Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

See main project page

Proof read by Eleri Rowlands (March 2008)

Pembrokeshire section (Vol 3) - Pages 114 - 127


Pages 114 - 127

114 

(Continued) LLANDILO

yr achos yn hen gapel Maenclochog. William David, o'r Broadmoor, a Thomas Francis, pregethwr cynorthwyol, oedd blaenoriaid y blaid a ymadawsant o Landilo i fyned i Maenclochog. Bu y bobl hyn am oddeutu pedair blynedd, yn dilyn pob cyfarfod chwarterol i geisio derbyniad i'r undeb, ond gwrthwynebai Mr. Morgans, Henllan, hwy bob tro. O'r diwedd, mewn cyfarfod chwarterol yn Nglandwr, dywedodd rhywun yn y gynadledd, fod pobl Maenclochog wedi dyfod yno i ymofyn am gael eu derbyn i'r undeb, a gofynodd, "Pa beth a wneir iddynt?" Attebodd Mr. Griffiths, Glandwr, "Beth a wneir i fastard ond ei fagu?" Ac felly cawsant eu derbyn. Yn ganlynol, dewisasant Mr. Stephen Lloyd, Brynberian, yn weinidog iddynt, a than ofal gweinidogion Brynberian y buont hyd farwolaeth Mr. John Owen.* Nid oedd yr amgylchiad hwn yn hysbys i ni pan yn ysgrifenu hanes Maenclochog.

Er i'r rhan fwyaf o'r eglwys ymadael yn y rhaniad, bu raid i'r rhai arosasant gyda Mr. Morgans yn Llandilo, fyned i'r draul o adeiladu capel newydd, gan fod yr hen yn rhy ddadfeiliedig iddynt allu addoli ynddo yn ddiberygl. Gan fod yr hen gapel ar gwr lled anmhoblog o'r ardal, penderfynwyd adeiladu yr ail yn nes i lawr, ac yn agos i Eglwys y plwyf. Buwyd yn addoli yn yr ail gapel am o haner cant i driugain mlynedd. Yr addoldy presenol, yr hwn sydd adeilad hardd a chyfleus, ac yn cael ei amgylchynu gan fynwent brydferth, yw trydydd addoldy yr eglwys henafol hon, ac er mai Llandilo y gelwir ef, saif ar y terfyn yn mhlwyf Llangolman.

Wedi i Mr. Lloyd, Henllan, roddi gofal y lle i fyny, dewiswyd Mr. Benjamin James, o athrofa Neuaddlwyd, ac urddwyd ef yma yn y flwyddyn 1837. Efe yw y gweinidog yma yn bresenol. Nid yw y gynnulleidfa yn lluosog yma, ac nis gall fod, gan nad yw poblogaeth yr ardal ond bechan; etto y mae yma achos cryf a siriol. Nid ydym wedi gallu dyfod o hyd i enwau neb a gyfodwyd yma i bregethu, ond Thomas Francis, yr hwn a ymadawodd oddiyma i gychwyn achos yn Maenclochog. Mae yn ddiamheuol fod rhai eraill wedi cyfodi yma o bryd i bryd er y flwyddyn 1714.

  

TABERNACL, MAENCLOCHOG

Megis y crybwyllasom eisioes yn hanes Maenclochog, dechreuwyd yr achos hwn yn y flwyddyn 1844, gan ran luosog o'r eglwys a anghytunent a'r mwyafrif ynddi gyda golwg ar ddewisiad Mr. R. Thomas yn weinidog. Nid yw yn angenrheidiol i ni fyned trwy yr amgylchiadau yma, er fod y manylion yn hollol adnabyddus i ni, ond ni wnai eu cofnodi ond ail agor hen glwyfau sydd erbyn hyn bron wedi cwbl iachau, ac y mae y rhan fwyaf o lawer o'r rhai oedd a fynent a'r cweryl o bob ochr wedi myned i ffordd yr holl ddaear. Mae yn deg i ni, pa fodd bynag, i ddyweyd ddarfod i rai o weinidogion y sir wneyd pob ymdrech i ragflaenu y rhwyg; a barnent buasai yn well i Mr. Thomas fyned ymaith nac i'r eglwys ymranu yn achos; er nad oeddynt, mewn un modd, yn amheu hawl y mwyafrif o'r eglwys i alw gweinidogion i'w urddo, nac yn beio y rhai a aeth yno i hyny. Barnodd gweinidogion y sir, o dan yr amgylchiadau, yn hytrach nag i'r lleiafrif i wasgaru a myned at enwadau eraill, i'w cefnogi i godi achos arall yn yr ardal. Dechreuasant mewn amaethdy a elwir y Blacknuck, a ffurfiwyd

* Llythyr Mr. Abednego Jenkins.

