Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru.

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

Montgomeryshire section (Vol 1, pages 234 - 397 )

The umbrella project for WALES is detailed  on this Genuki page where there is a contents listing for each county/section and data on what has been extracted/translated already.
This is the complete Montgomeryshire section of Volume 1, in Welsh -  any existing translations will be itemised on the above page.
This extraction is as it is in the book, chapel names and page numbers act as separators.
Footnotes remain at the bottom of pages
Extraction by Gareth Hicks (April / May 2008)

Chapels below;

Proof read by Maureen Saycell (May 2008)

•   LLANBRYNMAIR  (with translation)

Pages 234 - 247

234 

LLANBRYNMAIR

Mae yr eglwys enwog hon yn hen iawn, ond nid yw yn gwbl eglur pa bryd, na thrwy lafur pwy, y casglwyd ac y ffurfiwyd hi. Mae yn dra thebygol mai ffrwyth gweinidogaeth Walter Cradock ydyw, yr hwn a fu yn pregethu yn Ngwrecsam gydag arddeliad anghyffredin yn y flwyddyn 1635, ac am y tair blynedd canlynol a deithiai yn achlysurol trwy siroedd Maesyfed, Maldwyn, a Brycheiniog. Yr oedd hefyd un Roberts yn bregethwr galluog yn y Sir hon, ac yn Maesyfed mor foreu a'r flwyddyn. 1634. Mae yn debygol mai hwn yw y David Roberts am yr hwn y dywedir ei fod yn ddefnyddiol iawn yn Llangurig tua y flwyddyn 1646, a fu wedi hyny yn Llandinam, ac a symudodd i Drefaldwyn, Ebrill 29ain, 1654.*  Cafodd y dyn da hwn ei erlid yn ddidrugaredd gan Esgob Tyddewi, yn y blynyddoedd 1634 a 1635. # Nis gwyddom pa cyn belled yr effeithiodd ei lafur ef yn Llanbrynmair, ond gan nad oedd ond prin un pregethwr galluog ar gyfer pob Sir yn Nghymru y pryd hwnw, mae genym bob sail i farnu fod y lle hwn yn cael rhan helaeth o'i weinidogaeth.

Ar derfyniad y rhyfel cartrefol, yn 1646, a sefydliad rhyddid crefyddol, cafodd Sir Drefaldwyn ran helaeth o weinidogaeth rhai o'r pregethwyr galluocaf yn y Dywysogaeth. Tua y flwyddyn 1650, neu cyn hyny, daeth yr enwog Vavasor Powell i fy w i Ceri, ac o hyny allan, hyd ei garchariad yn 1660, mwynhaodd Siroedd Trefaldwyn a Maesyfed rhan fwyaf o'i lafur gweinidogaethol. Cafodd amryw bregethwyr galluog eraill eu sefydlu mewn gwahanol blwyfydd, megis David Roberts yn Llandinam, Rees Jones yn y Bettws, Henry Parry yn Cemmaes, a Symon Swayne yn Machynlleth. ## Cyn terfyniad tymor llywodraeth y senedd ac Oliver Cromwell, yn ol tystiolaeth Vavasor Powell, yr oedd un-ar-bymtheg o bregethwyr galluog yn y Sir hon, a deg o'r cyfryw wedi cael eu haddysgu yn y prif athrofau. Un eglwys y cyfrifid crefyddwyr yr holl sir o 1646 hyd yn agos at derfyniad yr erledigaeth, yn 1688, er eu bod yn cyfarfod i addoli mewn deuddeg neu bymtheg o wahanol fanau tra phell oddiwrth eu gilydd. Mwynhaodd Eglwys Sir Drefaldwyn, dangnefedd hyfryd hyd nes i rai o genhadau y Crynwyr, tua y flwyddyn 1652, ddyfod i daenu eu golygiadau yn eu plith, ac ennill rhai dysgyblion, nid anenwog o blith yr aelodau, megis Richard Davies, o'r Trallwm, a Charles a Thomas Lloyd, Ysweiniaid, a rhai eraill lled bwysig o ran eu talentau a'u safle mewn cymdeithas. Cyn fod y gofid a'r terfysg, a achlysurwyd gan gyfodiad y Crynwyr, wedi tawelu, tua diwedd y flwyddyn 1655 newidiodd Vayasor Powell ei farn am fedydd, yn dra disymwth, a chymerodd ei drochi. Gan ei fod ef yn enwog a phoblogaidd, a bod ei ddylanwad yn mysg crefyddwyr y Sir yn ddirfawr, dilynwyd ei siampl gan amryw o aelodau yr eglwys wasgaredig, a chymerasant hwythau eu trochi ; ac er i Mr Powell a'i blaid ddal yn selog hyd y diwedd dros gymundeb cymysg, etto dygodd yr amrywiaeth golygiadau ar fedydd lawer o ddadleuon a theimladau annymunol i fysg yr aelodau. Gydag adferiad Siarl II, yn 1660, ac adnewyddiad yr erledigaeth, anghofiodd y crefyddwyr i

*State Papers, Interregnum, Vol. 319.      # The Lambeth MSS., Vol. 943.    ## State Papers, Interregnum, Vole. 319 a 286.

235

raddau, eu gwahaniaeth golygiadau, a chydunasant i gydweithredu a chyd-ddyoddef dros yr egwyddorion mawrion yr oeddynt oll yn cydolygu arnynt.

Gan fod Vavasor Powell yn wr cyhoeddus ac enwog iawn, ac nid yn unig yn Ymneillduwr selog, fel crefyddwr, ond hefyd yn werinwr o ran ei olygiadau gwladyddol, a bod amryw o'i bobl yn cydolygu ag of yn y pethau hyn, dechreuodd ystorm erledigaeth ruthro ar bobl grefyddol Sir Drefaldwyn gyda y rhai cyntaf yn Nghymru ar ol adferiad Siarl II. Yn Mai 1660 y daeth y brenin i Lundain, ac yn Mehefin, yr oedd rhai o grefyddwyr Maldwyn yn ngharchar, fel y dengys y llythyr canlynol, a ysgrifenwyd gan Mr Powell tua diwedd Mehefln, 1660 :-

 

" At fy anwyl frodyr, Henry Williams, Capt. L. Price, a Thomas Fudge, carcharorion yn y Transom.

Anwyl Frodyr, - Yr oeddwn yn teimlo yn ddwys oherwydd eich  dyoddefiadau er pan y clywais gyntaf am eich trallod, ond oherwydd fy ymrwymiadau  i bregethu mewn gwahanol fanau, yn nghyda marwolaeth a chladdedigaeth y chwaer dduwiol hono yn Sir Faesyfed, nis gellais ddychwelyd hyd yn hwyr lawn y chweched dydd ; er hyny, y ddoe yn foreu, penderfynais ymdrechu sicrhau eich rhyddhad chwi, er i mi wrth hynny, o bosibl, beryglu fy rhyddid fy hun, ac felly siaredais yn gyntaf a'r Is-Sirydd, yna aethum i'r Drefnewydd gyda bwriad siarad a'r Uchel-Sirydd, heb wybod llai na fuasai yn fy anfon yna atoch chwi, canys cefais ar ddeall ei fod wedi penderfynu fy nedfrydu inau i garchar. Felly, ar ol ystyriaoth ac ymgynghoriad, mi a ysgrifenais lythyr ato, copi o ba un yr wyf yn amgau yn hwn, ac hanfonais iddo gyda Mr. Payne, yr hwn yn wir a amlygai deimlad dwys tuag atoch a throsoch chwi ; ac o'r diwedd atebodd yr Uchel-Sirydd fel y canlyn gyda golwg arnoch sef y cewch eich rhyddid y foru, ond i chwi anfon rhyw gyfeillion cyfrifol ato of i fachnio yr ymddangoswch chwi ger ei fron ef pa bryd bynag y galwo am danoch. Gwnewch, gan hyny, yn ddioed yr oll a fedroch yn hyn, rhag i eraill etto droi ei feddwl, a rhag y dichon i hanes y cyffroadau mawr sydd yn awr yn Llundain, gyda y Post nesaf, rwystro y cwbl. Yr wyf fi dan addewid ddychwelyd y foru i Sir Faesyfed i bregethu, pe amgen buaswn yn dyfod atoch fy hun. Yr oeddwn wedi bwriadu bod gyda chwi neithiwr, ond methais orphan fy ngwaith hyd ar ol machlud haul. Yr wyf fi yn barod i ymrwymo drosoch cyn belled ag y mae fy meddianau, ac hyd yn nod fy mywyd yn myned. Yr wyf yn anfon i chwi yn y llythyr hwn un bunt a deg swllt y rhai yr wyf yn dymuno arnoch eu rhanu rhyngoch yn ol fel y mae eich hamgylchiadau yn gofyn. Dymunais yn daer trwy Mr. Payne am ryddhad i'm cyfaill gonest Sam, ond nis gellais gael un addewid am hyny nes y clywo ef rywbeth am Sir Richard Saltonstall, pa un a ydyw wedi rhoddi ei hun i fyny yn Llundain ai nad yw. Yr Arglwydd a santeiddio i chwi ac ninau ein dyoddefladau. Gallwn ddisgwyl ychwaneg o ddyoddefiadau neu waredigaeth ryfeddol yn fuan. Nid ychwanegaf gan fy mod mown brys mawr.

Eich gwir serchog Frawd,

Bore Dydd yr Arglwydd.                                   V. Powell.

OY. Cofiwch fi at y brawd Quarrell, a'r lleill. Ar ol i chwi ddarllen y copi amgauedig, cedwch ef yn ddiogel i mi."

Ymddengys i'r brodyr gael eu rhyddhau dranoeth i ysgrifeniad y llythyr uchod, ond ychydig ddyddiau o ryddid a gawsant ; oblegid yr ydym yn cael i'r Uchel-Sirydd, Syr Mathew Price, yr hwn oedd erlidiwr creulon, anfon Capt. Price, Henry Williams, a V. Powell, i garchar drachefn yn nechreu Gorphenaf 1660. * Nid oedd hyn ond dechreuad gofidiau. Yn fuan, llanwyd y carcharau yn y Sir gan Ymneillduwyr i'r fath raddau, fel nad oedd yno le i ladron ac yspeilwyr ; a chymaint oedd creulondeb yr awdurdodau, fel y trinient y crefyddwyr gyda llawer mwy

* State Papal, Charles II 's reign, vol. viii.

