw that it was Mr Jenkin Jones, and Mr Harry Williams, and 3 assistant preachers, who ministered to this congregation in the period of freedom; and Henry Williams, or Henry William Thomas, as he was called in the Lambeth manuscript, was their minister in 1669. We think that this is the same man as the Henry Williams that was turned out from Llantrisant Church under the Act of Uniformity.  It says in the Lambeth manuscript that he had been a captain in the Parliamentary army, and he knew no other language but Welsh, but it seems he knew enough of the gospel to be an usful minister to this numerous congregation. Some time after the restoration of the king, this congregation went to worship in a dwelling house called Cwmyglo, not far from Blaencanaid, where they had worshipped previously. This was like the other place, a secluded and private place. Perhaps this was the house of Howell Rees Phillips, or of Isaac John Morgan, where they worshipped in 1669. In Cwmyglo, mainly, if not entirely, was where they worshipped throughout the whole period of the persecution, and for a long time after. Having got the protection of the Act of Toleration, in 1688, they looked for a place to build a chapel, and obtained land from Captain David Jenkins, of Hensol, next to Cwmyglo farmhouse. ** It is said they had consultations as to who they should approach to get the land to build the chapel on, and one of the members said he would go to Captain Jenkins to ask the favour, as his brother was a butler to that gentleman. He went, and delivered his message to the gentleman, who replied cheerfully, "If you choose to worship in that place, you can have land, but as for the butler and me, we don't care to worship anything but our stomachs. "  They built the chapel there, the ruin of which can still be seen. And there they gathered until 1749, when they built Ynysgau. This church for years was counted as a branch of Llanigon church, all but one of whose branches  were scattered over the whole of Breconshire, from the upper parts of Carmarthenshire.  Mr Henry Maurice was the minister of this large scattered church from 1672 until he died in 1682, but he had a lot of assistants. There is much tradition of suffering in this church over the years of  the persecution, but we don't know how much importance to place on them as historical facts. It is said that one Edwards, who was a preacher here, was murdered near to Cyfartha. It is known that one Major Carne came here with a number of soldiers with him in 1668 to seize the distinguished Vavasor Powell. It is said that an army officer called Colonel Morgan went once to Cwmyglo, with soldiers with him, for the purpose of taking the minister and listeners into custody, but that after listening for a while at the door he was affected by what he heard to the extent that he turned to his troops and said to them, "Pity to do aught to these people."

* The Lambeth MSS   **Llyfryddiaeth y Cymry.p440

It is narrated by Mr Thomas in History of the Baptists, that an old distinguished christian called Saphin, or Sepahniah, once went in the deep of  night to Cwmyglo, and after he'd gone in, the worshippers in another part of the house heard the clatter of his feet and were frightened lest a persecutor had come.  When he realised he'd caused alarm he cried out, "Why the fright,  'perfect love casts out fear'".

We haven't been able to find out who ministered here from the death of Mr Henry Maurice in 1682 up until 1698. As this church had been a branch of the scattered church of Breconshire, it is quite natural for us to conclude that Mr Rees Prytherch, Ystradwallter, and the ministers of Brecon and Tredwstan, took care of this branch, as with the other branches. In 1698, Mr Roger Williams was installed here as minister together with Cefnarthen, and he continued to labour in this area until the end of his life in 1730.  We can conclude through the verses of Sion Llewellyn, one of the members of the church, that the cause was most prosperous under the ministry of Roger Williams; that the minister was diligent and strenuous in educating the candidates for church membership in the great principles of Christianity; and that the church is very careful to look at who and what sort of men it accepts into  communion. Sion Llewllyn said that he was kept on trial  "from the month of June until St Andrew's Day", and that some even after that lengthy trial were for denying him. As in the following rhyme;

(not extracted)

It seems that Roger Williams leant greatly towards Arminianism or Pelagius, and that he disseminated those principles amongst people under his care in Merthyr and Cefnarthen, and this caused no small concern, and it ended with a split in the two churches within a few years after his death.  Some time between 1720 and 1725, the church in Cwmyglo gave a call to Mr James Davies, Llanwrtyd, to be installed in their midst as co-minister with Mr Roger Williams. James Davies was one of the most popular preachers in Wales, and thoroughly Calvinistic in his views. We believe that the Calvinistic element in the church had a big hand in choosing him, and the purpose was to counteract the Arminianism of Roger Williams. After Williams died, the Arminian element failed to get sustenance for their souls under the ministry of Mr Davies, and looked elsewhere for an Arminian to be their minister. They chose Mr Richard Rees, a young man from their midst, who had newly completed his time at Carmarthen College. He was ordained in 1732 at the end of 2 years from the death of Mr Williams. The Arminians got all they wished for in Richard Rees, as Sion Llewellyn testifies in the following lines;

(not extracted)

That is how the Arminians and Calvinians got their  needs together in the same place for 15 years; but it is quite natural to conclude that there were many heated arguments  between them over the period of those years, and in the end it became too heated for them together so it burst. The Arminians went off and built their own chapel in Cefn-coed-y-cymer - the chapel now in the possession of the Unitarians. The split took place in 1747.  Sion Llewellyn, the poet, was one of the leading Arminians. In 1749, the element that had remained at Cwmyglo, under the care of Mr James Davies, took a piece of convenient land in the town of Merthyr, where they built the chapel of Ynysgau, and to where they moved the ark of the old Cwmyglo temple. In 1751, the members who lived on the other side of the mountain in Aberdare built a chapel on Heolyfelin. We don't think that these were Arminian, because Owen Rees, the minister of the Calvinists in Pentretygwyn, was the first minister they chose. Although after that they gradually slipped into Arminianism, Arianism and Unitarianism. We have every reason to think it was the convenience of the worshipper that promptedr their departure from Mr James Davies and the people in Ynysgau, rather than opposing principles. In 1750, soon after opening the chapel in Ynysgau, they ordained Mr Samuel Davies, as co-minister with his father, Mr James Davies. If the old minister had troubles in his co-ministry in Cwmyglo with Mr Richard Rees, there is every reason to think that his problems were greater in his co-ministry with his son at Ynysgau.  Samuel Davies, as had most of the students from Carmarthen at that time, had withdrawn from  Calvinistic beliefs as held and preached by his father, and had embraced Arminianism. The old man in his dotage put up with the Arminianism of his son, which he'd opposed so zealously in Richard Rees, and through that lost the respect of the Calvinists and Arminians. It seems he spent the last years of his life somewhat private and obscure, if not worthless too; although he was for a large part of his life one of the most distinguished Nonconformist ministers in Wales. He died in April 1760. Mr Samuel Davies continued as minister at Ynysgau until the end of his life in March 1781. The congregation during his time was very numerous, and was made up of the leading families in the parish, and some of the surrounding parishes, and although he was completely Arminian, it seems his people were barely so, such as those in Cefn-coed-y-cymer and Aberdare, leaning towards Arianism. Mr S Davies was followed by Mr Thomas Williams, son of David Williams, of Watford, but his stay here was only 3 years. On his father's death, he moved to take over the care of the churches in Cardiff and Watford. After Mr Williams came Mr Daniel Davies, from Carmarthen College, who was ordained on 6th Sept 1786.  Mr Davies was an Arminian in his views, but it seems he didn't go further than Arminianism, although it was Unitarians that were the people he associated most with in the latter part of his life. Towards the end of the last century came several members connected to the Independents in Merthyr, and because the ministry of Mr Davies in Ynysgau wasn't rousing and evangelical enough for their taste, they began the cause that is now in Zoar, and with its success, the congregation in Ynysgau shrank a lot. As Mr Davies had married well, and seeing that numerous Nonconformist temples were being raised all about, which reduced his congregation daily, he made his mind up to leave the ministry at the start of 1811, and on  the 20th of March of that year Mr Thomas Benjamin Evans, from Carmarthen College, was ordained to replace him at Ynysgau. Very soon after his ordination, Mr Evans began to preach a more evangelical doctrine than had been preached from the pulpit at Ynysgau since the days of Mr James Davies. This stirred up some of the old families connected to the congregation, those who leaned towards Unitarianism, amongst whom were the trustees of the chapel. They tried through the law in 1814 to remove the minister from the place, and to take the possession of the chapel to the Unitarians, but Mr Evans won the suit and was able to stay there. After that another legal wrangle opened up between him and the trustees. One John Williams, of Penydarran, a member at Cwmyglo, had left in his will, dated November 18th 1735, three acres of land in Penydarran, and several houses in Merthyr town, to support Mr James Davies, the minister of Cwmyglo, and his successors. The yield on the land and houses hads been paid to the ministers of Ynysgau for years up until the time of Mr Evans, when the trustees took the liberty of sharing the money with the Unitarian ministers in Aberdare and Cefn-coed-y-cymer, as well as the Ynysgau minister, under the excuse that they had an equal right to it as had the Ynysgau minister, even though it was to the cause at Cwmyglo that the estate had been left, Aberdare and Cefn were branches of the old church in the same way as Ynysgau. After much litigation the trustees had to give way and let the dowry go to the minister in Ynysgau alone. Unless we are mistaken, the inheritance is currently between £50 and £60 pa.

For the first 10/15 years of his ministry Mr Evans was respected and very popular in Merthyr, but in his later years he declined until he became powerless, weak, and disrespected, as a minister of the gospel, although he continued until the end of his life to be esteemed and much loved as a man and a good natured and kind neighbour. In his latter years the church and congregation almost shrank to nothing. A few months before he died about 50 or more members of Zoar went there, and in their midst Mr Rosser Beynon. This was the catalyst to raise the old place as from death to life, and prepare the way for something worthy of being called a church against circumstances arising requiring the choosing of a successor to Mr Evans. Mr Evans died in February 1851. At the end of the report of his death and funeral in the Niwygiwr 1851, page 96, Mr Rosser Beynon said, with a view to the state of the cause in Ynysgau, "It is good that I can report that there is a very hopeful look about this cause in this place at the present time. The Sunday School is most flourishing already here, numbers average about 200. According to present signs it will be necessary to expand the tent, and extend the boundaries of the dwelling soon."

Having survived on occasional ministers until the summer of 1852, they gave a call to Mr James Morris, from Brecon College, who was ordained here on July 14th 1852. His stay here was brief. In 1855 he decided that there was a warmer place in an English Endowed Church than in an endowed church in Ynysgau, therefore he asked and received a licence from the bishop. We don't have his history after that. The only thing of importance done in the time of Mr Morris, was pulling down the old dilapidated chapel, and building the lovely present chapel. This was done in 1853, and they opened the new chapel on the Easter Sunday, Tuesday and Thursday of Easter 1854. Preaching on the occasion were Messrs D. Rees, Llanelli; D. Stephens, Glantaf; J. Morris, teacher from Brecon; W. Morgan, Carmarthen; N. Stephens, Sirhowy; J. Evans, Capel Seion; J. Davies, Cwmaman; M. Ellis, Mynyddislwyn, and others. This chapel is sturdy, beautiful and convenient.

In the summer of 1856, they gave a call to Mr Evan Jones, Myddfai, and held his induction meeting here on 1/2nd September of that year. Preaching at the meeting were Messrs J. Thomas, Glynnedd; W. Thomas, Rock; J. Thomas, D. Price, and W. Edwards, Aberdare; J. Davies, Aberaman; J. B. Jones, B.A., Hermon; Dr. Thomas, Stockwell,and others. Mr Jones was here most respectfully and helpfully until 1861, when he moved to Llangadog and Tabor, Carmarthenshire. In 1860, this church, as did most of the churches in the town and district, felt the blessed wind of religious revival that swept across the whole country that year and the one before. They admitted here some scores (of members), and had here some notably dewy/[moist?] services. Before the end of 1862, the church gave a call to Mr Price Howell, Pwllheli, who laboured here acceptably and creditably until the end of 1870, when he moved to Four Crosses, Ffestiniof; and the church hasn't yet appointed his successor.

We have followed the history of Ynysgau from the start until the present moment; and the great turmoil it went through, and it is joyous to realise that despite it all there is such a flourishing look about it at present. It is certain that many remarkable characters have been here from time to time, but only a few of their names have filtered through to us.