115

hwy yn eglwys yno gan Mr. Mortimer, Solfach. Symudasant oddi yno i dy newydd yn y pentref, yr hwn a adnabyddir yn awr fel y Farmers' Arms, a buont yma am ysbaid dwy flynedd, a gweinidogion y sir yn gweinyddu iddynt hyd y flwyddyn 1845, pryd y cymerodd Mr. James, Llandilo, ofal yr eglwys, ao y mae yn parhau dan ei ofal hyd y dydd hwn. Adeiladwyd yma gapel newydd,  ac agorwyd ef yn y flwyddyn 1847. Cafwyd hefyd ddarn helaeth o dir claddu yn nglyn ag ef, a'r cyntaf a gladdwyd yn y tir oedd Gad Jenkins, brawd Mr. Abednego Jenkins, yr hwn a gladdwyd Mawrth 15fed, 1849. Y personau mwyaf blaenllaw gyda chychwyniad yr achos hwn ydoedd Benjamin Evans, Patchin; Thomas Rees, Quarry; Richard John, Mountain; David Morris, Maenllwyd; David Williams, Blacknuck; David James, Dyffryn; Enoch Jenkins, Forlan; John Howells, Maenclochog, ac eraill. Yr oedd y pedwar olaf a enwyd yn ddiaconiaid yn yr hen gapel cyn yr ymraniad, ac felly yr oeddynt hefyd gyda'r achos newydd. Bu y ddau flaenaf farw yn fuan, a Medi 28ain, 1872, bu farw Evan Jenkins. Bu ef yn nodedig o ffyddlon. Ni chollodd yr un Sabboth cymundeb yn y Tabernacl am bum'-mlynedd-ar-hugain. Daeth at grefydd pan oedd tua deunaw oed, a hyny dan amgylchiadau nodedig. Yr oedd Mr. George wedi dyweyd wrth bregethu, " Os oedd dyn heb ei ethol na chedwid mo hono pe gweddiau nes y byddai croen ei benliniau wedi codi." Fel y mae yn naturiol meddwl yr oedd llawer o ddadleu wrth fyned o'r oedfa yn nghylch y fath ddywediad dyeithr ac anoeth. "Ond," meddai Enoch Jenkins, "pe gwyddwn mai dim ond un y mae Duw wedi ethol, mi wnawn fy ngoreu i fod yr un hwnw, ac yr wyf fi wedi penderfynu myned at grefydd." Ac felly yr aeth, a glynodd yn ffyddlon hyd y diwedd. Collwyd yma lawer o ffyddloniaid eraill o bryd i bryd, ond y mae yr achos yma mewn gwedd obeithiol etto, a'r eglwys, y gynnulleidfa, a'r ysgol Sabbothol mewn agwedd lwyddianus.

Gan i ni gael ychydig ffeithiau ychwanegol am yr achos yn Maenclochog, ar ol i ni ysgrifenu hanes yr hen gapel, rhoddwn hwy i mewn yma. Yr oedd yr achos yn Maenclochog yn meddu gafael gref ar yr holl wlad am bedair milldir o ffordd yn rhai cyfeiriadau hyd derfyn gweinidogaeth Mr. George, ac am dymor ar ol hyny. Nid oedd Siloh y pryd hwnw wedi ei godi, ac arferid pregethu yn lled reolaidd yn Llandre, a Holway, a manau eraill. Bu son am gael capel heb fod yn mhell o'r lle olaf, mewn man a elwir Penyffordd, ond bu yr ymraniad yn atalfa i hyny, ac y mae yno yn awr gapel perthynol i'r Methodistiaid, yr hwn a gyfodwyd yn benaf gan wr cyfrifol yn y gymydogaeth; ond ar yr un pryd, ni bu yr eglwys mewn un adeg yn ei hanes mor lluosog ag ydyw y ddwy eglwys yn Maenclochog yn awr. Yr oedd yma rai personau o ddylanwad bydol yn cyrchu i'r lle, megis teuluoedd Llandre, Holway, Felindre, Sychbant, Blaenwern, Llysyfran, Cluncemaes, ac eraill. Ond yr oedd yma bersonau yn meddu dylanwad crefyddol helaeth, er heb feddu llawer o dda y byd hwn. Coffeir yn nodedig am Evan, Blaenffos, yr hwn a adnabyddir fel y " Gweddiwr Mawr". Byddai ei wefusau yn wastad yn symud. Ar un adeg yr oedd gwr cyfoethog a gwr tlawd mewn rhyw ymrafael, a barnai pawb mai y cyfoethog oedd ddyfnaf yn y camwedd, ond ni fynai gydnabod hyny, ac nid oedd nemawr neb yn meddu gwroldeb digonol i ddyweyd hyny wrtho. Ond cymerodd Evan ef mewn llaw, ac ni bu yn hir cyn ei gael mor ystwyth a phlentyn, ac yr oedd gan y gwr cyfoethog barch mawr iddo byth ar ol hyny. Er's mwy na deuddeng-mlynedd-ar-hugain yn ol, bu yn gynhauaf