236

o anmharch a chreulondeb nag y trinient y drwgweithredwyr; ie, gosodent y drwgweithredwyr mewn ystafelloedd clud ar lofftydd y carchardy, tra y gosodent yr Ymneillduwyr i orwedd ar ychydig wellt ar y lloriau lleithion ; ac yr oedd amryw o honynt wedi cael eu gosod yn ymyl y geudy (privy), o'r hwn y rhedai ysgarthion y carcharorion atynt. Yr oedd yn mysg y dioddefwyr hyn amryw amaethwyr parchus a gwragedd tyner, a rhai a fuasent ychydig fisoedd cyn hyny yn ynadon heddwch yn y sir.* Nis gwyddom pa nifer o bobl Llanbrynmair oedd yn mysg y dioddefwyr hyn; ond gan i'r erledigaeth barhau, agos yn ddiattal, o 1660 hyd 1688, mae yn ddiau i amryw o honynt hwy gael eu rhan o'r tywydd garw.

Bu carchariad V. Powell, Captain Price, a Henry Williams, yn nghyd a llawer ereill o aelodau " Eglwys Sir Drefaldwyn," yn 1660, a'r blynyddau canlynol, yn foddion i wasgaru y dysgyblion, ac i wneyd y winllan, i raddau poll, yn anrhaithedig ; ond methodd yr holl ystormydd a'i llwyr ddifrodi. Cyfarfyddai yr amrywiol ganghenau mewn anedd-dai yn ngwahanol barthau y Sir, i gynal moddion crefyddol, er holl enbydrwydd yr amseroedd. Mae yn ddiamheu fod y gangen yn, ac oddeutu, Llanbrynmair yn cynal moddion crefyddol yn y tymor hwn, er nad ydym wedi taro wrth un crybwylliad am hyny mewn un llyfr argraffedig na llawysgrifen, fel y cawn am rai lleoedd ereill. Yn llawysgrifau Lambeth, enwir amryw leoedd yn Maldwyn lle y cynhelid cyfarfodydd gan yr Ymneillduwyr yn 1669 ; ac mewn hen lyfr yn y Record Office yn Llundain, sydd yn cynwys enwau y lleoedd a drwyddedwyd at bregethu yn 1672, enwir rhai manau yn y sir hon, ond ni sonir am Lanbrynmair yn y naill na'r llall o'r hen lawysgrifau hyn. Dichon mai y rheswm am hyn ydyw fod y lle yn mhell oddiwrth yr ynadon, y boneddigion, a'r offeiriaid mwyaf erlidgar, a bod yr ychydig grefyddwyr a breswylient yn y cymoedd dirgel hyn, fel y Waldensiaid yn Nyffrynoedd Piedmont, i raddau wedi dianc sylw eu herlidwyr. Yr ydym yn cael yn nyddlyfr Henry Maurice, am Awst 30ain, 1672, iddo ef y diwrnod hwnw bregethu i gynnulleidfa luosog yn Llanbrynmair, pan yr oedd ar ei daith o'r Amwythig i Leyn.

Ar ol i'r gynnulleidfa fod am lawer o flynyddau yn cyfarfod o dy i dy yn yr ardal, tua'r flwyddyn 1675, cafodd yr arch gartref sefydlog mewn amaethdy o'r enw Ty Mawr. Neillduwyd ystafell o'r ty yn lle i addoli, ac yno y buwyd yn ymgynull am bedair blynedd a thri ugain, nes y codwyd y capel yn 1739. Nid oedd yr ystafell ond bechan a diaddurn, ond bu yn gartref i'r arch nes ei dwyn i'w thrigfan sefydlog yn y capel newydd, a elwir erbyn hyn yn Hen Gapel.

Wedi carchariad Mr Powell, bu y gangen yn Llanbrynmair, yn gystal a'r canghenau ereill trwy y sir, yn mwynhau gweinidogaeth Mr Hugh Owen, Bron y Cludwr ; Mr Henry Williams, o'r Ysgafell ; Mr Raynallt Wilson, o Aberhafesp ; Mr John Evans, o Groesoswallt, tad y Dr. John Evans, Llundain, a thri phregethwr cynorthwyol, y rhai a ddesgrifir gan yr erlidwyr fel y canlyn :-David Phillips, dilledydd, o blwyf Llandyssil; Richard Baxter, gwas amaethwr, o blwyf Tregynon ; a Morris Williams, cylchwr (cooper), o Llanfyllin Mae yn ymddangos mai Mr Hugh Owen yn unig a gydnabyddid fel y gweinidog o 1660 hyd 1672. Ar yr 28ain o Awst, yn y flwyddyn hono, urddwyd Mr Henry Williams yn gynorthwywr iddo. Yr oedd Mr Henry Maurice, ac ereill, yn cymeryd rhan yn

* Hanes bywyd R. Davies y Crynwr.

237

y gwasanaeth, a gweddiwyd yr urdd weddi gan Mr James Quarrell, o'r Amwythig. Bu farw Mr Williams tua y flwyddyn 1685. Yn mhen rhyw ychydig amser ar ol hyny, urddwyd un o aelodau yr eglwys drachefn yn gynorthwywr i Mr Owen, sef Mr Raynallt Wilson, o Aberhafesp, yr hwn oedd yn pregethu oddiar y flwyddyn 1669, os nad cyn hyny. Haera Mr Joshua Thomas, hanesydd y Bedyddwyr, mai Bedyddwyr oedd Mr Henry Williams a Mr R. Wilson, ond nid ydym wedi gweled un prawf o hyny yn ein holl ymchwiliadau, ond yn hytrach i'r gwrthwyneb. Dengys cofnodion y Bwrdd Henadurol yn Llundain fod Mr Wilson yn derbyn cymhorth blynyddol o'r drysorfa hono o 1690 hyd 1713. A ydyw yn unwedd yn debygol y buasai y Bwrdd Henadurol, y rhai oeddynt yn yr oes hono mor ragfarnllyd tuag at y bobl a alwent yn Ail Fedyddwyr, yn cyfranu arias am dair blynedd ar hugain i un o weinidogion sect y coleddent y fath ragfarn tuag ati ? Mae yn hysbys fod yr Henaduriaid o'r dechreuad yn cynorthwyo gweinidogion yr Annibynwyr, fel eu gweinidogion eu hunain ; ond ni ddeallasom erioed eu bod yn ddigon rhyddfrydig i gynorthwyo gweinidogion y Bedyddwyr, nes iddynt tua diwedd y ganrif ddiweddaf fyned yn Ariaid ac Undodiaid - yna taflasant eu trysorfa i raddau yn agored i Ymneillduwyr selog o bob plaid. Bu farw Mr Hugh Owen yn 1699 ; a'i fab Mr John Owen, yr hwn a fuasai am ychydig yn gynorthwywr i'w dad a Mr Wilson, a fu farw yn lled ddisymwth yn 1700. Tua yr amser hwn, yr oedd Mr Francis Turner, an o aelodau yr eglwys, a Bedyddiwr o farn, wedi ei alw i gynorthwyo yn y weinidogaeth, ond ymadawodd i gymeryd gofal eglwys o Fedyddwyr yn Warrington. Mehefin 16eg, 1702, cafodd Mr Rees Protheroe ei urddo gan Mr Mathew Henry, Mr D. Jones, o'r Amwythig, a Dr. Charles Owen, i fod yn weinidog i'r eglwys yn Sir Drefaldwyn ; ac y mae yn sicr i'r gangen yn Llanbrynmair gael ei rhan o'i weinidogaeth yntau. Bu Mr Protheroe yn llafurio yn y Sir hon hyd 1712, pryd y symudodd i Gaerdydd. Dilynwyd ef gan Mr William Jervice yn 1713. Yr oedd amryw Fedyddwyr yn yr eglwys er dyddiau Mr V. Powell, ac nid ymddengys iddynt gael un gweinidog sefydlog yma o'u golygiadau eu hunain er ymadawiad Mr Powell, ond Mr Francis Turner, dros ychydig o amser fel gweinidog cynorthwyol. Ymddengys fod y Bedyddwyr yn anfoddlon i ddewisiad Mr Jervice, am y chwenychent gael gweinidog o'u barn eu hunain. Pa fodd bynag, aeth pethau yn mlaen yn lled dawel hyd ar ol marwolaeth yr hen weinidog Mr Wilson, yr hyn a gymerodd le ryw bryd rhwng 1715 a 1720. Yna, gan fod holl eglwysi y Sir dan ofal Mr Jervice, nis gallasai ymweled a Llanbrynmair a'i changhenau ond anfynych; ac er mwyn boddloni y rhai oedd yn yr eglwys dros fedydd trochiad, cydunwyd i gael cymhorth gweinidogion y Bedyddwyr o'r Dolau a'r Pentref yn Sir Faesyfed. Gan fod ychwaneg nag un gweinidog yn mhob un o'r eglwysi hyny, yr oeddynt yn gallu dyfod i Lanbrynmair a'r canghenau mor fynych fel yr oedd rhyw ran o'r eglwys yn cael pregeth gan y naill neu y llall ohonynt agos bob Sabboth trwy y flwyddyn. Esgorodd hyn yn raddol ar fesur o oerni rhwng y Bedyddwyr a Mr Jervice, fel mai y canlyniad fu iddo ef tua y flwyddyn 1730, neu yn i an ar ol hyny, ymadael yn hollol a Llanbrynmair, a chyfyngu ei lafur i Lanfyllin a'r canghenau perthynol i'r lle hwnw. Ymhyfhaodd y Bedyddwyr bellach yn Llanbrynmair, fel y llwyddasant i gael gan yr eglwys i roddi galwad i Mr Benjamin Meredith, o Lanwenarth, Mynwy, Bedyddiwr proffesedig. Mae yn ymddangos fod

238

Mr Meredith yn bregethwr poblogaidd iawn, ac i'r gynnulleidfa gynyddu yn fawr yn y tymor byr y bu ef yn llafurio yno. Ar ol bod yno ar brawf am flwyddyn neu ychwaneg, cafodd ei urddo yn 1733 ; ond cyn pen blwyddyn ar ol hyny, ymwrthododd yr eglwys ag ef, oherwydd y barnent nad oedd yn iachus yn ei farn ar rai o brif athrawiaethau crefydd. Yn y flwyddyn 1734, galwodd yr enwog Edmund Jones o Bontypool heibio i Lanbrynmair, ac arweiniodd sylw yr eglwys at Mr Lewis Rees, gwr ieuangc gobeithiol oedd y pryd hwnw yn fyfyriwr yn Athrofa y Llwynllwyd, Sir Faesyfed.