We have already mentioned and quoted from the poems of Sion Llewellyn, but as he was such an extraordinary character, and took such an conspicious part in the Arminian controversy, which so disrupted this church in 1747, it isn't inappropriate to give a little of his history. He lived on Cefn-coed-y-cymer. It is said he was a blacksmith by trade. He was admitted as a member in Cwmyglo in 1711, and died on 1st January 1776, aged 85. He was buried at the old chapel of Cefn-coed-y-cymer, and the following  verse is on  his gravestone;

(not extracted)

 He composed many songs and verses, most were of a religious nature, and mainly in defense of his own Arminianism, and to degrade the Calvinists. There are some poetical barbs in his compositions, but his language is clumsy and inaccurate. We don't know when he published the first edition of his work, but the second edition was published in 1772, in a book of 12 folds, and 60 pages, comprising 20 songs and 10 hymns. Forty years ago, there was hardly an old man or woman amongst the original residents of Merthyr, Y Faenor, Aberdare, and Gelligaer, who couldn't recite most of Sion Llewellyn's  verses. His work was astonishingly popular for many years, and doubtless his rhymes did more to spread Arminianism in Merthyr and district than all the preaching of Roger Williams, Richard Rees, and Samuel Davies. It is said that Sion Llewellyn was an extraordinary worker and remarkable eater. When he was out and about at harvest time to cut grass and corn, he did the work of 3 men and eat the food of 3 men too. Amongst the songs of Sion Llewellyn there are some splendid verses. The following excerpt is from his oration to his wife in her tribulation, for example;

(not extracted)

Doubtless many preachers were raised in this old church, but until the start of the present century we haven't been able to name any of them apart from Richard Rees and Samuel Davies, whose history we give amongst the ministers. In the present century, only the following were raised here, as far as we know;

• William Daniel. Ordained at Cwmtaf-fechan. Will be referred to in the history of that church.
• John Williams. He was here as an assistant preacher  for years in the time of Mr Evans. A man of pure character. We don't know when he died.
• Lewis Evans. He turned to the Baptists, now a minister in Newport, and well known throughout Wales as a supervisor of the Widows' Society.
• John Beynon, brother of Mr Rosser Beynon (Asaph Glan Taf) has preached here for some years

Biographical Notes (Not fully extracted)

As it is likely that this cause began as early as 1620, it is certain that there are ministers who have been here whose names we've not been able to find out. The first we do have some history for is,

HENRY WILLIAMS, or Harry William Thomas, as his persecutors called him. Apart from what follows we have no history for him. It is certain that he is the same man as the Henry Williams who was turned out of the parish Church at Llantrisant in 1662 under the Act of Uniformity.......................

HENRY MAURICE. Youngest son of Griffith Maurice of Methlan, Lleyn, Caernarfonshire. Accepted into college at Rhydychain in 1652. Spent his youth somewhat wild and reckless, and he was arrogant and devoid of ogoneddgar ? for some years after starting to preach.......................

ROGER WILLIAMS. We have hardly any history about him. Where he was born and the early history of his life is completely unknown to us. It is quite likely that he was educated in the school of Mr Rees Prytherch, Ystradwalter. He was ordained as minister of the churches in Merthyr and Cefnarthen, Carmaerthenshire in 1698......................

JAMES DAVIES. It is said he was a native of Llanedi in Carmarthenshire, we don't know when he was born. Educated at Carmarthen College in the time of Mr W Evans. Ordained as a minister at the churches of Llanwrtyd and Troedrhiwdalar around 1712 ....................

RICHARD REES. We don't know when he was born. He was an original member at this church. He lived on his own land, namely Gwernllwynuchaf, and owned some other land. Educated at Carmarthen College in the time of Mr Parrot. At the end of his term he returned home, and he was ordained around 1732 ..................

SAMUEL DAVIS. He was a son of Mr James Davies, the minister. Mr Thomas Morgan, of Henllan, who was at Carmarthen College with him, said of him as follows; "A very serious young man, possessing excellent qualities for the ministry. Ordained at Merthyr to go as minister to King's Wood in Wiltshire in 1746. Mr. George Palmer, Swansea, and Mr. David Thomas, Neath, preached at his ordination. After 3 years at King's Wood he returned to Merthyr in 1750 to co-minister with his father, ..................

THOMAS WILLIAMS. See his history with Watford church

DANIEL DAVIES. A son of Mr James Davies, one of the ministers of the churches at Abermeurig, Blaenpenal, Cilgwyn etc .... and brother to Mr Evan Davies, Llanedi. He was the youngest of 8 children - 5 sons and 3 daughters. Born in June 1760 in Dyffryn-llwyn-ddol, near Llandysul, Cardiganshire .......

THOMASS BENJAMIN EVANS. Born in a farmhouse called Llygadenwyn, in Llanybydder parish, Carmarthenshire, in 1787 ..........

EBENEZER, LLANILLTYD FAWR  (Llantwit Major parish)

(Vol 2, p 242)

Mae llawer o enwogrwydd hanesyddol yn perthyn i'r lle henafol hwn. Os gwir y traddodiad, mai yma y glaniodd y llong a ddygodd y Cenhadau Cristionogol cyntaf i Frydain, y mae rhyw fri yn perthyn i'r lle tuhwnt i bob lle arall yn y deyrnas gyfunol. Ond nid oes dim yn nodedig o ddymunol yn nglyn a hanes yr eglwys Annibynol yma. Yr ydym yn cael yn nghofnodion llys Esgobol Llandaf, fod un Nicholas Stokes wedi trwyddedu tý Pierce Clark yn y dref hon at gynal addoliad Presbyteriaid, Hydref 17eg, 1754. Yr oedd enwau Annibynwyr a Phresbyteriaid y pryd hwnw yn cael eu harfer fel geiriau cyfystyr yn Nghymru, a chan nad oedd Undodiaid, y rhai tua diwedd y ganrif ddiweddaf a'u galwent eu hunain yn Bresbyteriaid, i'w cael yn y dywysogaeth yr amser hwnw, yr ydym yn casglu mai Annibynwyr, neu Ymneillduwyr uniawngred, oedd y bobl hyn. Ar yr un dydd ag y trwyddedwyd tý, Clark yn Llanilltyd, cafodd tý Richard David, yn Llancarfan, hefyd ei drwyddedu gan yr un bobl. Nid ydym yn gwybod pa cyhyd y bu yr achos hwn fyw, ond mae yn amlwg ei fod wedi diflanu cyn dechreu y ganrif bresenol. Yn y flwyddyn 1815, darfu i Mr. Watkin Watkins, yr hwn oedd yn weinidog cynnulleidfa fechan o Annibynwyr yn St. Donnett's, tua dwy filldir o Llanilltyd, brynu hen anedd-dy, a gardd helaeth, yn Calhne Street, yn nhref Llanilltyd, a chyfaddasodd ef i fod yn dý addoliad. Hwn oedd yr unig addoldy Ymneillduol yn y dref ar y pryd. Wedi cael yr addoldy yn barod, dechreuodd Mr. Watkin Watkins bregethu ynddo, a chasglodd gynnulleidfa dda. Ymddangosai pob peth yn obeithiol am dymor, ond yn mhen rhyw gymaint o amser ymddyrysodd y gweinidog yn ei amgylchiadau, ac ymadawodd a'r ardal. Wedi hyny cauwyd y capel i fyny, ac ymwasgarodd y bobl. Aeth rhai o'r aelodau i Bethesda, a rhai at enwadau eraill. Bu y capel am rai blynyddau ar rent gan y Bedyddwyr, a buasent yn ei brynu oni buasai i rai o weinidogion y sir, megis Hughes, Groeswen; Jones, Penybont; Evans, Mynyddbach, ac eraill, sefyll yn groes i'w werthu. Tua y flwyddyn 1832, penderfynodd eglwysi y sir gynal cenhadwr yn y. Fro, ac i Lanilltyd fod yn brif arosfa iddo. Bu Mr. John Lewis, wedi hyny o Taihirion, yma am dymor, a dilynwyel ef am ychydig amser gan Mr. David Phillips, mab Dr. Phillips, Neuaddlwyd. Yn nghapel Llanilltyd yn benaf y pregethent. Ni fu nemawr o lewyrch ar yr anturiaeth. Cauwyd y capel drachefn am lawer o flynyddau, a dadfeiliodd i'r fath raddau nes nad oedd yno ddim ond muriau moelion. Mewn cyfarfod chwarterol a gynaliwyd yn Nghaerphili yn Awst 1855, anogwyd Mr. Morgans, Bethesda, i ymgymeryd a'r gorchwyl o adgyweirio y capel a cheisio ail gychwyn achos ynddo. Addawodd yntau wneyd hyny ar yr amod i Mr. Rees, Groeswen, a Mr. Williams, Caerdydd, addaw bod yn gyfrifol gydag ef am y draul, yr hyn a wnaethant. Aed at y gwaith o adgyweirio, yr hyn a gostiodd 98p. 15s. Ond erbyn fod y gwaith wedi ei orphen, yr oedd Mr. Rees a Mr. Williams wedi myned i ffordd yr holl ddaear, a disgynodd y baich o dalu y ddyled yn gwbl ar Mr. Morgans ei hun. Casglodd yr arian oll mewn dwy flynedd, ac er y pryd hwnw hyd yn awr y mae gwasanaeth crefyddol rheolaidd yn cael ei gynal yma gan weinidog ac aelodau Bethesda. Yn ddiweddar darfu i'r eglwys yn Bethesda fyned i'r draul ychwanegol o 60p. mewn adgyweiriadau angenrheithol yma. Yr unig ffordd i gyfodi achos effeithiol yn y lle hwn yw troi y gwasanaeth yn hollol i'r iaith Saesonaeg, gan fod achosion Cymreig yma yn barod gan y Bedyddwyr, y Methodistiaid Calfinaidd, a'r Wesleyaid, a bod y rhan fwyaf o ieuengctyd y dref a'r gymydopeth yn hoffach o'r Saesonaeg nag o'r Gymraeg. Pe gellid cael pregethwr da a gweithgar yma, gellid casglu cynnulleidfa luosog i addoli yn yr iaith Saesonaeg. Mae y capel a'r fynwent yn eiddo i'r enwad Annibynol dros byth, a gresyn na wnelid y defnydd goreu o hono.*

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

WATKIN WATKINS. Mae yn debyg mai yn ardal Castellnedd y ganwyd ef, ond nid ydym wedi gallu cael allan flwyddyn ei enedigaeth. Derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys yn Maesyrhaf, ryw amser wedi dechreuad gweinidogaeth Mr. Bowen yno. Saer ydoedd wrth ei alwedigaeth. Efe ydoedd adeiladydd capel Melinycwrt. Dechreuodd bregethu yn 1799. Yn yr amser y dechreuodd ef bregethu y clowyd Mr. Bowen a'i gynnulleidfa allan o'r capel gan yr Undodiaid, a phan orchymynodd yr ynadon dori y cloion, Watkin Watkins a gyfiawnodd y gorchwyl. Yn lled fuan wedi iddo ddechreu pregethu, priododd a merch Hendregradog, yn mhlwyf Cilybebyll, ac aeth i fyw i Danygrugos, rhwng Castellnedd a Phontrhyd-y-fen. Wedi bod yn bregethwr cynorthwyol derbyniol am rai blynyddau, casglodd gynnulleidfa fechan yn St. Dynwyd, neu Donnetts, yn agos i Lanilltydfawr, ac urddwyd ef yno tua y flwyddyn 1809. Bu ei lafur yma yn dra llwyddianus, ond gorfodwyd ef gan ragfarn esgobyddol perchenog y rhan fwyaf o'r plwyf i roddi heibio bregethu yma. Yna symudwyd yr achos i Lanilltydfawr tua y flwyddyn 1814, ac yn 1815, agorwyd y capel yno. Yn fuan wedi hyny aeth amgylchiadau Mr. Watkins yn ddyryslyd, o herwydd anrhefn ac esgeulusdod ei wraig fel y tybir, yr hyn a'i gorfdodd i ymadael a'r ardal. Bu wedi hyny yn byw am rai blynyddau yn ardal Pontypool. Pregethai yn achlysurol, ond ymddibynai am ei gynaliaeth ar ei gelfyddyd fel saer. Efe a adeiladodd gapel Sardis ar y Farteg. Tua y flwyddyn 1829, ymfudodd i'r America. Bu farw yno, ond nis gwyddom pa bryd, a chladdwyd ef yn mynwent capel Pabyddol yn rhyw le yn nghymydogaeth mynyddoedd yr Alleghany.

Dywed y rhai sydd yn ei gofio fod Watkin Watkins yn ddyn crefyddol iawn, ac er na chyfrifid ef yn bregethwr mawr, yr oedd yn llefarwr gwresog, buddiol, a phoblogaidd. Yr oedd ei lais yn doddedig a hytrach yn gwynfanus, ond yn dra effeithiol. Bu yn lled gyhoeddus fel pregethwr o 1809 hyd 1816. Byddai yn pregethu yn aml yn y cymanfaoedd yn y blynyddoedd hyny. Dywedir hefyd ei fod yn un adeiladol iawn mewn cyfeillach crefyddol.+

* Llythyr Mr. Morgans, Bethesda. + Llythyr Mr. Grifffiths, Alltwen.