116

gwlyb iawn yn y wlad yma. Gwlaw bob dydd ond y Sabboth. Bu yr yd ar y maesydd am chwech wythnos yn egino ac yn pydru. Yn Plasyniot, lle o fewn tair milltir i Faenclochog, yr oedd lluaws o ddynion yn gweithio o dan stiward annuwiol, yr hwn ar un nos Sadwrn, ar ol bod yn codi yd trwy y dydd, a ddywedai wrth y dynion, "Os bydd hi yn deg yfory, dewch yma bob un i rwymo yr yd, a phwy bynag na ddaw yma yfory, peidied a dod yma ddydd Llun. Trodd y Sabboth allan i fod yn ddiwrnod braf iawn, ac aeth llawer o'r gweithwyr at yr yd yn ol y gorchymyn, ac yn eu plith tua deuddeg o ddynion oedd yn aelodau gyda'r gwahanol enwadau. Ond yr oedd yno dri o aelodau Maenclochog, y rhai nid ofnasant orchymyn y stiward, a rhai a deimlent mai "rhaid oedd ufuddhau i Dduw yn fwy nac i ddynion." Ond boreu Llun aethant yno fel arfer, ac wedi rhoddi y rheswm goreu a allent roddi dros eu hymddygiad, dywedodd y stiward fod ganddo barch iddynt hwy, y gallasai ymddiried i ddynion a fyddont ffyddlawn i'w Duw y byddont ffyddlawn iddo yntau, a sicrhaodd hwy na chai fod eisiau diwrnod o waith arnynt tra fyddai gwaith ganddo ef; ond ataliodd y deuddeg eraill, y rhai a brofasant yn anffyddlon i'w crefydd, ac ni chafodd yr un o honynt ddiwrnod yn ychwaneg o waith ganddo. Yr oedd rhai o honynt yn aelodau yn Maenclochog. Ceisiai unto honynt ymesgusodi fod ganddo haid o blant, a bod arno ofn colli ei waith. "Wel, John bach," meddai Mr. George, " yr ydych trwy halogi y Sabboth wedi colli eich gwaith - wedi colli eich cymeriad - ac wedi colli eich crefydd yn nglyn a'r eglwys hon." " Ie," ychwanegai Evan Blaenyffos, gyda phwyslais nodedig, " ac yr ydych ar y ffordd i golli eich enaid." Nid yw hon ond un engraifft o'r dull y byddai yr hen bobl dda yma gynt yn dysgyblu eu gilydd, ac un engraifft o lawer, mai llwybr dyledswydd yw y llwybr dyogelaf, hyd yn nod yn y byd hwn.

Diau fod yr ymraniad yma wedi bod yn wanychdod mawr i'r achos, a da fyddai pe gellid dwyn y pleidiau at eu gilydd, a ffurfio yma un achos cryf, a dichon gydag amser y bydd angen un o'r ddau gapel at wasanaeth y Saeson. Mae Maenclochog yn sicr o ddyfod yn lle pwysig, a chyda dyfodiad rheilffordd yn agos, y mae yn fwy na thebyg yr agorir yma weithfeydd yn yr ardal, y rhai a fydd yn dynfa llawer o Saeson yn gystal a Chymry.*

O.Y. - Ar ol ysgrifenu hanes yr hen gapel yr hysbyswyd ni fod William Perkins yn bregethwr cynorthwyol parchus yn yr eglwys yno.