Galwodd hefyd sylw Mr Lewis Rees at Lanbrynmair a'r amgylchoedd, fel maes nodedig i ddyn ieuangc gweithgar i lafurio ynddo. Boddlonodd Mr. Lewis Rees i fyned i Lanbrynmair ar yr amod i'w gyfaill ddyfod i'w hebrwng yno, ac a hyny y cydsyniodd yr " hen broffwyd" o Bontypool. Rywbryd yn gynar yn y flwyddyn 1734, dacw y ddau gyfaill yn cychwyn, a phan ar fynydd Carno goddiweddwyd hwy gan gysgodau yr hwyr, a chan fod y ddau yn gwbl ddyeithr aeth yn ddyryswch hollol arnynt. Maent yn Nghoedyfron yn myned yn mlaen yn araf a lluddedig, ac wedi colli y ffordd yn lan. Crwydro y maent yn ol ac yn mlaen dan gysgodau yr hirnos ; ac yn ei byw ni fedrent gael allan o'r dyryswch. Yn eu penbleth dyna y ddau yn troi i ymddiddan a'u gilydd am Dduw a'i bethau. Gwresogwyd eu calon yn yr ymddiddan - llanwyd hwy a'r Yspryd Glan  - a phrofasant y fath gymundeb a Duw nes yr oedd y lle iddynt yn borth i'r nefoedd. Yr oedd eu meddyliau mor dawel a gorfoleddus fel nad oeddynt yn gofalu am fyned allan oddiyno. Ond yn ddisymwth dacw hwy allan o'r coed, ac yn ddiarwybod. iddynt eu hunain pa fodd, cyrhaeddasant y Ty Mawr erbyn dau o'r gloch y boreu. Wedi eyrhaedd y ty, yn lle galw am wely fel y gallesid disgwyl i un yn ei ludded mawr wneyd, wele Edmund Jones yn myned i ystafell o'r neilldu, ac y mae yno mewn ymdrech meddwl yn gweddio dros ei gyfaill ieuangc Lewis Rees am nodded ac amddiffyn y Goruchaf drosto, ac am lwyddiant ar ei weinidogaeth. Daeth allan o'r ystafell " a'i wyneb yn dysgleirio fel wyneb angel," a phrofodd Llanbrynmair, a phrofodd gogledd Cymru i weddi Edmnnd Jones gael ei gwrando.

Rhoddodd yr eglwys alwad i Mr Rees, a bu yn rhyfeddol o ddefnyddiol yma, ac mewn amryw fanau eraill yn y gogledd, am lawer o flynyddau. Yn fuan ar ol sefydliad y gweinidog ieuangc lluosogodd y gwrandawyr ac amlhaodd y cymunwyr yn fawr. Cynhyrfodd hyny lid rhai o elynion yr achos fel y llwyddasant i droi y gynnulleidfa allan o'r Ty Mawr, lle buasai yn ymgynnull er's mwy na thriugain mlynedd. Yn wyneb hyn bu raid iddynt edrych allan am le i adeiladu capel, yr hwn a adeiladwyd, fel y crybwyllasom eisioes, yn 1739, a thrwy ymdrech egniol Mr Rees casglwyd digon yn fuan i dalu traul yr adeiladaeth. Bu Mr Rees yn llafurio yn Llanbrynmair, a'r ardaloedd cylchynol, o 1734 hyd 1738, cyn iddo gael ei urddo i gyflawn waith y weinidogaeth. Yn Mlaengwrach, Cwmnedd, Morganwg, ei fam eglwys, yr urddwyd ef, Ebrill 13eg, 1738, pryd y gweinyddodd Meistri James Davies, Merthyr ; Roger Howells, Cwmllynfell; Joseph Simons, Chwarelau Bach; Edmund Jones, Pontypool ; David Williams; Richard Rees; a Henry Davies, gweinidog y lle. Dichon mai y rheswm paham yr urddwyd ef yno yn hytrach nag yn Llanbrynmair, maes ei lafur, ydoedd prinder gweinidogion yn y gogledd i weinyddu ar yr achlysur, tra yr oeddynt yn gymharol luosog ac agos at eu gilydd yn y Deheudir. Yn mhen tair neu bedair blynedd ar ol adeil-

239

adu y capel, derbyniodd Mr Rees alwad oddiwrth yr eglwys yn Maes-yr-onen, Maesyfed, a symudodd yno yn groes iawn i ewyllys ei gyfeillion yn Llanbrynmair. Yn y ty bychan wrth Hen Gapel Llanbrynmair y ganwyd Dr. Abraham Rees, mab Mr L. Rees, yr hwn wedi hyny a ddaeth yn wr enwog yn ei oes.

Yr ydym yn casglu oddiwrth ryw awgrymiad o eiddo Mr J. Thomas yn Hanes y Bedyddwyr mai yr achos penaf o'i ymadawiad oedd yr anghydwel- ediad oedd yn yr eglwys yn nghylch bedydd. Ond nid yw yn ymddangos iddo dori ei gysylltiad yn llwyr a Llanbrynmair, oblegid cyrchai yno yn rheolaidd bob mis drwy yr holl amser y bu yn Maesyronen; ac yn mhen tair blynedd dychwelodd yno yn llwyr er llawenydd mawr i'w gyfeillion. Yr ydym yn barnu mai yn y flwyddyn 1746 y dychwelodd. Ar ol llafurio yma drachefn gyda llawer o ddiwydrwydd a llwyddiant hyd flwyddyn 1759, symudodd i'r Mynyddbach, gerllaw Abertawe, lle treuliodd weddill ei fywyd.

Dilynwyd Mr Rees yn y weinidogaeth yn Llanbrynmair gan Mr Simon Williams. Nid ymddengys iddo ef aros yma ond rhy brin dair blynedd. Symudodd oddiyma i Dredustan, Brycheiniog lle y bu hyd ei farwolaeth. Gallwn grybwyll yma i Mr John Tibbott, un o aelodau yr eglwys, fod am rai blynyddau- yn gynorthwywr i Mr Rees yn y weinidogaeth yn Llanbrynmair, ac iddo fod yno yn llafurio am bum mlynedd ar ol ei ymadawiad. Yn 1763, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys yn Esgeirdawe, Sir Gaerfyrddin, lle y bu farw yn 1785. Nis gwyddom pa un a gafodd ei urddo yn Llanbrynmair ai naddo.

Ar ol ymadawiad Mr Simon Williams rhoddwyd galwad i Mr Richard Tibbott, brawd Mr John Tibbott, yr hwn oedd yn aelod gwreiddiol o'r eglwys ond a fuasai am bum mlynedd ar hugain yn llafurio yn mysg Methodistiaid. Urddwyd ef yn mis Tachwedd 1762, a pharhaodd i lafurio yma gyda llwyddiant anghyffredin hyd derfyn ei oes yn 1798. Ymddengys iddo yn nhymor ei weinidogaeth, o Tachwedd 1762 hyd Ionawr 1798, dderbyn pum cant ond pedwar o aelodau i'r eglwys. Cafodd ei loni gan ddau adfywiad nodedig yn y gynnulleidfa. Y cyntaf yn 1778, pryd yr ychwanegwyd llawer at yr eglwys, ac y lluosogodd y gwrandawyr fath raddau fel y bu raid helaethu y capel ; yr ail oedd adfywiad bythgofiadwy 1787, yn yr hwn yr oedd dylanwadau anorchfygol yn cael eu teimlo, ac yr ychwanegwyd tua phedwar ugain a deg at yr eglwys mewn yspaid o ddeuddeg mis.

Yn nechreu y flwyddyn 1795, penderfynodd Mr Tibbott a'r eglwys, gan fod llesgedd henaint yn ei rwystro ef i gyflawni ei waith fel gynt, i roddi galwad i Mr John Roberts, un o'r aelodau, yr hwn oedd yn awr ar orphen ei amser yn Athrofa Croesoswallt, i ddyfod yn gynorthwywr yn y weinidogaeth. Urddwyd Mr Roberts, Awst 25ain, 1796 Ar yr achlysur, traddodwyd y gyn-araeth gan Mr J. Griffiths, Caernarfon. Derbyniwyd ei gyffes gan Dr. George Lewis. Gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr R. Tibbott. Traddodwyd y cyngor i'r gweinidog gan Dr. Jenkin ac i'r eglwys gan Mr B. Jones, Pwllheli ; a bu ef a'r hen weinidog yn cydlafurio gyda'r brawdgarwch mwyaf. Ar ol marwolaeth Mr Tibbott, yn 1798, rhoddodd yr eglwys ail alwad i Mr Roberts i fod yn ganlyniedydd iddo, ac i gymeryd y gofal gweinidogaothol yn gyflawn. Bu Mr Roberts yn llafurio yn y cylch pwysig hwn, gyda llwyddiant mawr, a chyda chymaint o barch ag un gweinidog yn Nghymru. Gan fod ysgol

240

Dr. Daniel Williams yn Llanbrynmair, a chylch y weinidogaeth yn eang, a Mr Roberts yn heneiddio, teimlid fod angen cynorthwywr arno, ac fel yr oedd yn hollol naturiol disgwyl, dewisodd yr eglwys ei fab hynaf, Mr Samuel Roberts, yn gynorthwywr iddo, ac ar derfyniad ei amser ya Athrofa y Drefnewydd, derbyniodd Mr S. Roberts yr alwad, ac urddwyd ef Awst 15fed, 1827. Ar yr achlysur, traddodwyd y gynaraeth gan M. Jones, Llanuwchllyn. Gofynwyd y gofyniadau arferol gan Mr J. Griffith, Tyddewi. Dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr Jenkin Lewis, Casnewydd.. Pregethwyd i'r gweinidog ieuangc gan Mr Edward Davies, Drefnewydd, ac i'r eglwys gan Mr W.Williams, Wern. Cymerwyd rhan yn y gwasanaeth hefyd gan Meistri C. Jones, Dolgellau ; E. Davies, Llanrwst ; D. Morgans, Machynlleth ; T. Griffiths, Hawen; J. Breese, Llynlleifiaid ; W. Morris, Llanfyllin ; W. Jones, Rhydybont; Williams, Llanfairmuallt ; D. Williams, Llanwrtyd ; J. Davies, Llanfair; J. Jones, Main ; J. Ridge, Bala. * Llafuriodd Mr S. Roberts fel plentyn gyda thad am naw mlynedd, hyd nes y rhoddwyd terfyn ar fywyd defnyddiol yr hybarch John Roberts, Gorph. 21ain, 1834.