Translation by Gareth Hicks (May 2009)

There are many historical celebrities connected to this ancient place. If the tradition is true, that it is here that the boat  that brought the first Christian Missionaries to Britain  landed, then there is some prestige connected to the place beyond every other place in the united  kingdom. But there isn't anything particularly coveted about the history of this Independent church. It is recorded in the records of the Diocese of Llandaff, that one Nicholas Stokes had licenced the house of Pierce Clark in this town to hold Presbyterian worship, on Oct 17th 1754. The names Independent and Presbyterian  were used as synonymous words at that time in Wales, but not Unitarian, those towards the end of the last century who called themselves Presebyterians, who lived in the principality  at that time, we conclude that these people were Independents, or just Nonconformists. On the same day that Clark's house in Llanilltyd was licenced, the house of Richard David, in Llancarfan, was also licenced by the same people. We don't know how long this cause existed for, but it is clear that it had disappeared before the start of the present century. In 1815, Mr Watkin Watkins, who was the minister to a small congregation of Independents in St Donnett's, about 2 miles from Llanilltyd, bought an old dwelling house, and a large garden, in Calhne St, Llanilltyd, and he modified it as a place of worship. This was the only Nonconformist place of worship in the town at the time. Having got the place ready, Mr Watkin Watkins began to preach in it, and gathered a good congregation. Everything seemed hopeful for a while, but after a period of time the minister's circumstances changed, and he left the area. After that the chapel closed, and the people dispersed.  Some of the members went to Bethesda, and others to different denominations. The chapel was for some years rented by the Baptists, and they would have bought it, but some of the ministers of the county, namely Hughes, Groeswen; Jones, Penybont; Evans, Mynyddbach, and others, were against its sale. About the year 1832, the county's churches decided to support a missionary in the county, and Llanilltyd was to be his principal stay. Mr John Lewis, after that from Taihirion, was here for a while, and he was followed for a short period by Mr David Phillips, son of Dr Phillips, Neuaddlwyd. It was mainly in Llanilltyd chapel that he preached. There was hardly any prosperity to the venture. The chapel closed again for several years, and deteriorated to the extent that it was no more than bulging walls. At the Quarterly meeting held at Caerphili in August 1855, Mr Morgans, Bethesda urged the undertaking of the task of restoring the chapel and restarting a cause in it. He pledged to do this on condition that Mr Rees, Groeswen, and Mr Williams, Cardiff, comitted themselves to be responsible for the cost with him, and this they did. The work took off to renovate the chapel, and this cost £98.15. But by the time the work was finished, both Mr ees and Mr Williams had gone the way of the whole world, and the burden of the whole debt descended on Mr Morgans alone. He collected the whole lot within 2 years, and since then until now religious services are regularly held there by the minister and members of Bethesda. Recently, the church at Bethesda has agreed the additional cost of £60 for necessary repairs here. The only way to create an effective cause here is to have services wholly in the English language,  as there are already Welsh causes here with the Baptists, Calvinistic Methodists and Wesleyans, and most of the youngsters of the town favour English over Welsh. If they could get a good, active minister here, they could gather a large congregation to worship in the English language. The chapel and graveyard belong to the Independent connection for ever, and it is a shame not to make the best use of it.*

Biographical Notes **

WATKIN WATKINS. probably born in Neath area, member at Maesyraf when Mr Bowen was minister there. Carpenter by trade, he built Melincwrt chapel. Began preaching in 1799, married a girl from Hendreforgan, Cilybebyll soon after, went to live in Danygrugos between Neath and Pontrhydyfen. Ordained at St Dynwyd/Donnetts in 1809, opened a chapel in Llanilltwydfawr in 1815, his domestic circumstances changed soon after and he left the area. Lived in the Pontypool area after that, built Sardis chapel in Farteg. Left for America about 1829, died there- date unknown, buried in Pabyddol chapel graveyard near Alleghany.

*Mr Morgans, Bethesda's letter & Mr Griffiths, Alltwen's letter

**Not fully translated

TRESIMWN  (Bonvilston parish)

(Vol 2, p 243)

Saif yr addoldy hwn - yr hwn a elwir Carmel - ar dwyn iachus gerllaw pentref Tresimwn; ar y llaw ddeheu wrth fyned o Bontfaen i Gaerdydd. Dechreuwyd yr achos yma yn benaf trwy lafur Mr. Benjamin Morgan, yr hwn oedd yn weinidog yn Llansantffraid ar y pryd, ond ni bu yma yn hir, canys darfu ei gysylltiad a'r weinidogaeth ac a chrefydd yn fuan.

Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1834, a dywedir i'r draul fyned yn ddau cymaint ag y dylasai, yr hyn a fu yn hir yn boen a blinder. Cymerodd Mr. John Davies ofal yr achos mewn cysylltiad a Llantrisant, a bu yn cyrchu  yma am dair blynedd, hyd nes y symudodd i Aberdar. Bu yn llwyddianus i gasglu cynnulleidfa, ond yr oedd y ddyled yn parhau.

Rhoddwyd galwad i Mr. Daniel Jones, yr hwn oedd ar y pryd yn yr ysgol yn Llanboidy, ac urddwyd ef yma Gorphenaf 26ain a'r 27ain, 1837, a bu yma am dair blynedd, ac yna symudodd i gymeryd gofal yr eglwys yn Bethesda, Merthyr. Yn 1841, rhoddwyd galwad i Mr. Rees Evans, yr hwn a fuasai yn yr ysgol yn Mhenywaun, a bu yma am chwe' blynedd; ond isel iawn oedd yr achos yn ei dymor ef, a'r ddyled yn parhau i lethu yr achos. Bu Mr. Evans allan yn casglu, ond ychydig dalwyd o'r ddyled, o'r diwedd rhoddodd yr eglwys i fyny ac ymfudodd i America. Nid oedd odid gynadledd yn nglyn a chyfarfod chwarterol na chymanfa nad oedd dyled Cannel ger bron. Gwasgai y gofynwyr ar y meichnion, a gwasgai y meichnion ar y gweinidogion, oblegid yr oedd y llog yn ychwanegu at gorph y ddyled. Digalonodd yr ychydig gyfeillion yn y lle gymaint ar un adeg fel y penderfynwyd gwerthu y capel i'r Bedyddwyr; ond wedi trefnu i gyfarfod yn y capel ar noswaith benodedig i wneyd hyny, nid oedd un agoriad i'w gael i fyned i mewn. Yr oedd un hen chwaer gynes ei chalon wedi clywed am y bwriad, a chuddiodd yr agoriad; a chan na allwyd myned i mewn y noson hono ni wnaed ail gynyg ar ei werthu. Yn y flwyddyn 1850, dechreuodd Mr. James Thomas ei ymweliadau yn lled reolaidd a'r lle, a chyn hir derbyniodd alwad gan yr ychydig aelodau oedd yma yn aros. Nid oeddynt ond pedwar-ar-ddeg o nifer, a'r rhai hyny yn dlodion, a 160p. o ddyled ar y capel, a chymeriad y lle i fesur mawr wedi ei golli; ond ymroddodd Mr. Thomas a'i holl egni i godi yr achos. Gweithiai a'i ddwylaw yn galed trwy yr wythnos er gweini i'w cyfreidiau; ac nid oedd yr hyn a dderbyniai gan yr eglwys ar y dechreu yn werth ei gyfrif. Urddwyd ef Ebrill 20fed a'r 21ain, 1853. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. J. D. Williams, Caerdydd; holwyd y gofyniadau gan Mr. J. Evans, Cymer; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. M. Morgans, Bethesda; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. J. Evans, Maendy, ac i'r eglwys gan Mr. W. Griffiths, Llanharan. Ymroddodd Mr. Thomas a'i holl egni i dalu y ddyled; cerddodd y wlad o dý I dý gwerthodd docynau Tea Parties a darlithiau, a chydweithredai yr eglwys a'r ardal yn galonog gydag ef, heb flino na chymanfa na chyfarfod chwarterol. Gwnaed adgyweiriadau yn y capel, gan ei fod wedi myned yn adfaeliedig, yr hyn a gostiodd gryn swm, ac erbyn dechreu y flwyddyn 1861, yr oedd yr holl ddyled wedi ei thalu, a chadwyd yma gyfarfod i gydlawenhau am hyny. Cynyddodd yr eglwys yn raddol er sefydliad Mr. Thomas yma; ond yn y flwyddyn 1860, cafwyd yma ddiwygiad grymus, pryd yr ychwanegwyd ugeiniau at yr eglwys, ac y mae yr achos yn parhau yn gryf a llewyrchus.

Translation by Steve Stephenson (Oct 2008)

This place of worship - which is called Carmel - stands on a hill near to Bonvilston, on the southern side of the road going from Cowbridge to Cardiff. The cause was started mainly by the efforts of Mr Benjamin Morgan, who was minister at St Brides Major at the time, but he wasn't here long since his connection with the ministry and religion soon came to an end.

The chapel was built in 1834 and it was said the expense was split into two as much as it could be, this was for a long time  a pain and trouble to them. Mr John Davies took care of the cause in conjunction with Llantrisant, and came here for three years until he moved to Aberdar. He had been successful in collecting a congregation but the debt continued.

A call was sent to Mr Daniel Jones, who was at the time in the school at Llanboidy, and he was ordained here on 26th and 27th July 1837. He was here for three years and then moved to take care of the church in Bethesda, Merthyr. A call was sent to Mr Rees Evans in 1841, he had been in the school in Penywaun, and he was here for six years; but the cause was very low in his time and the debt continued to worry the cause. Mr Evans went out collecting but only a bit of the debt was paid, in the end he gave up the church and emigrated to America. There were no conferences or quarterly meetings nor festivals and nor was the debt nearly settled. The claimants pressed the trustees, the trustees pressed the ministers because the interest was increased on the capital of the debt. The few friends in the place were disheartened and at one time they considered selling the chapel to the Baptists; but having organised a meeting in the chapel on an evening appointed to do that, there wasn't a key available to enter. A warm-hearted old sister had heard of the intention and hidden the key. Because they couldn't go in on that evening they didn't make a second offer to sell it. In 1850 Mr James Thomas started his regular visits around the place. Before long he accepted a call from the few members who were remaining here. They were only 14 in number and some of these were poor, there was £160 of debt on the chapel and the character of the place had to a large extent been lost; but Mr Thomas devoted his whole energy to raise the cause. He worked hard with his hands during the week to serve his necessities, and it wasn't that he was accepted by the church at the start to be worth his pay. He was ordained  on the 20th and 21st April 1853. On the occasion Mr J D Williams (Cardiff) preached on the nature of the church, Mr J Evans (Cymer) asked the questions, Mr M Morgans (Bethesda) raised the ordination prayer, Mr J Evans ( Maendy) preached to the minister and Mr W Griffiths (Llanharan)  preached to the church. Mr Thomas devoted his whole energy to paying the debt. He walked from house to house selling Tea Party tickets and lectures, and  the church and area co-operated wholeheartedly with him, without tiring of festivals or quarterly meetings. Repairs were done to the chapel because it was falling into ruin, this cost quite a bit, and by the start of 1861 the whole debt had been paid and a meeting was held here to celebrate this. The church increased gradually with the induction of Mr Thomas here; but in 1860 there was a powerful revival here when scores were added to the church and the cause continues to be strong and bright.