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

As previously mentioned the cause here started in 1844, by a large splinter group, with a view to having Mr R Thomas as their minister. It is not neccesary to repeat the detail, although we are familiar with them, and doing so might open up old wounds that are almost healed, and most of those involved have gone the way of all those on earth. It is fair however that we recount that some of the ministers in the county made efforts to avoid the split, they judged that Mr Thomas would do better to leave the area rather than for the church to split. Despite this they did not doubt the right of the majority of a church to call and ordain the minister of their choice or blame those who left for that reason. The County's ministers, because of the circumstances, to prevent the minority from scattering to other denominations, backed them to raise another cause in the area. They started in a farmhouse named Blacknuck, and a church was formed there by Mr Mortimer, Solva. They moved from there to a new house in the village, now known as the Farmer's Arms, and remained there for about two years with the County's ministers caring for them until 1845, when Mr James, Llandilo, took on the church, and remains there to this day. A new chapel was built and opened in 1847. A large piece of land was also aquired for a burial ground, and the first to be buried there was Gad Jenkins, brother to Abednego Jenkins, who was buried on March 15th, 1849.Those who led the cause in the early days were Benjamin Evans, Patchin; Thomas Rees, Quarry; Richard John, Mountain; David Morris, Maenllwyd; David Williams, Blacknuck; David James, Dyffryn; Enoch Jenkins, Forlan; John Howells, Maenclochog, and others. The last four named were deacons in the old chapel before the split, and remained so afterwards with the new cause. The first two died soon after, Evan Jenkin died on September 28th, 1872, having been notably faithful. He did not miss a Sunday Communion at Tabernacl in 25 years, he came to religion at the age of 18, in remarkable circumstances. While preaching, Mr George had stated "If there was a man not chosen that would not be kept if he prayed until the skin on his knees wore through". Naturally this caused a great deal of debate after the service. "But", said Enoch Jenkins,"If I knew there was only one chosen by God, I would do my best to be that one, and I have decided to go to religion." This he did and remained faithful to the end. Many have died over the years but this church remains in a good state as well as the congregation and the Sunday school is successful.

We received more information about Maenclochog after we has completed the history, so we will include it here. The cause in Maenclochog had a strong hold on the area extending for four miles in some  directions at the close of Mr George's ministry, and for some time after. Siloh had not been built then and preaching took place at Llandre and Holway as well as other places. There was talk of having a chapel at Penyffordd, close to the other one, but the split stopped that, now there is a Methodist chapel there, which was built by a responsible parishioner, but no churches in history have been as full as the two churches in Maenclochog today. Some influential people attended here, e.g. the families of Llandre, Holway, Felindre, Sychbant, Blaenwern, Llysyfran and Cluncemaes and others, there were others who were influential in religion, but no earthly substance. Notable was Evan, Blaenffos, also known as the "Great Prayer". His lips never stopped moving. At one time there was a rich man and a poor man involved in a dispute, everybody thought that the rich man was more at fault, but was unwilling to admit it and none had the courage to tell him so. Evan took him in hand and soon had him as flexible as a child, since that time he had a great deal of respect for Evan. For more than 32 years there had been a wet harvest, raining each day except Sunday. The wheat was in the field for six weeks sprouting and rotting. In Plasyniot, about 3 miles from Maenclochog, there were many men serving under an ungodly Steward who told them on the Saturday night, after harvesting all day," If the weather is good tomorrow, be here to tie the wheat and those who do not come, don't come here on Monday either". Sunday was a fine day, and many of the men went to work as ordered among them 12 men belonging to various denominations. There were 3 however, members of Maenclochog , who did not fear the Steward and felt that they must "obey God and not man". The steward told them that he respected their obedience of God and that they would not want for work while he could provide it. The other 12, who had not obeyed their faith got no more work from him. One made the excuse that he had many children and he was afraid of losing his job. Mr George told him that by ignoring his faith he had lost his job, his character and his faith in this chapel. "yes" said Evan "and on the way to losing your soul" This is only one example of the way that discipline was meted out in the old days.

The split undoubtedly weakened the cause and it would be beneficial to bring the two sides together to form one strong cause, as one of the chapels will be needed for the English. With the railway nearby Maenclochog will open up new works and draw in the English as well as the Welsh.

P.S. After writing the history of the old chapel we discovered that William Perkins had been a respected supporting preacher there.

*Most of the history above was provided by Mr Abednego Jenkins. We should also say that Mr Jenkins doubts the veracity of our statement that William Price, father of Mr Henry Price, Rhydwilym, was was one of the founders of the cause at the old chapel. He beleives that William Price was too young to have been with the cause then. As you will see we have published some of Maenclochog's history with Llandilo, if we had them sooner we have made better use of them.