Bu y gofal yn hollol ar Mr S. Roberts, am fwy na blwyddyn wedi marw Mr Roberts ; ond ar derfyniad tymor Mr John Roberts, ail fab yr hen weinidog yn Athrofa y Drefnewydd, rhoddodd yr eglwys alwad iddo i fod yn gyd-weinidog a'i frawd, Mr S. Roberts, yn yr Hen Gapel, a'r canghenau cysylltiedig. Urddwyd Mr John Roberts Hyd. 8fed, 1835. Darluniwyd natur eglwys gan Mr J. Griffiths, Tyddewi. Gofynwyd yr holiadau arferol i'r gweinidog a'r eglwys gan Mr D. Morgan, Machynlleth. Gweddiodd Mr E. Davies, Drefnewydd, am fendith ar yr undeb. Anerchwyd y gweinidog gan Mr D. Williams, Llanwrtyd, a'r eglwys gan Mr J. Breese, Caerfyrddin. Gweinyddwyd hefyd mewn cysylltiad a'r Urddiad yn Llanbrynmair a Charno gan y Meistri H. Lloyd, Towyn; H. Pugh, Llandrillo ; C. Jones, Dolgelleu ; M. Jones, Llanuwchllyn; J.Griffiths, Rhaiadr ; J. Roberts, Capel Garmon ; R. Rowlands, Henryd; E. Price, Ruthin; T. Lewis, Llanfairmuallt ; W. Jones, Amlwch ; W. Rees,Heol Mostyn ; D. Price, Penybont; T. Jones, Minsterley ; W. Morris, Llanfyllin ; J. Williams, Dinas; H. Morgan, Samah; J. Williams, Llansilyn; J. Davies, Llanfair . E. Evans, Abermaw ; ac E. Hughes, Treffynon. #

Bu y ddau frawd yn cyd-lafurio am flynyddau, gyda pharch a dylanwad mawr, fel canlynedyddion eu tad parchedig. Trwy gysylltiadau priodasol, symudodd Mr J. Roberts am dymor, yn 1838, i Lansantsior, a bu am yspaid blwyddyn yn gofalu am yr eglwysi yn Llansantsior a Moelfra; ond heb lwyr dorri ei gysylltiad a'r eglwys yn Llanbrynmair. ystod ei absenoldeb ef bu Mr Hugh James, yn awr o Lansantffraid, yn gofalu am yr ysgol ddyddiol, yn Llanbrynmair ; ac yn cynorthwyo Mr S. Roberts yn y weinidogaeth. Dychwelodd Mr J. Roberts yn mhen y flwyddyn i Lanbrynmair, a bu yno yn cydlafurio a'i frawd hyd 1847, pan y derbyniodd alwad o Ruthin, ac y symudodd yno, ac ni ddychwelodd mwyach i Lanbrynmair. Yr oedd y gofal bellach yn llwyr ar Mr S. Roberts, ond trwy gael cynorthwy athraw i'r ysgol ddyddiol, a rhoddi eglwys Carno i fynu, a chyfyngu ei weinidogaeth i'r Hen Gapel a Beulah; yr oedd yn gallu gwneyd heb gydlafurwr.

* Dysgedydd 1827. Tudal. 276.    # Dysgedydd 1835. Tudal. 380.

241

Yn 1857, gwnaeth M. S. Roberts ei feddwl i fyny, er galar i filoedd o'i gyfeillion yn Llanbrynmair a holl Gymru, i ymadael a hen faes ei lafur ef a'i henafiaid, ac ymfudo i America. Yr oedd canoedd, o bryd i bryd, o aelodau Hen Chapel Llanbrynmair, wedi ymfudo i America ; ac yn eu plith lawer o'r dynion goreu a fu yn yr eglwys yn mhob cyfnod yn ei hanes. Dichon nad oes yr un eglwys yn Nghymru ag y mae cynifer o'i haelodau wedi ymfudo i America ag eglwys Llanbrynmair. Nis gellir myned i unrhyw sefydliad amaethyddol Cymreig, braidd trwy yr Unol Dalaethau, na welir yno rai o Lanbrynmair. Mae y cysylltiad yma sydd rhwng pobl Llanbrynmair a'u cyfeillion yn America, yn gwneyd fod yn hawdd iawn ganddynt ymfudo ; a chariodd hyny, y mae yn lled sicr, yn mysg pethau eraill, ddylanwad ar feddwl Mr Roberts, er ei ddwyn i benderfyniad i adael gwlad ei dadau.

Wedi ymadawiad Mr S. Roberts, bu yr eglwys am dymor heb sefydlu ar weinidog. Ond yn gynar yn y flwyddyn 1861, rhoddasant alwad i Mr David Rowlands, B.A., myfyriwr yn Athrofa Aberhonddu. Urddwyd ef Mehefin 5ed a'r 6ed. Ar yr achlysur, pregethwyd ar natur eglwys gan Mr J. Williams, Castellnewydd. Holwyd y gofyniadau gan Mr J. Williams, Aberhosan. Gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr H. Morgan, Samah. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr W. Ambrose, Porthmadog, ac i'r eglwys gan Mr J. Roberts, Conway. Yr oedd yn bresenol ar yr amgylchiad tua 30 o weinidogion. Yn nhymor gweinidogaeth Mr Rowlands, adgyweiriwyd y capel, a muriau y fynwent o'i amgylch, a'r rhan fwyaf o'r ysgoldai, a chafwyd Harmonium i'r capel, a thalwyd yr oll o'r ddyled. Derbyniodd Mr Rowlands alwad oddiwrth yr eglwys Seisnig yn y Trallwm, a phenderfynodd symud yno ; a Hydref 30ain, 1866, cynhaliwyd cyfarfod ei ymadawiad yn Llanbrynmair, pan yr anrhegwyd ef a phwrs ac £20 ynddo, fel arwydd o'u teimlad da tuag ato ; an y cyflwynwyd anerchiad iddo wedi ei arwyddo gan y diaconiaid.

Yn Mawrth 1867, rhoddwyd galwad i Mr Owen Evans, o Wrecsam, i weinidogaethu yma, ac efe yw y gweinidog presenol.

Yr ydym yn llafurio dan anfantais i roddi hanes manwl o rif a chynydd yr eglwys hon yn ngwahanol gyfnodau ei hanes o ddiffyg defnyddiau, ac yn neillduol o herwydd fod agos holl Ymneillduwyr y sir yn cael eu cyfrif yn un eglwys hyd ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg, ac am rai blynyddau wedi hyny. Dywedir fod yr achos yn lled gryf a'r gwrandawyr yn lluosog yn Llanbrynmair yn amser gweinidogaeth Vavasor Powell, Hugh Owen, a Henry Williams ; ond ymddengys iddo wanychu o flwyddyn i flwyddyn o amser marwolaeth Hugh Owen hyd ddechreuad gweinidogaeth B. Meredith ; ac mai dan weinidogaeth effeithiol Lewis Rees y cyfodwyd ef i rym cyffelyb i'r hyn ydoedd yn nhymor gweinidogaeth y gweinidogion cyntaf. Yn 1715-17, pan gasglodd y Dr. John Evans, Llundain, ystadegau yr eglwysi Ymneillduol, nid oedd cynnulleidfa Llanbrynmair ond pedwar ugain a deg o rif, yn aelodau a gwrandawyr. Un tirfeddianwr oedd yn eu plith, a dau o'r gynnulleidfa oedd a phleidlais - un dros y Sir, a'r llall dros y bwrdeisdrefi. Yr oedd cangen o'r eglwys y pryd hwnw yn ymgynnull yn Nhrefeglwys, ac yn gant o rif, ond oll yn bobl dlodion, heb un tirfeddianwr, amaethwr, na masnachwr yn eu mysg. Dywed Mr Thomas yn Hanes y Bedyddwyr i'r achos gryfhau yn fawr yn mlynyddau cyntaf gweinidogaeth Mr Rees, ond ei fod wedi gwanychu drachefn cyn iddo symud o'r lle, ac mai tua chant ac ugain oedd rhif yr aelodau pan