BETHESDA-Y-FRO (Llantwit Major parish)

(Vol 2, p 233)

Mae y capel hwn yn mhlwyf Llanilltydfawr, yn Mro Morganwg. Cafodd yr achos yma ei ddechreuad dan yr amgylchiadau canlynol : - Yr oedd eglwys gymysg o Annibynwyr a Methodistiaid yn Aberthyn, yn agos i'r Bontfaen, er cychwyniad cyntaf Methodistiaeth, a thebyg fod yno gynnulleidfa fechan o Annibynwyr flynyddau cyn hyny. Cydaddolai y ddau enwad yn heddychol yn y lle hwnw hyd nes i derfysg gyfodi yn mysg y Methodistiaid o berthynas i olygiadau Mr. Peter Williams. Yr oedd amryw o aelodau yr eglwys yn Aberthyn yn bleidiol i Mr. P. Williams, ac o herwydd fod mwyafrif eu cydaelodau yn ei gyfrif ef a'i bleidwyr yn Sabeliaid, ac felly yn gyfeilioniwyr peryglus, cymerodd ymraniad le yn yr eglwys, ac aeth pleidwyr P. Williams allan. Gan fod infer o'r rhai mwyaf dylanwadol yn eu mysg yn byw ran milldiroedd yn nes i waelod y fro nag Aberthyn, darfu iddynt drwyddedu tý yn y Brittwn, agos i Aberddawen, at gynal gwasanaeth crefyddol. Yn 1797, trwyddedwyd ty yn mhentref Aberthyn, a thy Thomas Williams, yn mhlwyf Penmark, er cyfleustra yr aelodau a gyfaneddant yn yr ardaloedd hyny.* Ond ymddengys mai y Brittwn oedd eu prif le cyfarfod, a bod eglwys Annibynol wedi ei chorpholi yno cyn hyny. Nid oedd yr eglwys hon y pryd hwnw, nac am flynyddan wedi hyny, yn dal cysylltiad ag un enwad o grefyddwyr. Ystyrid hwy gan yr Annibynwyr, y Methodistiaid, a'r Bedyddwyr, yn gyfeiliornwyr, o herwydd eu bod yn dal golygiadau Peter Williams o berthynas i athrawiaeth y Drindod, er eu bod yn hollol iachus ac efengylaidd eu golygiadau ar bob pwngc arall. Y ddau frawd mwyaf eu galluoedd a'u dylanwad yn y gymdeithas hon oedd Mr. John Williams, St. Athan, a Mr. Thomas Williams, o Ffonmon, yn mhlwyf Penmark. Yn Y flwyddyn 1798, dewiswyd Mr. Thomas Williams gan y frawdoliaeth yn weinidog, ac urddasant ef eu hunain. Cofnodwyd hanes yr urddiad gan Mr. John Williams. Yr hyn a ganlyn sydd gopi o'i lawyagrifen : -"Heddyw y trydydd dydd o fis Mehefln, 1798, y dewiswyd trwy gydsyniad yr eglwys sydd yn cyfarfod yn benaf yn y Brittwn, plwyf Penmark, sir Forganwg, ac y neillduwyd y Parch. Thomas Williams i gyflawn waith y weinidogaeth trwy gyfodiad dwylaw yr henuriaid yn nghyd ag ympryd a gweddi. Ac os bydd i neb yn gyhoeddus neu yn ddirgel ddyweyd dim yn erbyn ein ffordd o ordeinio, pell y byddom rhag rhoi barn galed ar neb o'n gwrthwynebwyr gan ein bod yn dymuno dilyn heddwch a phawb a sancteiddrwydd. JOHN WILLIAMS, St. Athan. Ar ddymuniad yr holl eglwys heb neb yn tynu yn groes.

D.S. - Mae y ffordd uchod o ordeinio i'w gweled yn y llyfr a elwir Gospel Church, gan Dr. Owen; hefyd yn llyfr Dr. Chancey ar Ddysgyblaeth; hefyd dyna fel yr ordeiniwyd Morgan John, gweinidog cyntaf y New Inn.

John WILLIAMS, St. Athan."

Felly yr urddwyd Thomas Williams. Er ein bod yn hollol ffieiddio athrawiaeth yr Olyniad Apostolaidd, fel dychymyg Pabyddol ac au-

Ysgrythyrol, etto nis gallwn lai nag edrych ar ymddygiad yr eglwysi hyny a gymerant y gwaith o urddo eu gweinidogion i'w dwylaw eu hunain, heb alw am gymorth a chydweithrediad gweinidogion eglwysi eraill, ond fel peth hollol afreolaidd, anfrawdol, ac o duedd ymarferol ddrwg. Ein barn ni yw, barned eraill drostynt eu hunain, mai yr hyn a ddysga y Testament Newydd ar y pen hwn ydyw, mai gan yr eglwys yn unig y mae yr hawl i ddewis ei gweinidogion, ond mai gan weinidogion, a gydnabyddir gan y cyhoedd fel y cyfryw, yn unig y mae yr hawl i'w neillduo yn gyhoeddus i'w swydd. Ystyriwn hyn yn ddarbodaeth ddoeth iawn er atal dynion amddifaid o'r galluoedd a'r cymeriadau gofynedig, i ymruthro i waith pwysig y weinidogaeth. Gall amgylchiadau gyfiawnhau eithriadau i'r rheol hon, a dichon fod amgylchiadau Mr. Williams a'i eglwys ar y pryd yn cyfreithloni yr hyn a wnaethant. Yr oeddynt ar eu penau eu hunain heb fod yn perthyn i un enwad crefyddol, wedi ymadael a'r Methodistiaid, ac heb gynyg eu hunain i gyfundeb yr Annibynwyr, ac felly nid oedd ganddynt eglwysi o'r un enwad a hwy eu hunain i ymgynghori a hwynt, ac i ofyn eu cydweithrediad. Buont o ddechreuad yr achos hyd 1814 ar eu penau eu hunain; ond byddai ambell i bregethwr perthynol i'r Annibynwyr a'r Bedyddwyr yn ymweled a hwy weithiau ar eu cais. Yn mhen amser gwnaeth Mr. Williams gyfeillion mynwesol o amryw o weinidogion yr Annibynwyr; mynychai eu cyfarfodydd cyhoeddus, a gwahoddai hwythau i gynal cyfarfodydd yn ei addoldy ef, ac felly aeth ef a'i bobl o radd i radd i gael eu cyfrif yn weinidog ac eglwys Annibynol. Yn nghymanfa y Maendy yn 1814, derbyniwyd hwy i'r cyfundeb. Yn y Brittwn y parhawyd i addoli hyd 1806, pryd y cawsant ddarn o dir yn agos i'r Fisher's Bridge, yn mhlwyf Llanilltydfawr, gan Charles Redwood, Ysw., ac adeiladwyd capel arno, yr hwn a alwyd Bethesda. Yr oedd Mr. Redwood, y gwr a roddodd y tîr, yn aelod o'r eglwys, ac yn pregethu yn achlysurol. Agorwyd y capel yn mis Mehefin, 1806, pryd y pregethwyd gan Mr. Redwood, yn Saesoneg, oddi wrth Esaiah xxvi. 2, a Mr. Thomas Williams, y gweinidog, yn Gymraeg, oddiwrth Gen. xxviii. 17. Nis gwyddom pa faint oedd traul adeiladaeth y capel, ond talwyd y cwbl gan y gynnulleidfa ei hun cyn dydd yr agoriad. Wedi cael y capel yn barod, parhaodd Mr. Williams i weinidogaethu ynddo am oddeutu dwy-flynedd-ar-hugain. Pan y bu farw ei wraig yn niwedd y flwyddyn 1827, effeithiodd yr amgylchiad gymaint ar ei feddwl a'i iechyd fel y penderfynodd roddi y weinidogaeth i fyny, ac anog yr eglwys i edrych am weinidog yn ei le ef. Yn yr alargân a gyhoeddodd ar ol ei briod yn nechreu 1828, adolyga ei fywyd gweinidogaethol, a chwyna yn dost o herwydd ei aflwyddiant. Dichon ei fod yn mhrudd-der ei feddwl yn achwyn mwy nag a ddylasai am ei aflwyddiant. Fel y canlyn y dywed: -

(not extracted)

Mae yn sicr na fu Mr. Williams yn gwbl mor aflwyddianus yn ei lafur ag y prudd-ddesgrifia yn y penillion hyn, canys cadwodd o'i gylch trwy ei oes gynnulleidfa fechan o'r dynion mwyaf gwresog fel addolwyr yn Nghymru; ond mae yn wir, a chymeryd gwahanol amgylchiadau dan ystyriaeth, mai cymharol aflwyddianus fu ei lafur. Ar ddechreuad yr achos ymunodd amryw deuluoedd cyfrifol, mewn bro fras a phoblog, i sefydlu cynnulleidfa, a dewisasant o'u plith eu hunain ddyn parchus, cyfoethog, hardd, a boneddigaidd, o feddwl galluog, ac ymadroddwr ffraeth a doniol iawn, i fod yn fugail arnynt. Ond wedi "hau, a hau drachefn," am ddeg-ar-hugain o flynyddau, cwynai yn dost wrth roddi ei waith i fyny, mai "braidd eginyn oedd yn fyw. ' Pa fodd yr ydym i gyfrif am hyn? Y Gallasem yn naturiol ddisgwyl, wrth ystyried amgylchiadau yr ardal a chymeriad Mr. Williams, y buasai yn mhen deng-mlynedd-ar-hugain, yn cael ei gylchynu gan eglwys o bump i chwe' chant o aelodau gweithgar a bywiog, ond gadawa hwynt yn llai na hyny o ugeiniau o rif. Tebyg y gallasai rhai mwy adnabyddus o Bethesda a'r ardal nag yr ydym ni, roddi amrywiol resymau i gyfrif am hyn; ond tybiwn y gwyddom ni am un o brif achosion yr aflwyddiant, os nad y penaf o honynt, a dyna fe  - Esgeulusdod o ddyledswydd grefyddol bwysig, sef cyfranu arian at gynnaliaeth yr achos. Nid oedd amgylchiadau Mr. Williams yn gofyn am gyfraniadau yr eglwys at ei gynaliaeth; ac yn y casgliadau achlysurol at fan dreuliau yr achos, efe ei hun oedd y prif gyfranwr, ac felly cafodd yr aelodau a'r gwrandawyr eu gadael trwy yr holl flynyddau heb gyfranu ond y peth nesaf i ddim at achos y Gwaredwr. Os na all gweinidog gael gan ei bobl gyfranu eu harian hyd eithaf eu gallu at gynhaliaeth yr achos, bydd ei weinidogaeth mor sicr o fod yn aflwyddianus, a phe byddai ei holl eglwys yn ddiweddi. Mae hwn yn haeriad pwysig, ond tybiwn na raid myned allan o Gymru i gael ugeiniau o ffeithiau a brofant ei wirionedd. Os na bydd gweinidog yn sefyll mewn angen o gyfraniadau ei bobl at ei gynaliaeth, etto dylai eu derbyn, ac ni cha' un drafferth i gael digon o leoedd i'w rhoddi allan er lledaeniad crefydd yn y byd. Camgymeriad mawr yw tybied mai caredigrwydd mewn gweimdogion cyfoethog yw peidio derbyn arian gan eu heglwysi. Creulondeb ydyw mewn gwirionedd, oblegid ni lwydda un eglwys byth os na fydd ei chrefydd yn costio dim iddi. Am bob eglwys a nychwyd wrth gyfranu mwy na'i gallu, y mae mil wedi eu nychu wrth gyfranu llai na'u gallu.