242    

ymadawodd ef. Ond y mae yn lled sicr mai ffurfiad eglwysi gwahanedig mewn lleoedd eraill a wanychodd yr achos yn Llanbrynmair, ac nid aflwyddiant gweinidogaeth Mr Rees. Dan weinidogaeth fywiog Mr Tibbott, cynyddodd yr eglwys yn raddol a chyson, fel yr oedd yr aelodau yn y flwyddyn 1777 yn 240 o rif, o ba rai yr oedd 16 yn Fedyddwyr o ran golygiadau. Parhaodd yr achos i ychwanegu ei gryfder trwy holl amser Mr Tibbott, a'i ganlyniedydd Mr Roberts, fel yr oedd eglwys Llanbrynmair yn hir cyn marwolaeth Mr Roberts yn un o'r eglwysi gwledig lluosocaf, cyfoethocaf, a mwyaf haelionus yn y Dywysogaeth. "Am y deugain mlynedd cyntaf o'i hanes, bu y gynnulleidfa heb un lle rheolaidd i addoli, ond cyfarfyddent mewn ty, neu mewn coedwig, yn ol eu cyfleusdra a'u hamgylchiadau. O gylch y flwyddyn 1675, neillduwyd ystafell ganddynt yn y Ty Mawr at wasanaeth crefyddol, a chawsant lawer cymdeithas felus yn ystod y pedair blynedd a thri ugain y buont yn cyfarfod yno. Adeiladwyd yr addoldy yn 1739. Cafodd ei helaethu yn 1778, a'i ail adeiladu yn 1821 ; ac heblaw ail adeiladu yr addoldy, yr hyn a gostiodd i'r gynnulleidfa saith cant o bunau, darfu iddynt yn y pymtheg mlynedd diweddaf godi chwech o adeiladau cryfion a helaeth er cyfleusdra i wahanoh ganghenau yr ysgol Sabbothol, o werth yn nghyd dros bum cant o bunau ; a darfu iddynt hefyd, yn ychwanegol at eu tanysgrifiadau tuag at gynal y weinidogaeth, a'u casgliadau at yr achos Cenhadol, Gymdeithas Feiblaidd, Athrofa Gwynedd, a sefydliadau eraill, gyfranu oddeutu chwe' chant o bunau at gynorthwyo cynnulleidfaoedd ereill yn adeiladiad eu haddoldai."*

Heblaw Aberhafesp a Phenarth, y canghenau o'r fam eglwys a ffurfiwyd yn eglwysi Annibynol yn y ddeunawfed ganrif, cafodd Carno, Llanerfyl, a Beulah eu gollwng i fod yn eglwysi Annibynol yn y ganrif bresenol, a gellir ystyried y rhan fwyaf o'r eglwysi o'r Drefnewydd i Fachynlleth, i raddau mwy neu lai, fel canghenau o'r hen gyff yn Llanbrynmair. Ac er fod ei merched yn lluaws, y mae yr hen fam etto yn gref a llewyrchus, heb arni ddim arwyddion henaint a methiant.

Cafodd llawer o bregethwyr, a rhai o honynt yn ddynion enwog iawn, eu cyfodi yn yr eglwys hon. Nid ydym yn sicr ein bod wedi dyfod o hyd i enwau pawb ohonynt. Wele yn canlyn gynnifer ag y gallasom ddyfod i wybod am danynt:-

• Francis Turner. Bu am dymor yn weinidog cynorthwyol yn ei fam eglwys. Tua dechreu y ddeunawfed ganrif, symudodd i Warrington, lle y bu farw yn 1727, yn 73 oed. Bedyddiwr o farn ydoedd.
• Richard Jenkins. Bu am lawer o flynyddau yn weinidog eglwys Annibynol yn Bromesgrove. Mae yn ein meddiant lythyr a ysgrifenodd at ei hen weinidog Mr Lewis Rees, dyddiedig Ionawr 25ain, 1777, yn yr hwn y dywed ei fod yn dri ugain ac wyth mlwydd oed, a'i fod wedi bod yn y weinidogaeth yn Bromesgrove am naw mlynedd ar hugain. Tebygol iddo fod yn gweinidogaethu mewn rhyw fan neu fanau eraill cyn myned yno. Nis gwyddom pa bryd y bu farw.
• John Tibbott. Gweler ei hanes ef yn nglyn ag Esgairdawe.
• Richard Tibbott. Daw ei hanes ef yn ein Cofnodion Bywgraphyddol.
• Benjamin Cadman. Darfu iddo yntau, fel ei gyfaill R. Tibbott, ymuno a'r Methodistiaid, a bu gyda hwy fel cynghorwr am tua thair blynedd,

* Hanes bywyd y Parch. J. Roberts,tudal, 11.

243

• ...............yna dychwelodd at ei hen frodyr. Bu am lawer o flynyddau yn weinidog yn Mitcheldean, Sir Gaerloew. Yr oedd newydd fyned oddi yno yn 1777. Nis gwyddom yn mha le na pha bryd y bu farw. Dywed Mr Thomas, Hanesydd y Bedyddwyr, ei fod yn wr duwiol, er ei fod. dros fedydd plant.
• David Jervice. Cymeradwywyd ef gan yr eglwys i Athrofa Abergavenny Rhagfyr 28ain, 1781. Nis gwyddom ychwaneg am dano. Mae yn debygol ei fod yn rhyw berthynas i'r hen weinidog Mr W. Jervice.
• John Roberts. Gweler ei hanes ef yn nes yn mlaen.
• George Roberts, brawd Mr John Roberts. Ymfudodd i'r America yn 1795, a bu yno yn enwog a defnyddiol iawn fel gweinidog a gwladwr am yn agos i dri ugain mlynedd.
• David Lewis. Dechreuodd bregethu yn 1808. Ymsefydlodd yn gyntaf yn Newport, Sir Amwythig. Symudodd oddi yno i Erdington, gerllaw Birmingham. Yn 1831, ymfudodd i'r America, ac ymsefydlodd yn Pennsylvania, lle yr oedd llawer o'i geraint. Yr oedd yn nai i'r Meistriaid John a George Roberts.
• John Breese, o Liverpool, ac wedi hyny o Gaerfyrddin. Rhoddir ei hanes yn nglyn a Chaerfyrddin.
• Evan Davies (Eta Delta). Daw ef dan ein sylw yn nglyn a Newmarket, lle y terfynodd ei weinidogaeth.
• Samuel Roberts. Dechreuodd bregethu yn 1820. Mae ei enw a'i hanes yn hysbys i bob darllenydd Cymreig. Hyderwn na fydd galwad neb am flynyddau etto ysgrifenu ei gofiant.
• John Roberts, yn awr o Gonwy. Mae yn adnabyddus trwy holl Gymru wrth y ddwy lythyren J. R. Dechreuodd bregethu tua y flwyddyn 1830.
• Thomas Owen. Ymfudodd i'r America.
• John Davies. Yn awr o Spring Green, Wisconsin, America.
• Evan Lewis. Gorphenodd ei yrfa pan yn parotoi i'r Coleg.
• David Jones. Yn awr o Abersoch, Arfon.
• Morris Jones. Gwr ieuangc o'r eglwys yma a aeth drosodd i America, a ddechreuodd bregethu yno, ac a urddwyd yn gynorthwywr i Mr George Roberts, Ebensburgh.

Y mae hen eglwys Llanbrynmair o oes i oes wedi magu llawer o wyr a gwragedd talentog, rhagorol mewn crefydd, a chedyrn yn yr Ysgrythyrau, heblaw y rhai a aethant yn bregethwyr ; ond nid oes genym ddefnyddiau wrth law i roddi eu hanes, ond anfonwyd i ni y crybwyllion canlynol am rai o honynt :-

Richard Hughes, Cwmcarnedd-uchaf, yr hwn oedd yn fwy ei ddylanwad o blaid trefn, mewn byd ac eglwys, nag unrhyw Ynad Heddwch yn y Sir. Meibion iddo ef oeddynt Cadben William Hughes, yr hwn yn ngwres ei wladgarwch a ymrestrodd i'r Milisia pan oedd y gair allan fod Napoleon y Cyntaf yn parotoi at oresgyn Lloegr, a'r hwn yn nyddiau cyntaf ei ymarferiadau milwraidd, a nychodd ei iechyd, ac a gymerwyd i orphwysfa gwlad yr hedd, ar gychwyniad gyrfa nodedig o obeithiol fel gwladwr ac fel crefyddwr ; a'i frawd Ezekiel Hughes, o Cleves, Ohio, cymydog a chyfaill i'r Arlywydd Harrison, a thad ynghyfraith y cariadus a'r gweithgar B. W. Chidlaw, A.C., Brawd Richard Hughes, hynach nag ef, Edward Hughes,o Gwmcarnedd-isaf, roddodd dir, ar amod hael, yn y cwr mwyaf cyfleus ar a feddai, at godi yr Hen Gapel a chael claddfa yn ei ymyl ; yr hwn nas gallesid gael y pryd hyny mewn unrhyw gwr arall

244

o'r ardal ; a da genym feddwl fod yspryd hael yr hen dadau, o'r ddau Gwmcarnedd, mor wresog ag erioed, yn eu hwyrion a'u gor-wyrion. Samuel Breese, o'r Coed, yr hwn a ymollyngodd i weddio o'r galon pan ddiffoddodd ei ganwyll uwchben y weddi ysgrifenedig oedd Lewis Rees wedi gyfansoddi iddo. Yn Felin Dolcadfan, mewn cymundeb rhydd a chynes gydag eglwysi yr Annibynwyr a'r Trefnyddion Calfinaidd, ar ol bod yn ddefnyddiol yn Mochdref a Llanwnog, y gorphenodd y dirodres Evan Roberts, tad John a George Roberts, ei yrfa yn bump a phedwar ugain. oed. Thomas Williams, o'r Felin, yr hwn oedd yn athraw tyner i ddysgyblion ieuangaf y gymdeithas grefyddol. Richard Thomas, Trefolwern, cynes iawn ei galon, a gwlithog iawn ei ddoniau gyda'r ysgol Sul. Shon Humphrey ffraeth ei ymadrodd a gwresog ei brofiad, - a'i wir weddw Catrin yr hon a gadwai " ddyledswydd'" lawn reolaidd, ar ei haelwyd isel fechan heb fod neb yno gyda hi ond teulu y nefoedd. Y cywir a'r gonest a'r diwyd Josia Jones, Braichodnant, blaenor y gan am lawer o flynyddoedd; a'i frawd ynghyfraith pwyllog, y diacon Richard Davies, Dolydan ; a'r athrawus Edward Evans, Llawrycoed, yr hwn a arferai ddarllen anerch o'r Evangelical Magazine, neu bregeth o waith rhyw hen Buritan, pan y byddai y gweinidog oddicartref. Roland Dafydd, Cwmclegernant, ewythr yr efengylydd hyawdl Thomas Davies o Lanuwchllyn, a Samuel Breese o Gwmcalch, y rhai oeddynt yn enwog am eu ffyddlondeb yn dyfod dros y bryniau i'r capel yn brydlawn a difwlch, drwy bob tywydd er garwed eu llwybr. A John Hughes,  Cwmcarnedd-uchaf, nodedig am ei garedigrwydd fel cymydog, ei foneddigeiddrwydd fel gwladwr, a'i ffyddlondeb fel crefyddwr. Byddai ei air yn yr eglwys yn " derfyn ar bob ymryson," ac ar ei ol ef ni ddywedid mwyach. A'i gyd-ddiacon arafaidd Athelstan Owen (brawd Mr. John Owen, T.C.), yr hwn ar gychwyniad achos Dirwest, a drodd ei Fragdy mawr yn dai annedd, rhag iddo brofi yn brofedigaeth i deuluoedd yr ardal. A'r dirodres a'r addfwyn Richard Jones, Tymawr ; a'r hynaws Thomas Jones, o'r Plas, a Stephen Rees, Clegerddwr, nodedig o ran eu ffyddlondeb a'u gofal am achos Iesu Grist.

Ond yr amser a ballai i ni grybwyll am yr hen dadau a'r mono o Gwmderwen a'r Beudyhir, a Thynygors, a Phantywaun, Ty Llwyd, Bryngwyn, a'r Hendref, a'r Pandy, a Phenygeulan, a'r Dafarn Newydd, a'r Ddolfach, y rhai a daenent berarogl Crist yn mhob cylch ac yn mhob cyfarfod lle y byddent. *

Diau fod llawer eraill o rai rhagorol wedi bod yn yr hen eglwys barchus hon, ac na chyrhaeddodd eu henwau hyd atom ni. Nid ydym am grybwyll enwau y ffyddloniaid sydd yn aros; and siaredir yn barchus am wasanaeth yr hen frawd William Jones, Tawelan, sydd yn awr yn Allen Co., Ohio, ac mor ymdrechgar y bu, yn enwedig gyda chodi yr Ysgoldy yn y Bont. Yr ydym yn gobeithio y megir yma lawer o oes i oes i fod yn ddilynwyr teilwng o'u tadau, "y rhai trwy ffydd ac amynedd sydd wedi etifeddu yr addewidion."

Mae yr hen eglwys enwog hon trwy yr oesau wedi bod yn nodedig ,am ei heddwch a'i hundeb, oddi eithr fod ychydig o rwgnachrwydd distaw wedi bod ynddi yn y ddwy ganrif ddiweddaf oherwydd amrywiaeth barn am fedydd. Parhaed heddwch o fewn eu rhagfuriau, a ffyniant yn ei phalasau hyd derfyn oesau y ddaear.

*Llythyrau. Meistri S. Roberts, ac O. Evans.

  245

COFNODION BYWGRAPHYDDOL *(Not fully extracted)

*VAVASOR POWELL. Ganwyd y gweinidog enwog hwn yn Cnwcglas, yn Sir Faesyfed, yn y flwyddyn 1617. ..................................

246 / 247

Translation by Maureen Saycell (Sept 2009)

This famous church is very old, but it is not clear when or how it was first formed. It is most likely that it was the fruits of Walter Cradock's labours. He preached in Wrexham with uncommon success in 1635 and spent the next 3 years travelling occasionally through the three counties of Montgomery, Radnor and Brecon. There was also one Roberts in this county who was a very able preacher, and also in Radnor as early as 1634. It is likely that this is the same David Roberts that was said to be very useful in Llangurig in 1646 and later in Llandinam, he moved to Montgomery on April 29th, 1654*. This god man was persecuted mercilessly by the Bishop of St. David's in 1634/1635 #. We do not know how far his work in Llanbrynmair spread, but the fact that there was only one able preacher per county in Wales, we have every reason to believe that this place received a large part of his ministry.

At the end of the Civil War, in 1646, and the beginning of religious freedom, Montgomeryshire benefitted from the ministry of some of the most able preachers in the Principality. Around 1650, or earlier, the famous Vavasor Powell moved to live in Kerry, and from then until his imprisonment in 1660, Montgomeryshire and Radnorshire enjoyed most of his ministry. Many other talented preachers were appointed in other parishes, David Roberts in Llandinam, Rees Jones at Bettws, Henry Parry in Cemmaes, and Symon Swayne in Machynlleth. ## Before the end of Oliver Cromwell's government, according to Vavasor Powell, there were 16 talented preachers in this County, 10 of these educated at the main Colleges. All the members were counted as one church from 1646 to the end of persecution in 1688, despite the fact that they worshipped in 15 or 16 different and well separated places. Montgomeryshire enjoyed peace until some Quaker missionaries came to spread their docrine and win some not unknown converts from among the members - Richard Davies, Welshpool, Charles and Thomas Lloyd, Esquires, and others of important standing in society. Before the upset caused by the Quakers had settled about 1655, Vavasor Powell suddenly changed his mind about baptism and was baptized. As he was popular and well known, and his influence among the religious in the county, his example was followed by many members of the scattered church, who also were baptised. Despite the fact that Mr Powell and his followers continued to celebrate mixed communion, their mixed views on baptism caused many arguments and some ill feeling among the members. With the restoration of Charles II, in 1660, and the resumption of persecution, many forgot their differences and agreed to cooperate on those matters that they agreed on.

As Vavasor Powell was was a well known public figure, and not only an active nonconformist but politically supported the Commonwealth, many of his followers agreed with him and the storm of persecution swept through Montgomeryshire soon after the restoration of Charles II. In May 1660 the King came to London and in June, many of the religious of Montgomeryshire were in prison, as the following letter shows, written by Mr Powell toward the end of June 1660 -

" To my dearest brothers, Henry Williams, Capt. L Price and Thomas Fudge, prisoners in Transom.

Dear Brothers,- I was feeling upset because of your suffering since I first heard of your situation, but because of my committments to preach in various places, as well as the death and burial of that godly sister in Radnorshire, I was unable to return until very late on the sixth day. Despite that , early yesterday, I decided to attempt to secure your freedom, although by doing so, possibly, endanger my own freedom, so I spoke in the first place to the Deputy Sherriff, then I proceeded to Newtown intending to speak to the High Sherriff, not knowing whether he would send me to join you, as I had been given to understand that he had decided to commit me to prison. Therefore, after advice and consultation, I decided to write him a letter, a copy of which I enclose, and sent it to him with Mr Payne, who truly expressed his concern for and with you. Eventually the High Sherriff replied as follows that you shall be freed tomorrow if you will send someone to stand surety for you that you will appear before him whenever he should so require. Try and do this as soon as possible before others change his mind, also in case the unrest in London should upset everything. I have promised to preach in Radnorshire tomorrow, were it possible I would come to you myself. I had intended to be with you last night, but I failed to finish my work before sunset. I am willing to stand surety for you as far as my means and life permit. I am enclosing £1/10/= to share among you as needed. I pleaded strongly with Mr Payne for the freedom of my honest friend Sam, but I was unable to obtain any promise until he hears whether Sir Richard Saltonstall has given himself up in London or not. The Lord bless you and us in our suffering. We can expect more suffering or a miraculous relief soon. I will say no more as I am in a hurry,

Your faithful brother,

Sunday morning.                           V. Powell

P.S. Remember me to Brother Quarell, and the others. Once you have read the enclosed copy, keep it in a safe place for me."

It appears that the brothers were released the day after the above letter was written, but they only enjoyed a few days freedom, because we find the High Sherriff, Sir Mathew Price, who was an enthusiastic persecutor, sending Capt. Price, Henry Williams, and V. Powell, to prison at the beginning of July 1660. **

This was just the beginning of the problems. Soon the County prisons were filled with nonconformists, to such an extent, that there was no space for thieves and pilferers, and such was the cruelty of the authorities that the religious prisoners were treated with less respect and greater cruelty than the wrongdoers. The wrongdoers were housed in comfortable upstairs rooms whilst the nonconformists were made to lie on very little straw over damp floors, and many were placed next to the privy, where the sewage from the prisoners ran towards them. Among those suffering were respectable  farmers and gentlewomen, who, a few months before, had been Justices of the Peace in the county.***We do not know the number from Llanbrynmair that were among the suffering, but since the persecution continued, nonstop, from 1660 till 1688, undoubtedly many of them experienced the stormy weather.

The imprisonment of V. Powell, Captain Price, and Henry Williams, along with many other members of "Eglwys Sir Drefaldwyn" ( Montgomeryshire Church) in 1660 and the following years, caused the scattering the learners, and to render the vineyard, to a greater extent, unworkable, but all the storms failed to completely destroy it. The various branches continued to meet in dwelling houses, to hold services, despite the turbulent times. No doubt that the branch at Llanbrynmair held regular services during this time, although we have not found any written evidence. In the Lambeth Manuscripts many places in Montgomeryshire are named as venues for meetings of nonconformists in 1669, and in an old book in the Records Office in London are contained the names of places licensed for preaching in 1672, some are in this county, but Llanbrynmair is not named. Possibly this is because of the remoteness from Justices, gentry and Vicars who were most keen on persecution, and that the few religious people that lived in these hidden valleys, like the Waldenites in the Piedmont Valleys, escaped the attention on the persecutors. We read in Henry Maurice's Diary for August 30th, 1672, that he preached to a large congregation in Llanbrynmair while on a journey Shrewsbury to Lleyn.

After the congregation had been meeting from house to house for many years, around 1675 the Ark found a permanent home in a farm named Ty Mawr. A room in the house was set aside for worship, and this where services continued for the next 64 years, until the chapel was built in 1739. The room was only small and simple but was home to the Ark until it was taken to it's permanent home in what is now known as the Old Chapel.