Er y mynai Mr. Williams roddi y weinidogaeth i fyny yn 1828, o herwydd ei lesgedd a'i anallu i bregethu, ni foddlonai y bobl ollwng eu gafael ynddo. Ar y 19eg o Fawrth, 1829, urddwyd Mr. Edward Williams, mab Mr. David Williams, gweinidog gyda'r Methodistiaid yn Merthyr, yn gynorthwywr iddo. Ni bu arosiad Mr. Williams yma ond llai na dwy flynedd.Symudodd i Main a Meifod, sir Drefaldwyn. Wedi ei ymadawiad ef bu yr eglwys yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol hyd 1836, pryd y rhoddwyd galwad unfrydol i Mr. Morgan Morgans, Blaenafon, Mynwy. Mae Mr. Morgans yn parhau yma hyd y dydd hwn yn barchus a defnyddiol. Nid oes yn awr ond dau neu dri yn fyw o'r aelodau oeddynt yn rhoddi galwad i Mr. Morgans, ond y mae yr Arglwydd wedi cyfodi eraill i lenwi eu lleoedd, fel y mae yr eglwys,"er nad yw etto ond ychydig mewn cymhariaeth o rif, yn lluosocach nag y bu ar un tymor o'i hanes. Gan fod Mr. Williams wedi arfer y bobl i fyw heb gyfranu at yr achos, mae yn naturiol i ni gasglu fod Mr. Morgans wedi cael cryn drafferth a dyoddef llawer o anfanteision wrth ddysgu eu dyledswydd iddynt, ond gan ei fod yn ddyn mor ryfeddol o hynaws a doeth, cadwodd bob peth i fyned yn mlaen yma yn unol a pherffaith dangnefeddus trwy yr holl flynyddau. Yn 1853, gosodwyd eisteddleoedd prydferth a chyfleus yn y capel, yn lle meingciau moelion oeddynt ynddo o'r blaen. Gwnaed y pulpud o newydd hefyd, ac amryw adgyweiriadau eraill yn ac oddiamgylch y lle, a thalwyd am y cwb1 ar unwaith gan y gynnulleidfa. Capel bychan yw Bethesda, prin yr eistedd dau gant o bersonau yn gyfleus ynddo, ond y mae y gweinidogion, a rhyw nifer o bersonau dylanwadol sydd o oes i oes wedi bod yn perthyn i'r achos yma, wedi gosod rhyw enwogrwydd neillduol ar y lle. Nid ydym yn gwybod hanes y personau fuont yma yn cychwyn yr achos mor fanwl fel y gallwn roddi desgrifiad o'u cymeriadau. Yr oedd Henry Edmunds a'i wraig, o Felin, Llanddiddan, tad a mam Mrs. Griffiths, gweddw y diweddar Mr. Griffiths, Llanharan, yn bobl ragorol, ac yn rhyfeddol o ffyddlon a chroesawus i holl bregethwyr yr oes o'r blaen a ymwelent a'r fro. Ond dichon mai y gwr mwyaf nodedig gyda'r achos hwn, heblaw Mr. Williams, y gweinidog, oedd Mr. John Williams, St. Athan. Yr oedd ef yn frawd i Mr. David Williams, Llysyfronydd, gweinidog yr eglwys yn Aberthyn. Cylchwr (cooper) oedd wrth ei alwedigaeth. Bu yn byw am flynyddau lawer yn mhentref St. Athan, ac yn cadw siop yno. Yr oedd yn gysurus yn ei amgylchiadau bydol. Bu yn briod a phedair o wragedd. Bu farw Awst 26ain, 1806,.yn 81 oed, a chladdwyd ef yn mynwent plwyf St. Athan. Yr oedd yn ddyn o alluoedd cryfion ac yn grefyddwr o'r fath ragoraf. Cymhellwyd ef yn daer gan yr eglwys i arfer ei ddoniau fel pregethwr, ond gwrthododd wneyd hyny. Yr oedd yn brydydd rhagorol. Efe yw awdwr yr emyn adnabyddus hwnw- "Pwy welaf o Edom yn d'od," &c., ac amryw emynau poblogaidd eraill. Cyfansoddodd hefyd rai marwnadau ar ol cyfeillion crefyddol.* Yr oedd Thomas Williams, y gweinidog, a John Williams yn gyfeillion mynwesol iawn. Yn mhen pedwar ugain o fisoedd wedi ei farwolaeth, cynhyrfwyd awen Thomas Williams wrth fyned heibio anedd ei hen gyfaill i ganu y penillion canlynol:-

(not extracted)

Nis gwyddom am ond un pregethwr a godwyd yn yr eglwys hon, heblaw Mr. Thomas Williams, y gweinidog, sef Mr. Thomas Thomas, yr hwn a ddechreuodd bregethu yn 1842. Bu am dymor yn derbyn addysg dan ofal Mr. Jones, Penybont, ac aeth oddiyno i athrofa Newport Pagnel. Ar derfyniad ei amser yno, urddwyd ef yn Weldon, sir Northampton, lle y bu nes iddo ymfudo i'r America yn 1853. Nis gwyddom ddim yn mhellaeh o'i hanes.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL  (Not extracted fully)

THOMAS WILLIAMS.. Ganwyd ef mewn amaethdy o'r enw Trerhedyn, yn mhlwyf Pendeulwyn, yn agos i'r Bontfaen, Morganwg, Mawrth laf, 1761.  ...................

Translation by Maureen Saycell (May 2009)

This chapel is in Llantwit Major, Glamorgan. This cause began here as follows - there was a mixed church of Methodists and Independents in Aberthyn, near Pontfaen, from the early days of Methodists and most likely an earlier congregation of Independents. They worshipped together peacefully until the Methodists objected to Mr Peter Williams' views. Many were faithful to Mr Williams, but the majority considered him and his followers to be Sabellianist, and therefore dangerous heretics, the church split and Mr Williams and his followers left. As a number of the more influential among them lived some miles nearer the lower part of the area than Aberthyn, they licenced a house in Brittwn, near Aberddawen. In 1797 they also licenced a house in Aberthyn and Thomas Williams house in Penmark parish for the convenience of those that lived in those areas, but it appears that Brittwn was their main base and an Independent church formed there.* This church at this time, nor for some time after, was not associated to any denomination. They were considered heretics by the Independents, Methodists and Baptists, because the views held by Peter Williams related to the Holy Trinity specifically, but their views on all other parts of religion were acceptable. The 2 most able and influential in this society were Mr John Williams, St Athan and Mr Thomas Williams, Ffonmon, Penmark parish. In 1798 Mr Thomas Williams was chosen as minister and they ordained him themselves. The story of the ordination was recorded by Mr John Williams. The following is copied from his manuscript " Today the third day of June, 1798, chosen through the consent of the church meeting mainly at Brittwn, Penmark parish, Glamorganshire, and picked Reverend Thomas Williams to the full responsibility of the ministry by the lifting of hands of the elders along with fasting and prayer. And if anyone has anything to say regarding this method of ordination in public or in private, we would not judge harshly any objectors as we wish to pursue a peaceful course in all ways. JOHN WILLIAMS, St Athan. With the united consent of the whole church.

Note -The above method of ordination is shown in a book named Gospel Church, by Dr Owen, also in Dr Chancey's book on Discipline, this was also the way that Morgan John was ordained as the first minister of New Inn.

John Williams, St Athan."

This was how Thomas Williams was ordained. Although we detest the teaching of Apostolic succession as papist and anti-scriptural, but we still cannot look upon the actions of those churches that took into their own hands the ordination of ministers, without the cooperation and support of other ministers, as being uncontrolled, unfriendly and bad practice. Our opinion is, others must judge for themselves, that the New Testament teaches that a church has the right to choose its minister, but only other ministers should  have the right to publicly install them in the post. We feel this is neccessary to prevent those without the ability, or character necessary, to rush into the important work of the ministry. Some situations can justify exceptions to this rule, and probably the circumstances of Mr Williams and his church justified what they did. They were isolated and not members of any denomination, having left the Methodists and not having offered themselves to the Independent Union, they did not have any churches of their denomination to take advice from or cooperate with. From the start of the cause in 1814 they were on their own, but an occasional minister from the Independents and Baptists did visit some times. In time Mr Williams became friendly with many Independent ministers, he attended their public meetings and he invited them to hold services in his church, this was how in time he and the church became to be considered Independent. In Maendy Festival in 1814 they were accepted into the Union. They continued to worship in Brittwn until1806 when they acquired a piece of land to build a chapel near Fisher's Cross, in the parish of Llantwit Major, from Charles Redwood, Esq., the chapel was named Bethesda.  Mr Redwood was a member of the church and preached occasionally, the chapel was opened in June, 1806 when Mr Redwood preached in English from Isiah xxvi 2 and Mr Thomas, the minister in Welsh from Genesis xxviii 17. We do not know what the cost was but it was paid by the congregation before it was opened. Mr Williams continued to minister for about 22 years. When his wife died it affected him badly and he encouraged the church to find a minister to replace him. In an elegy he published after his wife's death he reviewed his ministerial life and moaned about his lack of success. Likely he was depressed and exagerated his failure. As follows  

(THIS WAS NOT EXTRACTED)

Mr Williams was not as unsuccessful as he believes in his depressive poem as he kept a small congregation of faithful worshippers around him, but despite that he was comparatively not a successful minister. At the start of the cause many responsible families, in an affluent well populated area and they chose a suitable man from their own midst as a minister. After sowing and resowing for 30 years there was barely a single plant growing. How do we account for this? We would naturally expect, considering the area and Mr Williams's character, he would have a church of some 500 around him, but he left them with less than that in twenty's. Probably someone who knows the area well would give varying reasons for this, but  we believe the main reason was the nondistribution of money to support the cause. Mr Williams circumstances did not require support from the cause.In the case of the collection for the minor costs of the cause, he was the major contributor, so that the members and listeners got away with contributing next to nothing to the Lord's cause.If a minister cannot get his congregation to contribute to the maintenance of the cause, his ministry is set to fail as certainly as closing the church. This is a strong statement, but there is no need to go outside Wales to find proof of veracity. Even if a minister does not actually need the contributions to survive, he should still accept them, it would not be difficult to find a place to put them to use in the service of religion in the world. It is a big mistake for wealthy ministers not to accept the contributions of their church. In truth it is cruel  as no church that has to make no financial effort will succeed. For each church that struggles to contribute more than they can afford, there are a thousand that do not contribute enough.

Despite the fact that Mr Williams wanted to give up his ministry in 1828, the people didn't not want to let him go. On March 19th, 1829, Mr Edward Williams, his son, was ordained to support him, he was a minister for the Methodists in Merthyr Tydfil. He stayed just 2 years and moved to Main and Meifod, Montgomeryshire. After he left the church was dependent on occasional ministry until 1836 when an united call was sent to Mr Morgan Morgans, Blaenafon, Monmouthshire. Mr Morgans remains here. Now there are only few of the members that sent him the call still alive, but others have replaced them. The church is still small but is gaining ground, and as Mr Williams had conditioned the congregation to live without making any contribution we can follow that Mr Morgans must have struggled to survive while teaching them their duty to the cause. He was wise and balanced enough to keep the peace while the transition was completed. In 1853 comfortable seating was installed to replace the benches previously there. A new pulpit and other improvements were made which was all paid for by the congregation. Although a small chapel with seating for about 200 has gained fame through its ministers and some influential members. Henry Edmunds and wife, of Felin, Llanddiddan, parents of Mrs. Griffiths, widow of Mr. Griffiths, Llanharan,  faithful and always welcoming to visiting ministers. Probably the most other than the minister was Mr. John Williams, St. Athan. He was a brother to Mr. David Williams, Llysyfronydd, minister of Aberthyn. A cooper by trade, kept a shop in St Athan, married 4 times, died August 26th, 1806, age 81, buried St. Athan. Very able man.  Close friends with the minister, many memorial verses were composed after his death including the following by the old minister.

(THIS WAS NOT EXTRACTED)

We only know of one preacher that was raised here -

• THOMAS THOMAS - began to preach 1842 - educated Mr Jones, Penybont, then to Newport Pagnel - ordained Weldon, Northamptonshire - emigrated America 1853.

BIOGRAPHICAL NOTES  - not fully extracted

THOMAS WILLIAMS - born March 1st, 1761, Trehedyn, parish of Pendeulwyn, Bontfaen, Glamorganshire ........

*Llandaff Bishop's Court Records

NURSTON  (Penmark parish)

(Vol 2, p 241)

Mae y Ile prydferth hwn yn mhlwyf Penmark, ac o dair i bedair milldir i'r de-ddwyrain o Bethesda. Bu Mr. Thomas Williams, gweinidog Bethesda, yn byw, fel y gwelsom, am tuag un-mlynedd-ar-bymtheg yn Ffonmon, yn agos i Nurston, a chafodd ei dy ei drwyddedu at bregethu ynddo Chwefror 18fed, 1797. Pan symudodd ef o Ffonmon i Drefflemin, yr adeiladwyd Bethesda, ac y symudodd y gynnnlleidfa o'r Brittwn i'r capel newydd, amddifadwyd pobl ardal y Nurston o lawer o'r breintiau a fwynhaent yn flaenorol. Fel na chaent eu hamddifadu yn hollol, trwyddedwyd ty Owen Thomas o Nurston, yn llys Llandaf gan Mr. Thomas Williams, Mai 18fed, 1806, at bregethu yn achlysurol ynddo. Yr oedd Owen Thomas a'i wraig yn rhai rhagorol iawn fel crefyddwyr. Edrychid arnynt gan bawb o'u cydnabod fel pobl nodedig a dduwiol. Cynelid cyfarfedydd gweddio a chyfeillachau crefyddol yn wythnosol yn eu ty, a byddai Mr. T. Williams yn dyfod ambell brydnawn Sabboth i bregethu ynddo, ond disgwylid i bawb o'r ardal hon fyned i Bethesda bob boreu Sabboth er pelled y ffordd. Yn mhen rhai blynyddau bu farw gwraig ragorol Owen Thomas, a chan ei fod yntau yn ddiblant rhoddodd i fyny gadw ty, a thrwy hyny collodd praidd bychain yn yr ardal hon eu haddoldy. Wedi hyny darfu iddynt rentu hen ysgubor am ddeg-swllt-ar-hugain yn y flwyddyn, gan Mr. John Jenkins, o Blas Penmark. Gydag ychydig o draul gwnaed yr hen adeilad yma yn addoldy gweddol gysurus, a buwyd yn addoli ynddo am fwy na deugain mlynedd. Yn 1829, pan ymsefydlodd Mr. Edward Williams yn weinidog yn Bethesda, corpholodd yr aelodau a gyfaneddent yn ardal y Nurston yn eglwys, ond wedi ei ymadawiad ef, rhoddwyd y cymundeb yno heibio, a byddent yn myned fel cynt i Bethesda i gymuo nes i Mr. Morgans ddyfod i Bethesda yn 1836, pryd yr ail gorpholwyd hwy yn eglwys Annibynol, ac felly y maent hyd yn bresenol. Gan fod yr hen ysgubor yn wael a thra anghyfleus fel addoldy, edrychwyd allan am ddarn o dir at adeiladu capel. Yn y flwyddyn 1867, llwyddwyd i gael man cyfleus iawn, yn ymyl yr hen gapel, gan Mr. David Morgans, Ffonmon, aelod gyda'r Bedyddwyr yn Llancarfan. Bu Mr. Morgans mor garedig a rhoddi y tir dros fil ond un o flynyddau am swllt y flwyddyn o rent. Adeiladwyd yma gapel bychan nodedig o dlws am ddau cant o bunau, trwy fod yr amaethwyr yn y gymydogaeth yn cludo y defnyddiau yn rhad ato. Trwy lafur dibaid Mr. Morgans, y gweinidog, a'r bobl, y mae y lle awr yn ddiddyled. Agorwyd y capel newydd yn 1868, pryd y pregethwyd gan Meistri J. Davies, Caerdydd; J. Davies, Taihirion; J. Mathews, Castellnedd, a Dr. Rees, Abertawy. Salem ydyw enw yr addoldy. Y mae ynddo gynnulleidfa fechan nodedig o siriol a bywiog. Rhif yr aelodau yw 41. Nid yw poblogaeth yr arda1 ond cymharol denau, ac am hyny nis gellir disgwyl y bydd yma byth nifer fawn o bobl.

Translation by Maureen Saycell (May 2009)

This pretty place is in the parish of Penmark, and 3 to 4 miles south east of Bethesda. Mr Thomas Williams, minister of Bethesda lived for many years in Ffonmon near Nurston and his home was licenced to preach in on February 18th, 1797. When he moved from there to Trefflemin that Bethesda was built and the congregation moved from Brittwn to the new chapel. The people of Nurston were deprived of many privileges that they had previously enjoyed. To avoid total deprivation Owen Thomas of Nurston's house was licenced for occasional preaching at Llandaff Court by Mr Thomas Williams on May 18th, 1806. Owen Thomas and his wife were regarded as faithful and religious by everyone. Socials and prayer meetings were held weekly and Mr T Williams gave sermons on Sunday afternoons, but all were expected to go to Bethesda regardless of distance. After some years Mrs Owen Thomas died, they had no children he gave up the house and the locals lost their place of worship. They then rented a barn for 30/- a year from Mr John Jenkins, Plas Penmark. The barn was altered at little cost to make it  fairly comfortable, worship was continued there for over 40 years. In 1829 Mr Edward Williams settled here as minister and members that lived in the area formed a church in Nurston. When he left they returned to going for communion to Bethesda until Mr Morgans came there  in 1836, when they were re-established as an Independent Church which remains. The old barn was in poor condition and not fit for worship so a piece of land to build on was sought. In 1867 a piece near the old chapel was acquired from Mr David Morgans, Ffonmon, a member of the Baptist Church in Llancarfan. He was kind enough to give the land for 999 years at a rent of 1/- a year. A pretty little chapel was built here costing only £200 as the farmers did all the carrying without charge. The debt is now paid. The new chapel was opened in 1868 when Messrs J. Davies, Cardiff; J. Davies, Taihirion; J. Mathews, Neath, and Dr. Rees, Swansea officiated.  It was named Salem. There is a small, happy and lively congregation. Members numbered 41, but  the area is low in population so that large numbers are not possible.

DREFNEWYDD (Newton Nottage parish)

(Vol 2, p 192)

Gelwir y lle hwn yn aml yn Newton Nottage. Ymddengys fod pregethu achlysurol yn y Ile hwn er y flwyddyn 1662, ond nid oes genym sicrwydd fod eglwys Annibynol wedi ei ffurfio yma; llawer llai y gallwn ei holrhain mewn dilyniad rheolaidd hyd yn awr. Gwelsom yn hanes Maesyrhaf, Castellnedd, fod tai Lewis Alward, yn Cynffyg, a Watkin Cradock, yn y Drefnewydd, wedi eu trwyddedu i bregethu yn 1672; a bod Watkin Cradock ei hun wedi cael trwydded i bregethu yr un amser. Bu Lewis Jones, Penybont yn pregethu yma o'r flwyddyn 1742 hyd 1763; a digon tebyg i'w olynwyr, Evan Williams a Samuel Price, bregethu llawer yma; ond isel a dilewyrch fu yr achos yma trwy yr holl flynyddoedd. O gylch y flwyddyn 1808, daeth un William Williams yma i bregethu, a bu mesur o lwyddiant ar ei lafur, ac urddwyd ef i fod yr; weinidog yn y lle Gorphenaf 21ain, 1808. Ar yr achlysur, dechreuwyd yr oedfa gan Mr. D. Evans, Mynyddbach; pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. D. Davies, Abertawy; gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr. T. Bowen, Castellnedd; rhoddwyd siars i'r gweinidog gan Mr. J. Davies, Alltwen, ac i'r eglwys gan Mr. S. Davies, Maendy. Yn nglyn a hanes yr urddiad yn yr Evangelical Magazine am 1809, tu dal. 393, dywedir, " Cyfrifid y lle hwn yn dywyll a drygionus iawn hyd yn ddiweddar, pryd y darfu i'r Arglwydd mewn modd neillduol lwyddo llafur y gweinidog sydd yn awr wedi sefydlu yma." Bu Mr. Williams yma am dair blynedd pan y symudodd i Godrerhos; ac am flynyddau bu yr achos egwan yma fel "llin yn mygu," ac yr oedd ar farw, os nad yn wir wedi marw pan ddaeth Mr. Herbert Herbert yma i fyw. Yn Ionawr, 1826, symudodd Mr. Herbert yma o Bristol. Dechreuodd bregethu o dý i dý, a chyn hir cafwyd ystafell a alwyd y Brickyard, ac yn mis Mehefin y flwyddyn hono adffurfiwyd yma eglwys. Nid oedd ond pump o honynt yn y cymundeb cyntaf, a daethai dau o'r rhai hyny atynt o'r Tabernacl, Penybont. Dyma eu henwau - Herbert Herbert, y gweinidog; Frances Herbert, ei wraig; Morgan Williams, Thomas Roberts, ac Ann Roberts. Ychwanegwyd tri atynt cyn diwedd y flwyddyn, sef Leyshon Hardee, yr hwn a ddaeth wedi hyny yn nodedig ar gyfrif ei wres crefyddol; Mary Jones a Mary Evans. Gwnaed parotoadau at gael capel newydd, a chafwyd tir gan R. Knight, Tythegston Court - clerigwr fel yr ydym yn tybied - ac y mae y weithred wedi ei dyddio Awst 25ain, 1827. Yr ymddiriedolwyr oeddynt Meistri W. Jones, Penybont; T. Davies, Abertawy; J. Hughes, Maendy; J. Davies, Castellnedd; R. Jenkins, Penybont, a B. Martin, Merthyrmawr. Gosodwyd y gareg sylfaen i lawr gan Mr. Herbert, Medi 4ydd, 1827, ac agorwyd y capel Mehefin 27ain a'r 28ain, 1828, ac yr oedd deunaw o weinidogion yn bresenol. Galwyd ef Hope Chapel.* Llafuriodd Mr. Herbert yma am ddeunaw mlynedd, heb weled ond ychydig ffrwyth; ac ymddibynai am ei gynhaliaeth ar y fasnach a ddygai yn mlaen. Nid oedd ei iechyd ond gwan ar y goreu, ac yn haf 1845, aeth i gymanfa Cwmaman, ei ardal enedigol, gan ddisgwyl y gwnaethai cyfnewid awyr les iddo; and ni ddychwelodd mwy i'w dý. Bu farw yn nhy ei frawd Hopkin Herbert, a'r tý lle y gauwyd ac y magwyd yntau, Gorphenaf 7fed, 1845, yn 50 oed. Yn gynar yn y flwyddyn ganlynol, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. John Hopkins, o Lanelli, yr hwn a fuasai am ychydig yn yr ysgol yn Crwys, ac urddwyd ef Mawrth 5ed, 1846. Pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. W. Jones, Penybont; holwyd y gofyniadau gan Mr. D. Evans, Castellnedd; dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr. W. Morris, Glandwr; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. D. Rees, Llanelli, ac i'r eglwys gan Mr. J. Davies; Mynyddbach +  Bu Mr. Hopkins yma dros amryw flynyddoedd, ond nid rhyw lewyrch mawr a fu ar ei weinidogaeth yn enwedig yn ei flynyddoedd olaf. Bu yn dra anhapus yn ei briodas, yr hyn a effeithiodd yn fawr ar ei ddefnyddioldeb. Symudodd oddiyma i Elim, Penywaun, sir Fynwy, lle y bu fel y gwelsom nes yr ymwrthododd yr eglwys yno ag ef oblegid iddi ddeall ei fod yn ceisio ymwthio i'r Eglwys Sefydledig. Yn Hydref, 1854, dechreuodd Mr. Isaac Jones, Carmel, Llansadwrn, sir Gaerfyrddin, ei weinidogaeth yma, ac y mae yn parhau i lafurio yn y lle hyd yn hyn gyda derbyniad a pharch. Nid ydym yn cael i neb ddechreu. pregethu yma, ond Thomas Thomas, yr hwn a fu am ysbaid yn athrofa Ffrwdyfal, ac a urddwyd yn Hebron, Lleyn, ac y mae yn awr yn Llanfair-cludoge, sir .Aberteifl.

* Allan o goflyfr Mr. H. Herbert,

+ Diwygiwr, 1846, Tu dal. 123.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

HERBERT HERBERT. Ganwyd ef yn mis Mehefin, 1795, mewn amaethdy o'r enw Nantmoel, yn agos i'r man y mae capel Gibeah, Brynaman yn awr. Yr oedd ei rieni, Rhys ac Ann Herbert, yn bobl grefyddol, ac yn aelodau o'r eglwys yn Nghwmaman dan ofal Mr. J. Davies, Alltwen, lle hefyd y derbyniwyd Herbert Herbert pan yn ddwy-ar-bymtheg oed. Efe oedd yr ienengaf o'r plant, a chan nad oedd ond gwan o gyfansoddiad, a'i rieni yn gysurus arnynt yn eu hamgylchiadau, rhoddwyd iddo well addysg nag a roddid yn gyffredin i blant yn y dyddiau hyny. Gan fod ynddo dalent at ddysgu a thuedd at bregethu, anogwyd ef i hyny yn ddioed wedi ei dderbyn yn aelod. Aeth i'r ysgol at Mr. Howells, Baran, ac wedi hyny i Abertawy, ac yn y flwyddyn 1817, derbyniwyd ef i'r athrofa yn Llanfyllin, ac arosodd yn yr athrofa hyd y flwyddyn 1821. Derbyniodd alwad gan yr eglwys Gymreig oedd wedi ei sefydlu yn Barker's Hall, Bristol; ac urddwyd ef yno Awst 30ain, 1821. Yr oedd Dr. Rayland, Mr. W. Thorp, Mr. G. Hughes, Groeswen, a Mr. D. Davies, Penywaun, yn gweinyddu yn yr urddiad. Llafuriodd yn egniol i gael capel yno, ac adeiladwyd un a gyfrifid y pryd hyny yn gyfleus iawn yn Lower Castle Street, ac agorwyd ef Ionawr 8fed, 1823. Ymroddodd Mr. Herbert cyn belled ag y daliodd ei nerth; ond yn nechreu y flwyddyn 1826, symudodd i'r Drefnewydd, lle y treuliodd weddill ei oes, ac fel y crybwyllasom, bu farw ar ei ymweliad a'i ardal enedigol yn nglyn a chymanfa Cwmaman yn haf 1845, a chladdwyd ef yn mynwent Gibeah. Yr oedd yn dra gofalus am bob peth a berthynai i'r enwad; ac yn meddu llawer fawn o gymhwysder i ymdrin ag amgylchiadau allanol yr achos. Pregethai yn oleu a gafaelgar, ac yr oedd yn hawdd deall arno fod y pethau a draddodai wedi ymafael yn ddwfn yn ei ysbryd ef ei hun. Yr oedd gwasanaethu crefydd yn hyfrydwch ei galon, a pharhaodd i wneyd hyny nes y galwyd arno dderbyn gwobr y " gwas da a ffyddlon."