After the imprisonment of Mr Powell, the branch in Llanbrynmair, like many others in the county, enjoyed the ministry of  Mr Hugh Owen, Bron y Cludwr ; Mr Henry Williams, Ysgafell ; Mr Raynallt Wilson,  Aberhafesp ; Mr John Evans, Oswestry, father of Dr. John Evans, London, and three supporting ministers, described by the persecutors as :-David Phillips, draper, of Llandyssil parish; Richard Baxter, farm servant, of Tregynon parish; and Morris Williams, cooper, of Llanfyllin. It appears that Mr Hugh Owen was the only recognised minister from 1660 to 1672. It was on the 28th of August, that year, that Mr Henry Williams was ordained as his helper. Mr Henry Maurice took part in the service with others, the ordination prayer being offered by Mr James Quarrell, Shrewsbury. Mr Williams died about 1685. Shortly after this a member of the church was ordained to support Mr Owen  - Mr Raynallt Wilson of Aberhafesp, who had been preaching since 1669, if not earlier. Mr Joshua Thomas, Baptist Historian, maintains that both Mr Henry Williams and Mr R Wilson were both Baptists, but we could not find any proof of this in our research, rather the opposite. The notes of the Board in London show that Mr Wilson received support from them annually from 1690 to1713. It is unlikely the Presbyterian Board, who were so predjudiced againt those they termed the second baptisers, would contribute money for 23 years to a minister of a sect they condemned. It is known that the Presbyterians supported the Independent Ministers, as they did their own, but we have never known them to be liberal enough to support Baptist Ministers, until the end of the last century when they became Arian or Unitarian - they then opened their treasury to some extent to faithful nonconformists of all denominations. Mr Hugh Owen died in 1699 and his son Mr John Owen, who was for a while a supporting minister to his father and Mr Wilson, died suddenly in 1700. Around this time, Mr Frances Turner, a member of this church and a Baptist in his opinions, had been called to support in the ministry, but he left to care for a Baptist Church in Warrington. July 16th, 1702, Mr Rees Protheroe was ordained by Mr Mathew Henry, Mr D. Jones, Shrewsbury, and Dr. Charles Owen, to be a minister to the Church in Montgomeryshire, and it is certain that the branch in Llanbrynmair received some of his ministry. Mr Protheroe worked in this county until 1712, when he moved to Cardiff. He was followed by Mr William Jervice in 1713. There had been many Baptists in the church since the days of Mr V Powell and it appears that they did not get a minister here that shared their views except Mr Francis Turner, as a supporting minister for a short time. Apparently the Baptists were very unhappy with the choice of Mr Jervice, they wanted someone that shared their views. Things continued fairly smoothly until the death of the old minister, Mr Wilson, which occurred between 1715 and 1720. Then as the whole County was under the care of Mr Jervice, he was only able to visit Llanbrynmair and its branches infrequently, and to satisfy those that were in favour of immersion baptism, it was agreed to accept the help of Baptist ministers from Dolau and Pentref in Radnorshire. As there was more than one minister in each of these churches, they were able to come to Llanbrynmair and its branches so often that most of them had a sermon almost every Sunday of the year. This gave rise to a measure of coldness between the Baptists and Mr Jervice, and around 1730 he left Llanbrynmair completely, limiting his ministry to Llanfyllin and its branches. The Baptists strengthened their hold in Llanbrynmair and got the church to call Mr Benjamin Meredith, Llanwenarth, Monmouthshire, a declared Baptist. It appears that Mr Meredith was a popular preacher and the congregation increased considerably during his ministry. Having been there on trial for a year or more, he was ordained in 1733, but less than a year later the church turned away from him because they felt that his views on some of the major teachings were not healthy. In 1734 the famous Edmund Jones, Pontypool called in at Llanbrynmair and drew their attention to Mr Lewis Rees, a promising young man currently a student at Llwynllwyd College, Radnorshire.

He also drew the attention of Mr Lewis Rees toward Llanbrynmair and its environs as a suitable area for an enthusiastic young man to work in. Mr Rees agreed to go there as long as his old friend accompanied him, this the " old prophet" from Pontypool happily agreed to. Sometime early in 1734 they set off and were on Carno mountain when night fell. They soon got lost as they were both strangers to the area they were wandering in Coedyfron moving slowly, tired and lost. They could not find their way out. In their trial they turned to speak of God. Their hearts warmed during their conversation, they were filled with the Holy Spirit - they felt such communion with God that the gates of heaven were opened to them. They were so overcome that they had no thought of finding their way out, but suddenly they were out of the woods and arrived at Ty Mawr about 2 in the morning. After arriving they did not seek rest, Edmund Jones went to a quiet room and prayed for his young friend Lewis Rees, asking God's blessing and protection for him, and success for his ministry. He emerged from the room "with his face shining like an angel", and Llanbrynmair and North Wales got the proof that he was heard. The church gave a call to Mr Rees, he was very useful here, and many other parts of the north for many years. Soon after the young minister settled here the members increased along with the listeners. This disturbed some of the enemies of the cause and they succeeded in throwing the congregation out of Ty Mawr, where they had held their meetings for 60 years. This forced them to find land to build a chapel, which was done, as said before, in 1739, and through the tireless efforts of Mr Rees, was soon paid for. Mr Rees worked in Llanbrynmair and the surrounding area from 1734 to 1738, before he was ordained fully to the work of the ministry. He was ordained in Blaengwrach, Cwmnedd, Glamorgan, his mother church, on April 13th, 1738, when Messrs James Davies, Merthyr ; Roger Howells, Cwmllynfell; Joseph Simons, Chwarelau Bach; Edmund Jones, Pontypool ; David Williams; Richard Rees; and Henry Davies, the local minister. It is likely that he was ordained here rather than in his area of work was that there were few ministers available to officiate in the north whereas there were enough in close proximity in the south. Three or four years later he accepted a call from Maesyronnen, Radnorshire, and moved there against the wishes of many of his friends in Llanbrynmair. It was in the small house next to the Old Chapel in Llanbrynmair that Dr Abraham Rees, son of Mr L Rees, who later became famous in his own lifetime. We gathered from suggestions by Mr J Thomas in Hanes y Bedyddwyr that the main reason for his leaving was a disagreement over Baptism. It does not appear that he broke contact with Llanbrynmair totally as he returned there monthly during the time he was at Maesyronnen, and at the end of 3 years he returned there completely much to the joy of his friends. We believe he returned in 1746. After labouring here industriously until 1759, he moved to Mynyddbach, near Swansea, where he remained for the remainder of his life.

Mr Rees was followed at Llanbrynmair by Mr Simon Williams. He appears to have stayed here for just 3 years. He moved from here to Tredustan, Brecon, where he remained to the end of his days. Here we can mention that Mr John Tibbott, a member of the church, had for some years been supporting Mr Rees in his ministry at Llanbrynmair, and that he worked there for 5 years after his departure. In 1763 he accepted a call from Esgairdawe, Carmarthenshire, where he died in 1785. We do not know whether he was ordained in Llanbrynmair or not.

After the departure of Mr Simon Williams a call was sent to Mr Richard Tibbott, brother of Mr John Tibbott, originally a member of the church and for 25 years worked among the Methodists. He was ordained in November 1762 and worked here with remarkable success till his death in 1798. It appears that during his ministry, between November 1762 to January 1798, he confirmed 496 new members to the church. He was fortunate to have two notable revivals in the congregation. The first in 1778,when many were added to the church, the listeners increased to such an extent that the chapel had to be extended, the second was the memorable revival of 1787, during which time there were irresistible influences abroad, and another 90 were added to the church in 18 months.

At the beginning of 1795, Mr Tibbott and the church decided that because of his old age and debility, he was unable to fulfil his ministry , and a call was sent to Mr John Roberts, one of the members, who was just completing his time at Oswestry College, to become a supporting minister. Mr Roberts was ordained on August 25th, 1796. On the occasion the opening address was given by Mr J. Griffiths, Caernarfon. the confession of faith was accepted by Dr. George Lewis. Mr R. Tibbott offered the ordination prayer. Advice to the minister was given by Dr. Jenkin and to the church by Mr B. Jones, Pwllheli ; he and the old minister worked together in great harmony. After the death of Mr Tibbott, in 1798, the church gave a second call to Mr Roberts to become his successor and take on the full ministry. Mr Roberts worked in this important area with great success, and with as much respect as any minister in Wales. As Dr Daniel Williams had a school in Llanbrynmair, the area of the ministry large and Mr Roberts ageing, the need was felt for a supporting minister, and naturally he chose his eldest son, Mr Samuel Roberts, to help him, and on the completion of his time at the College, accepted the call, he was ordained on August 15th, 1827. On the occasion the opening address given by M. Jones, Llanuwchllyn. The usual questions asked by Mr J. Griffith, Tyddewi.  The ordination prayer offered by Mr Jenkin Lewis, Newport. A sermon to the young minister from Mr Edward Davies, Newtown and from Mr W.Williams, Wern to the church. The following also took part - Messrs C. Jones, Dolgellau ; E. Davies, Llanrwst ; D. Morgans, Machynlleth ; T. Griffiths, Hawen; J. Breese, Llynlleifiaid ; W. Morris, Llanfyllin ; W. Jones, Rhydybont; Williams, Builth Wells ; D. Williams, Llanwrtyd ; J. Davies, Llanfair; J. Jones, Main ; J. Ridge, Bala. ****  Mr S. Roberts worked as parent and child for 9 years, until the end of the Venerable John Roberts' life on July 21st, 1834.   