Translation by Steve Stephenson (Feb 2009)

This place was normally called Drefnewydd in Newton Nottage. It appears that there had been occasional preaching here since 1662, but we are not sure that the Independent church was formed here; much less are we able to trace it in the sequence of events up to now. It is seen in the history of Maesyrhaf, Neath that the houses of Lewis Alward in Cynffig and Watkin Cradock in Drefnewydd had been licensed for preaching in 1672, and that Watkin Cradock himself had been licensed to preach at the same time. Lewis Jones (Bridgend) was preaching here from 1742 until 1763 and it is more than likely that his successors Evan Williams and Samuel Price preached a lot here, but the cause here was poor and lacklustre through all the years. Around the year 1808 William Williams came here to preach and there was a measure of success in his work and he was ordained to be the minister on July 21st 1808. On the occasion the service was started by Mr D Evans (Mynyddbach), preaching on the nature of the church was Mr D Davies (Swansea), the ordination prayer was given by Mr T Bowen (Neath), the charge to the minister was given by Mr J Davies (Alltwen), and to the church by Mr S Davies (Maendy). According to the history of the ordination in the Evangelical Magazine in 1809, page 393, it said "This place was counted as very dark and wicked up to lately, when the work of the minister who has been established here succeeded in converting it to the Lord". Mr Williams was here for three years when he moved to Godrerhos, and the weak cause here was for years like "a smoking candle-wick", and it was dying, if not already dead, when Mr Herbert Herbert came here to live.  In January 1826 Mr Herbert moved here from Bristol. He started preaching from house to house and before long had a room that was called the Brickyard, and in June of that year a church was formed here. There were only five of them in the first communion,  two of them had come from the Tabernacle, Bridgend. Their names were Herbert Herbert, the minister; Francis Herbert his wife; Morgan Williams, Thomas Roberts and Ann Roberts. Three more were added to them before the end of the year, namely Leyshon Hardee, who became notable after this for his religious fervour; Mary Jones and Mary Evans. Preparations were made to have a new chapel and land was obtained from R Knight, Tythegston Court - a clergyman we believe - and the contract  was dated August 25th 1827. The trustees were Messrs. W Jones (Bridgend), T Davies (Swansea), J Hughes (Maendy), J Davies (Neath), R Jenkins (Bridgend) and B Martin (Merthyrmawr). The foundation stone was laid down by Mr Herbert on September 4th 1827 and the chapel was opened on June 27th and 28th 1828, and there were eighteen ministers present. It was called Hope Chapel.* Mr Herbert worked here for eighteen years, seeing only a little success; and  depending for his maintenance on the business that would come. His health was only poor at the best and in the summer of 1845 he went  to a Gymanfa in Cwmaman, his native region, expecting that it would change his health, but he did not return any more to his own house. He died in the house of his brother, Hopkin Herbert, the house where he was born and brought up in.  Early in the following year the church sent a call to Mr John Hopkins, from Llanelli, who had been for a time in Crwys school, and he was ordained on March 5th 1846. Preaching on the nature of the church was Mr W Jones (Bridgend), asking the questions was by Mr D Evans (Neath), giving the ordination prayer was Mr W Morris (Glandwr), preaching to the minister was Mr D Rees (Llanelli) and to the church by Mr J Davies (Mynyddbach). +  Mr Hopkins was here for some years but not with a great success, especially his ministry in the last year. He was rather unhappy in his marriage and this was greatly affecting his usefulness. He moved from here to Elim, Penywaun (Monmouthshire) where , as we saw, he was until he left the church because it understood he was  applying to enter the Established Church.

In October 1854 Mr Isaac Jones (Carmel, Llansadwrn, Carmarthenshire) started his ministry here and he continues to work here up to this time with acceptance and respect. We did not have anyone start to preach here except Thomas Thomas, who was for a time in the college at Ffrwdyfal and was ordained in Hebron, Lleyn, and is now in Llanfair-Clydogau in Cardiganshire.

* from the diary of Mr H Herbert

+ Diwygiwr, 1846, p.123

Biographical Note

Herbert Herbert. He was born in June 1795 in a farmhouse named Nantymoel, close to the place where Gibeah chapel, Brynaman is now. His parents were Rhys and Ann Herbert, religious people and members of the church in Cwmamman which was under the care of M J Davies (Alltwen), where also Herbert Herbert was accepted when he was seventeen years old. He was the youngest of the children, and because he was only weak in constitution and his parents were in comfortable circumstances, he had a better education than was common for most children of those days. Because he had a talent for learning and inclined to preaching, and immediately he was accepted as a member he was urged to do that. He went to school with Mr Howells, Baran and after that to Swansea and in 1817 he was accepted to the college in Llanfyllin and stayed at the college until 1821. He accepted a call by the Welsh church which had been established in Barker's Hall, Bristol and was ordained there on August 30th 1821. Dr Rayland, Mr W Thorp, Mr G Hughes (Groeswen) and Mr D Davies (Penywaun) administered in the ordination. He worked energetically to have a chapel there and one was built, which was counted at the time to be very handsome, in Lower Castle Street and it was opened on 8th January 1823. Mr Herbert devoted himself as far as his strength held out, but at the begining of 1826 he moved to Drefnewydd where he spent the rest of his life, and as we mentioned he died on his return to the region of his upbringing and the Gymanfa at Cwmamman in the summer of 1845, he was buried in the cemetery at Gibeah.He was rather careful about everything related to his denomination and possesed a great deal of aptitude  to deal with external things surrounding the cause. His preaching was enlightened and gripping, and it was easy to understand about the things and traditions that had gone deep into his own spirit. Religious services delighted his heart and continued to do that until he was called to Him to accept the prize "Good and faithful servant."

CEFNCRIBWR   (Tythegston parish)

(Vol 2, p 194)

Mae y Ile hwn yn mhlwyf Llandidwg, (Tythegston,) ac o fewn pedair milldir i Benybont-ar-ogwy, ar yr ochr orllewinol. Er fod amryw Annibynwyr yn preswylio yn yr ardal er yn foreu, etto ni wnaed un cynyg i gychwyn achos yma hyd y flwyddyn 1827, pan y daeth un David Thomas  - yr hwn oedd ar y pryd yn dilyn ei alwedigaeth fel dilledydd - yma i bregethu. Yr ydym eisioes wedi crybwyll am dano yn nglyn a Bethel, Llansamlet, lle yr urddwyd ef, ac o'r lle hefyd yr ymfudodd i'r America. Bu ymweliadau David Thomas a'r ardal yn dderbyniol gan, ac yn fendithiol i'r trigolion, fel y penderfynwyd adeiladu capel; ac aeth Evan Jenkins, Ffynoniagofawr, yr hwn oedd yn aelod Llangynwyd, a David Francis, yr hwn sydd etto yn fyw, i'r Werndew, at oruchwyliwr Dunraven Castle i ymofyn am dir adeiladu, yr hyn a ganiatawyd iddynt. Meddyliwyl am ddarn o dir yn uwch i fyny na'r lle y mae y capel presenol, ond oblegid fod rhywun yn ei hawlio methwyd a'i gael, a sefydlwyd ar y fan y mae y fynwent yn bresenol. Nid oedd ond tir gwyllt yn ochr y ffordd yn llawn eithin a dyrysni, ond codwyd capel arno trwy gydweithrediad yr ardalwyr tua'r flwyddyn 1828. Galwyd of Siloam. Yr oedd Evan Jenkins, Ffynoniago yn un gwresog iawn ei deimladau, a llawer gwaith y clywyd ef yn nghanol ei hwyliau gorfoleddus yn gwaeddi, .` Bendigedig, dyma y llwyn eithin ar dân," " Pwy feddyliasai y gwelsid y llwyn eithin yn fflam ?" mewn cyfeiriadau at ansawdd ddreiniog ac eithinog y lle y codwyd y capel bach arno. Yn fuan wedi agor y capel corpholwyd ynddo eglwys, er nad oeddynt ond ychydig ar y dechreu, a chymerwyd ei gofal gan Mr. William Morgan, Llwyni, yr hwn a fu yn bwrw golwg drosti hyd y flwyddyn 1840. Cynyddodd yr achos yn raddol yn nhymor gweinidogaeth Mr. Morgan. Nid oedd yr ardal ond teneu ei thrigolion hyd nes y cychwynwyd yma weithfeydd glo a haiarn; ond ansefydlog iawn y bu y rhai hyny. Wedi i Mr. Morgan roddi y lle i fyny, cymerodd Mr. W. Thomas ofal yr eglwys mewn cysylltiad a'r Rock, a bu yn cyrchu yma am fwy na phedair blynedd, a chryfhaodd yr achos yn fawr yn y cyfamser, ac yr oedd y capel wedi ei helaethu, er nad oedd etto ond adeilad hir-gul heb ynddo ddim ond pulpud a meingciau. Rhoddodd Mr. Thomas ofal y Ile i fyny yn nechreu y flwyddyn 1845, a rhoddodd yr eglwys yn fuan ar ol hyny alwad i Mr. John Thomas, aelod o Gedeon, Penfro, ond a fuasai yn fyfyriwr yn Narberth, ac urddwyd ef Awst 14eg a'r 15fed, 1845. Ar yr achlysur pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. S. Thomas, Trefdraeth; holwyd y gofyniadau gan Mr. D. Evans, Castellnedd; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. W. Morris, Glandwr; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. W. Jones, Penybont, ac i'r eglwys gan Mr. W. Griffiths, Llanharan.* Bu Mr. Thomas yma am bum' mlynedd yn dra defnyddiol, nes y derbyniodd alwad o'r Graig, Rhymni, ac y symudodd yno. Cynyddodd yr eglwys yn y cyfnod yma nes bod yr aelodau yn rhifo 112, ac yn yr adeg hono y codwyd capel ar Fynyddcynffig, ac y gollyngwyd mwy na deg-ar-hugain o aelodau yno i ddechreu yr achos. Yn ddioed wedi ymadawiad Mr. Thomas, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Griffith Jones, yr hwn oedd yn weinidog yn Mhontypridd, a dechreuodd ef ei weinidogaeth yma yn Mawrth, 1850; ac y mae wedi llafurio yma bellach gyda derbyniad cyffredinol am yn agos i ddwy-flynedd-ar-hugain. Cyn hir wedi sefydliad Mr. Jones yma penderfynwyd adeiladu yma gapel newydd, yr hyn a wnaed yn 1853, ac agorwyd ef Hydref 25ain a'r 26ain, 1854. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri O. Owens, Brynmenyn; J. Thomas, Bryn; J. Evans, Maendy; T. Thomas, Glandwr; E. Griffiths, Abertawy; D. Davies, a J. Mathews, Castellnedd, ac L. Powell, Caerdydd. Adeiladwyd y capel newydd y tu allan i glawdd y fynwent, ar y pen dwyreiniol iddi; ac y mae y lle y safai yr hen gapel ar ganol y fynwent yn awr wedi ei lenwi a beddau. Costiodd y capel dros 500p., ond y mae y ddyled agos oll wedi ei thalu. Bu yr eglwys ar un adeg yn nhymor gweinidogaeth Mr, Jones yn 125 o aelodau, ond wedi i waith haiarn Cefncwsg sefyll, ac i'r gweithfeydd glo yn yr ardal fyned yn hynod farwaidd, ymfudodd llawer i America ac Awstralia, heblaw y rhai a symudodd i ranau eraill o'r wlad hon, fel nad yw rhifedi yr aelodau yn bresenol ond 89. Bu yma lawer o ffyddloniaid yn nglyn a'r achos o bryd i bryd - David Rees, Ty'nycaeau, oedd ddiacon ffyddlon a dylanwadol. Canmolir Thomas Jones, Kildidy, fel diacon diwyd a gofalus; ac yn enwedig fel un a ragorai mewn arfer duwioldeb gartref. Adwaenid Thomas Rees, Machine, gan lawer fel dyn siriol a charedig, a bu am oes hir yn ddosbarthwr llyfrau yn y gynnulleidfa, ac nid yn aml y ceid ei ragorach. John Morgan oedd ddyn tawel a phwyllog, ac a ddewiswyd yn ddiacon yn yr eglwys, ond bu farw gan adael gweddw ac un-ar-ddeg o blant i alaru ar ei ol. Y diaconiaid presenol ydyw William David a Rees Rees.

Codwyd yma un pregethwr, sef John Ogmore Davies, yr hwn sydd yn awr yn fyfyriwr yn athrofa swydd Lancaster. Dechreuodd bregethu yn Mehefln, 1866.*

* Diwygiwr, 1855. Tn dal. 282.

* Llythyr Mr. Jones, Cefncribwr.

Translation by Maureen Saycell (May 2009)

This place is in the parish of Tythegston, within 4 miles of Bridgend on the western side. Despite there having been many Independents living in the area no attempt had been made to start a cause here until 1827 when a David Thomas, a draper, came here to preach. We have previously mentioned him with Llansamlet, where he was ordained, and later emigrated to America from. His visits to the area were a blessing and a decision was made to build a chapel, Evan Jenkins, Ffynnoniagofawr, a member at Llangynwyd, and David Francis, who is still alive, went to the overseer for Dunraven Castle at Werndew to ask for land to build, this they were granted. They wanted a piece of land further up than they got but someone else had already claimed it, they settled for the place where the current cemetery stands. It was a rough area on the roadside covered in gorse and rough growth but a chapel was built here, with the cooperation of the locals, around 1828. It was named Siloam. Evan Jenkins was so enthused that he would be heard sometimes shouting praise "Praise be, this is the gorsebush burning", "Who would have thought that we would see the gorse bush in flames." Referring to the nature of the ground the chapel was built on. Soon after completion of the chapel a church was formed, there were only a few to begin with and Mr Morgan, Llwyni, took care of them until 1840. The cause grew slowly under Mr Morgan's ministry. The population here was only small until they opened coal and iron works here, but they were variable in their success.  After Mr Morgan left, Mr W Thomas took on the care in conjunction with Rock, this continued for 4 years, and in the meantime the cause had strengthened considerably, the chapel extended although it was only a long building with no seats or pulpit in. Mr Thomas gave up care early in 1845, the church then called Mr John Thomas, Trefdraeth, a member of Gedeon,  Pembroke, who had been studying at Narberth. He was ordained on August 14th and 15th, 1845. On the occasion the following officiated - Messrs S. Thomas, Trefdraeth; D. Evans, Castellnedd;  W. Morris, Glandwr; W. Jones, Penybont,  W. Griffiths, Llanharan.* Mr Thomas was here for 5 years then accepted a call from Graig, Rhymney. The church increased to 112 and it was at this time that the chapel was built on Mynyddcynffig and more than 30 members were released to start a cause here. The church here called Mr Griffith Jones , a minister in Pontypridd and he began his ministry here in March, 1850. He has been here for more than 22 years. Soon after he settled here in 1853 a new chapel was built and was opened on  October 25th and 26th, 1854. The following officiated Messrs  O. Owens, Brynmenyn;  J. Thomas, Bryn;  J. Evans, Maendy;  T. Thomas, Glandwr;  E. Griffiths, Swansea;  D. Davies, and J. Mathews, Neath, and L. Powell, Cardiff. The new chapel was built on land outside the cemetery on the eastern side and the space where the old chapel stood has been used for burial., the cost was £500 which has almost been cleared. In the time of Mr Jones there were 125 members but closure of Cefncwsg Ironworks and the slowdown of the coal mines decided many to emigrate to America and Australia and also to other areas in this country, the current number is 89. There have been many faithful over the years, these are a some - David Rees, Ty'nycaeau, a deacon.  Thomas Jones, Kildidy, deacon. Thomas Rees, Machine.  John Morgan, deacon.

The current deacons are William David and Rees Rees.

 John Ogmore Davies, the only preacher raised here, now at  Lancaster College. Began preaching 1866.*

* Diwygiwr, 1855. Page 282.

* Letter Mr. Jones, Cefncribwr

MYNYDD CYNFFIG  (Tythegston parish)

(Vol 2, p 196)

Mae y lle hwn yn mhlwyf Llandidwg (Tythegsfon), o fewn tri chwarter milldir i'r gorllewin o Gefncribwr. Nid oedd yma ond cymydogaeth foel, anmhoblog, nes y cychwynwyd cloddfa y Bryndu tua'r flwyddyn 1837, a chyda hyny daeth llawer o ddyeithriaid i'r lle, ac adeiladwyd yma nifer o dai. Dechreuwyd cynal cyfarfod gweddi yn wythnosol yn nhý un William Walter, a ddaeth yma o Gaerdydd. Aelod gyda'r Wesleyaid oedd, ond wedi symud yma ymunodd a'r eglwys yn Siloam, Cefncribwr, ac yr oedd yn un o'r rhai mwyaf awyddus am gychwyn achos ar Fynydd Cynffig. Byddai nifer o hen frodyr Cefncribwr yn arfer cyrchu cyfarfodydd gweddio yn nhý William Walter; a choffeid gan rai o honynt hyd ddiwedd eu hoes y gwleddoedd breision a fwynhaent ynddynt. Yn fuan ar ol hyn, dechreuwyd yma Ysgol Sabbothol, a bu yn cael ei chynal yn olynol yn nhai Noah David, John Jones, a Benjamin Jones, nes y cafwyd lle sefydlog iddi ar ol codi y capel. Pregethwyd llawer hefyd o dý i dý yn yr ardal, gan Meistri J. Davies, Bryn; David Griffiths, Castellnedd, ac eraill; ac yn enwedig gan Mr. J. Thomas, ar ol ei sefydliad yn Cefncribwr. Trwy gydsyniad yr eglwys yn Nghefncribwr, penderfynwyd cael capel yn y lle, a chafwyd tir i'w osod i lawr ar etifeddiaeth Margam. Ni fwriedid ef ar y cyntaf ond i wasanaethu fel ysgoldy, ac oblegid hyny ni roddwyd eisteddleoedd ynddo. Gwnaed ef yn 34 troedfedd wrth 29 y tu fewn i'r muriau, a chostiodd heb gyfrif traul y cludiad - yr hyn a wnaed gan yr ardalwyr yn rhad - ddau cant o bunau. Cynhelid yma bob moddion yn rheolaidd, ond ar y 26ain o Awst, 1849, corpholwyd yma eglwys cynwysedig o 77 o aelodau, 31 o ba rai a ollyngwyd trwy lythyrau o Cefneribwr, a'r 46 eraill a dderbyniwyd o'r newydd a'r y pryd. Yr oedd y geri marwol ar yr adeg yn y wlad, a diangodd ugeiniau yn yr ardal i'r eglwys rhag ofn y fflangell; ond wedi i'r drygfarn gael ei symud aeth llawer o honynt yn ol i'w hen lwybrau. Aeth yr achos er hyny yn mlaen gyda mesur o lwyddiant, fel yn y flwyddyn 1852. y gwelwyd yn angenrheidiol rhoddi oriel yn y capel, a'i lenwi ag eisteddleoedd, ac ail agorwyd ef Tachwedd 17eg a'r 18fed y flwyddyn hono, ac yr oedd yn aros o ddyled arno dros 500p., rhwng yr hen a'r newydd pan agorwyd ef. Erbyn y flwyddyn 1864, yr oedd yr holl ddyled wedi ei thalu, ac ar y 29ain o Fai, y flwyddyn hono, cafwyd yma gyfarfod Jubili taliad y ddyled. Yn y flwyddyn 1870, codwyd ysgoldy prydferth yn ymyl y capel trwy draul o 170p., ac y mae rhan o'r ddyled wedi ei thalu. Ysigwyd cryn lawer ar y gangen hon, fel ar y fam-eglwys yn Nghefncribwr, trwy fethiant rhai o weithfeydd yr ardal, ac arafwch eraill, yr hyn a achosodd lawer iawn o symudiadau. Bu yr eglwys ar un adeg yn nhymor gweinidogaeth Mr. Jones yn 225 o nifer, ond ar hyn o bryd nid yw yn fwy na 120, er y cyfrifir hefyd mai yma y mae y gynnulleidfa luosocaf yn y lle.* Mae yr achos yma o'r dechreuad wedi bod o dan yr un weinidogaeth a Chefncribwr, ac felly y mae yn parhau. Yn mysg y ffyddloniaid a fu yn yr eglwys hon, y rhai a hunasant, gellir crybwyll enwau William Rees, yr hwn oedd un o'r diaconiaid mwyaf heddychol a boneddigaidd; John Yandell, tirion a serchog, a John Jones, ffyddlon a selog iawn. Y diaconiaid presenol ydynt, William Jenkins, Bryn; David Davies, Llangeinydd; Jenkin Jenkins, Waterhall; Gwilym David, a Rees Jenkins, Pentref..

Codwyd y rhai a ganlyn i bregethu yn yr eglwys hon :-

• William Rees, Bryndu. Dechreuodd bregethu yn 1859, ond bu farw Mai 21ain, 1862.
• Thomas Beynon. Dechreuodd bregethu yn 1859, ac aeth oddiyma i Trefgarn, sir Benfro.
• Thomas G. Jones, (Tafalaw). Mab Mr. Jones, y gweinidog. Dechreuodd bregethu yn 1859. Ymfudodd i America, lle yr urddwyd ef, ac yno y mae etto.
• Evan C. Davies. Dechreuodd bregethu yn 1863. Addysgwyd ef yn athrofa Aberhonddu; ac y mae yn awr yn Llanerchymedd.
• William B. Marks. Dechreuodd bregethu yn 1866. Addysgwyd ef yn athrofa Caerfyrddin; ac y mae yn awr yn Salem, gerllaw Aberystwyth.

Derbyniwyd yma amryw eraill, ond gan mai ar ol myned oddiyma y dechreuasant bregethu, yn nglyn a'r lleoedd hyny y crybwyllwn am danynt.

*Llythyr Mr. Jones, Cefncribwr.

Translation by Maureen Saycell (May 2009)

This place is in the parish of Tythegston, within three quarter of a mile to the west of Cefncribwr. There was no little here except for a few people until Bryndu Mine opened in 1837 and brought with it many strangers, and some houses were built for them. A weekly prayer meeting was held at the home of William Walter, from Cardiff. He was a member with the Wesleyans and after moving here became a member of Siloam, Cefncribwr. He was one of the most keen to start a cause on Cynffig Mountain. Many of the old brothers spoke to the end of their lives of the feasts they experienced at the prayer meetings held in William Walter's home. Shortly afterwards a Sunday School was started  and it was held in the houses of the following, Noah David, John Jones, and Benjamin Jones, until a place was found to build a chapel. Much preaching was done from house to house by Messrs J. Davies, Bryn; David Griffiths, Neath, and others; especially Mr. J. Thomas, after he settled at Cefncribwr. In agreement with the church at Cefncribwr, it was decided to have a chapel here and land was acquired from the Margam Estate. Originally it was intended to be used as a school so no seats were installed. It was built 34 x 29 feet, the cost without carriage - which was done without charge by the locals - £200. All normal offices were held here, but on August 26th, 1849, a church was established here with 77 members, 31 had been released from Cefncribwr, and the other 46 were newly confirmed members. There was cholera in the area and many came to the church out of fear, but as soon as the disease cleared they went back to their old ways. The cause kept gaining and in 1852 it was necessary to add a gallery and fill with seats, it was reopened November 17th and 18th of that year, the debt was £500 between the old and the new. By 1864 all the debt had been cleared and on May 29th that year a Jubilee service was held here to celebrate. In 1870 a pleasant schoolhouse was built at a cost of £170, part of which has already been paid. This branch along with its mother church were shaken when some of the works in the area failed, and others slowed down causing much movement from the area. During Mr Jones' ministry the membership was 225, currently more than 120, although this is believed to be the largest in the area*. This chapel has been under the same ministry as Cefncribwr and continues so. The following deserve a mention -  William Rees, late deacon, John Yandell, and John Jones. The current deacons are William Jenkins, Bryn; David Davies, Llangeinydd; Jenkin Jenkins, Waterhall; Gwilym David, and Rees Jenkins, Pentref.

The following were raised to preach here-

• WILLIAM REES - Bryndu - began preaching 1859 - died May 21st, 1862.
• THOMAS BEYNON - began preaching 1859 - went to Trefgarn, Pembrokeshire.
• THOMAS G JONES - (Tafalaw) - son of Mr. Jones, minister - began preaching 1859 - emigrated to America - ordained there and remains there .
• EVAN C DAVIES - began preaching 1863 - educated Brecon - now at Llanerchymedd.
• WILLIAM B MARKS - began preaching 1866 - educated at Carmarthen - now Salem, near Aberystwyth.

Many others were confirmed here but moved away and will be mentioned along with those chapels.

*Letter Mr. Jones, Cefncribwr.