The full care fell on Mr S Roberts for the year following the death of Mr Roberts, but when the second son completed his time at the College in Newtown the church gave him a call to co-minister with his brother, Mr S Roberts in the old chapel and associated branches. Mr John Roberts was ordained on October 8th, 1835. Mr J Griffiths, Tyddewi, preached on  the nature of a church. the usual questions were asked by Mr D. Morgan, Machynlleth. Mr E. Davies, Newtown, preached for a blessing on the union. A sermon to the minister by Mr D. Williams, Llanwrtyd, the church from Mr J. Breese, Carmarthen. Also officiating were Messrs H. Lloyd, Towyn; H. Pugh, Llandrillo ; C. Jones, Dolgelleu ; M. Jones, Llanuwchllyn; J.Griffiths, Rhaiadr ; J. Roberts, Capel Garmon ; R. Rowlands, Henryd; E. Price, Ruthin; T. Lewis, Builth Wells ; W. Jones, Amlwch ; W. Rees, Heol Mostyn ; D. Price, Penybont; T. Jones, Minsterley ; W. Morris, Llanfyllin ; J. Williams, Dinas; H. Morgan, Samah; J. Williams, Llansilyn; J. Davies, Llanfair . E. Evans, Barmouth ; and E. Hughes, Treffynon. ###

The 2 brothers worked together for many years, with respect and considerable influence, as the followers of their respected father. Through marriage, Mr J Roberts moved for a time to Llansansior and for a time cared for the churches at Llansansior and Moelfre, but without cutting his connections with the church in Llanbrynmair. During his absence Mr Hugh James, now of Llansanffraid, cared for the daily school in Llanbrynmair and helped Mr Roberts in his ministry. Within a year he had returned to Llanbrynmair, where he worked alongside his brother until 1847, when he accepted a call from Rhuthin, moved there and did not return. The care was totally on Mr S Roberts but with the help of the schoolteacher, giving up Carno and confining his ministry to the Old Chapel and Beulah he was able to continue without help.

In 1857, Mr S Roberts, much to the grief of his thousands of friends in both Llanbynmair and the whole of Wales, left his old area and that of is ancestors, and emigrated to America. There had been hundreds who had left the Old Chapel for America, among them many of the best ever in the history of the church. Likely there is no church in Wales that have so many left for America as Llanbrynmair. It is impossible to go to any Welsh agricultural establishment, throughout the United States, that there would be none from Llanbrynmair. This must have made emigration easier, and no doubt, among other things, had an influence on Mr Robers' decision  to leave the land of his fathers.

After Mr Roberts' departure, the church did not settle on a minister. But early in 1861 they sent a call to Mr David Rowlands, B A , a student at Brecon College. He was ordained on June 5th and 6th. On the occasion a sermon on the nature of a church was given by Mr J. Williams, Newcastle Emlyn, questions were asked by  Mr J. Williams, Aberhosan. Mr H. Morgan, Samah, offered the ordination prayer. A sermon to the minister from Mr W. Ambrose, Porthmadog, and to the church from Mr J. Roberts, Conway. There were about 30 ministers present. During the time of his ministry the chapel was restored as were the walls of the cemetery, most of the schools, and a harmonium was acquired for the chapel, all the debts were paid. Mr Rowlands accepted a call from the English church in Welshpool, and decided to move there. On October 30th, 1866 his leaving service was held in Llanbrynmair when he was presented with a purse of £20, as a token of their feelings for him, and he was presented with a testimonial signed by all the deacons.

In March 1867, a call was sent to Mr Owen Evans, Wrexham, to minister here, he is the current minister.

We are working with difficulty to try and give a detailed account of this church through time due to the lack of resources, particularly as the nonconformist churches in this county were all counted as one until the end of the seventeenth century, and some years later. It is said that the cause was strong and numerous in Llanbrynmair during the ministries of  Vavasor Powell, Hugh Owen, and Henry Williams but appears to have weakened year on year after the death of Hugh Owen to the start of B Meredith's ministry, and that it was under the effective ministry of Lewis Rees that it was restored to the level of the first ministers. In 1715 - 17 when Dr John Evans, London, collected data on the nonconformist churches, the congregation at Llanbrynmair was only 90, members and listeners. There was only one Landowner in their midst, and only 2 held a vote, one for the county and the other for the borough. At that time there was a branch in Trefeglwys, numbering 100, all poor people, not a single landowner, farmer or businessman among them. Mr Thomas, in Hanes y Bedyddwyr, states that the cause strengthened in the early years with Mr Rees, but that it weakened again before he left, and that there were some 120 members when he left. It is fairly clear that it was the formation of other churches in neighbouring  areas that weakened the cause in Llanbrynmair, not the failure of Mr Rees. Under the ministry of Mr Tibbott there was a steady, gradual growth, with the membership in 1777 at 240, of which 16 were of Baptist views. The cause continued successfully through the ministry of Mr Tibbott, and before the death of Mr Roberts Llanbrynmair was one of the largest, richest and generous in the Principality.

For the first 40 years of its history, the congregation had no regular place to worship........... this paragraph repeats previously stated material therefore not translated~~

Most churches between Newtown and Machynlleth could be considered daughters of the church at Llanbrynmair, the mother continues with no sign of age or weakness.

Many were raised to preach here, these are the ones we know of -

• FRANCIS TURNER - Supporting minister at his mother church -early 18th century moved to Warrington - died 1727, aged 73 - a Baptist in his views.
• RICHARD JENKINS - Independent minister at Bromesgrove - Letter written by him to our old minister Mr Lewis Rees, dated January 25th, 1777, which states he is 38 years old and been a minister at Bromesgrove for 29 years - date of death not known.
• JOHN TIBBOTT - See Esgairdawe.
• RICHARD TIBBOTT -  See biographical notes.
• BENJAMIN CADMAN - Joined the Methodists - after 3 years came back and was minister at Micheldean, Gloucestershire for many years - Date of death not known.
• DAVID JERVICE - Recommended by the church to Abergavenny College December 28th, 1781 - likely related to Mr W. Jervice, the old minister - no further detail.
• JOHN ROBERTS -  history given later.
• GEORGE ROBERTS -  brother of Mr John Roberts - emigrated to America in 1795 - useful preacher and patriot for over 60 years.
• DAVID LEWIS -  Began preaching in 1808 - settled initially at Newport, Shropshire - moved to Erdington, Birmingham - emigrated to America in 1831, settled in  Pennsylvania - nephew of Messrs John and George Roberts.
• JOHN BREEZE -  Liverpool, later Carmarthen - see Carmarthen.
• EVAN DAVIES - (Eta Delta) - See Newmarket.
• SAMUEL ROBERTS - Began preaching in 1820 - known to all Welsh readers.
• JOHN ROBERTS -  now Conwy - known as J. R. - began preaching in 1830.
• THOMAS OWEN - emigrated to America.
• JOHN DAVIES -  now of Spring Green, Wisconsin, America.
• EVAN LEWIS -  ended before he got to College.
• DAVID JONES -  Now of Abersoch, Arfon.
• MORRIS JONES -  Young man went to America, started preaching and ordained to support to Mr George Roberts, Ebensburgh.

The old church at Llanbrynmair has had it's share of talented, supportive people beside those who became preachers -

Richard Hughes, Cwmcarnedd-uchaf, Justice of the Peace - his sons Captain William Hughes, joined militia to counter Napoleon's threat, caused much ill health. His brother Ezekiel Hughes, Cleves, Ohio, friend and neighbour of Lord Harrison, and father in law of  B. W. Chidlaw, A.C., brother Richard Hughes, older, Edward Hughes, Cwmcarnedd-isaf, gave land to build the Old Chapel and for the burial ground. Samuel Breese, Coed, prayed from the heart when the candle died and he could not read the one written by Mr Lewis Rees. Felin Dolcadfan, where Evan Roberts, father of John and George Roberts, ended his career at 82 years of age. Thomas Williams, Felin, teacher - Richard Thomas, Trefolwern, talented with Sunday School - Shon Humphrey and his widow Catrin - Josia Jones, Braichodnant, deacon - Richard Davies, Dolydan, deacon - Edward Evans, Llawrycoed -  Roland Dafydd, Cwmclegernant -  Thomas Davies of Llanuwchllyn - Samuel Breese Cwmcalch - John Hughes,  Cwmcarnedd-uchaf  - Deacon Athelstan Owen (brother of Mr. John Owen, T.C.),who at the beginning of the Temperance movement turned his brewery into houses - Richard Jones, Tymawr  - Thomas Jones, Plas - and Stephen Rees, Clegerddwr - also Cwmderwen, Beudyhir, Tynygors, Pantywaun, Ty Llwyd, Bryngwyn, Hendref, Pandy, Penygeulan, Tafarn Newydd, and Dolfach. William Jones, Tawelan, now Allen Co., Ohio. +

This old church has been famous for its peaceful nature and for being united. We hope this attitude continues to the end of time.

BIOGRAPHICAL NOTES ++ (Not fully extracted)

VAVASOR POWELL - Born Cnwcglas, Radnorshire, 1617.

HENRY WILLIAMS - lived Ysgafell, Newtown

HUGH OWEN - lived Bron y Cludwr, Llanegryn, Meirionydd, probably born there 1685

JOHN OWEN - son of above Promising young minister - the only nonconformist minister in Meirionydd after his father's death.

RAYNALLT WILSON - no history.

REES PROTHEROE - see Cardiff and Watford.

WILLIAM JERVICE - see Llanfyllin.

BENJAMIN MEREDITH - no more to add.

LEWIS REES - see Mynyddbach, Glamorgan

SIMON WILLIAMS - see  Rhaiader, Llandrindod and Tredwstan.

RICHARD TIBBOTT - born Hafodypant, Llanbrynmair, January 18th, 1719.

JOHN ROBERTS - born Bronyllan, Mochtref, montgomery, February 28th, 1767.

*State Papers, Interregnum, Vol. 319.  

** State Papal, Charles II 's reign, vol. viii.

***Biography R. Davies the Quaker.

**** Dysgedydd 1827. Page. 276.  

# The Lambeth MSS., Vol. 943.

## State Papers, Interregnum, Vole. 319 a 286.

### Dysgedydd 1835. Page. 380.

~~ Letters of Messrs S. Roberts, and O. Evans.

+ This section is abridged to include all names within.

++Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

CONTINUED

(Gareth Hicks - 13 Sept 2009))