 

TREWYDDEL

(Moylgrove parish)

Mae yn dra sicr i'r achos yn y lle hwn gael ei ddechreu fel cangen o eglwys Llechryd, tua yr un amser ag y dechreuwyd yr achos yn Brynberian, ac mai dan ofal gweinidogion Llechryd y bu hyd farwolaeth Mr. David Sais yn 1741. Yn y flwyddyn 1743, urddwyd Mr. David Lloyd yn

  

*Anfonwyd y rhan fwyaf o ddefnyddiau yr hanes blaenorol i ni gan Mr. Abednego Jenkins. Hefyd, y mae yn iawn i ni ddyweyd fod Mr. Jenkins yn amheu yn fawr gywirdeb yr hyn a ddywedasom yn hanes yr hen gapel, fod William Prlce, tad Mr. Henry Price, Rhydwilym, yn un o gychwynwyr yr achos. Ystyria ef fod William Price yn rhy ieuangc i fod gyda'r achos ar ei ddechreuad. Yr ydym, fel y gwelir, hefyd wedi cyhoeddi rhai ffeithiau ychwanegol am ddechreuad yr achos yn Maenclochog, yn hanes Llandilo. Buasai yn dda genym eu cael yn gynt, ond nid oes genym ond gwneyd goreu gallwn o honynt ar ol eu cael.

117

weinidog i eglwysi Brynberian a Threwyddel. Yn mhen rhai blynyddau wedi hyny, urddwyd ei frawd Mr. Thomas Lloyd yn gynorthwywr iddo. Bu y ddau yn cydlafurio trwy yr holl gylch hyd farwolaeth D. Lloyd. Ond Thomas Lloyd a ystyrid yn fwyaf neillduol fel gweinidog Trewyddel. Wedi marwolaeth D. Lloyd, bu Trewyddel a Brynberian dan ofal Thomas Lloyd hyd 1770, pryd yr urddwyd ei nai Stephen Lloyd, yn Brynberian. O hyny allan, cyfyngodd ef ei lafur i Drewyddel. Yn wyneb ei fod yn heneiddio, yn 1778 urddwyd Mr. John Phillips yn gynorthwywr iddo. Bu yntau yn llafurio yma gyda llwyddiant a pharch nodedig am yr yspaid maith o dair a deugain o flynyddau. Bu farw yn hen ac yn gyflawn o ddyddiau, ac o barch gan fyd ac eglwys, yn Chwefror, 1821. Bu ychwanegiadau anghyffredin at yr eglwys ar rai adegau yn nhymhor gweinidogaeth Mr. Phillips, a chyfododd rhai o'r gwyr ieuaingc a dderbyniwyd ganddo i'r eglwys i fod yn mysg y gweinidogion mwyaf adnabyddus, cyhoeddus, a defnyddiol yn Nghymru, megis Azariah Shadrach, Aberystwyth; Daniel Evans, Mynyddbach; Daniel Davies, Aberteifi, ac eraill. Yn y flwyddyn 1812, rhoddwyd galwad i Mr. Daniel Davies, Rhesycae, aelod a phregethwr yn wreiddiol o'r eglwys hon, i ddyfod yn gydweinidog a Mr. Phillips, ac i ofalu yn benaf am yr achos newydd oedd wedi ei gychwyn ychydig flynyddau cyn hyny yn Aberteifi. Llafuriodd Mr. Davies yma yn ffyddlon dros amryw flynyddau, ond gan fod yr achos yn Aberteifi yn galw am ei holl amser, penderfynwyd urddo Mr. Llewellyn Rees, un o aelodau yr eglwys, a'r hwn a fuasai yma yn bregethwr cynorthwyol defnyddiol am ugain mlynedd cyn hyny. Cymerodd ei urddiad le yr wythnos gyntaf yn mis Gorphenaf, 1820, pryd y gweinyddwyd gan y Meistri James Phillips, Bethlehem; H. George, Brynberian; J. Evans, Penygroes; W. Griffiths, Glandwr, a T. Griffiths, Hawen. Ni fwriedid i Mr. Davies dori ei gysylltiad a Threwyddel ar urddiad Mr. Rees, ac arferai ddyweyd, yn ei ffordd ddifyr ei hun, ei fod ef o hyd yn weinidog yn Nhrewyddel, gan na roddodd ei swydd i fyny yn ffurfiol. Ond ychydig fu a wnelai a'r achos yno ar ol hyny, oddigerth pan y gelwid am wasanaeth. Bu yr hen weinidog, Mr. Phillips, farw yn mhen ychydig fisoedd wedi urddiad Mr. Llewellyn Rees. Parhaodd Mr. Rees i gyflawni ei weinidogaeth yma gyda llwyddiant a chymeradwyaeth neillduol am flynyddau lawer. Pan yr oedd llesgedd henaint wedi ei analluogi i gyflawni dyledswyddau ei swydd fel cynt, rhoddwyd galwad i Mr. David Evans i ddyfod yn gynorthwywr iddo. Urddwyd Mr. Evans yma yn y flwyddyn 1849, a bu yma yn cydlafurio a'r hen weinidog hyd 1859, pryd y symudodd i Salem, sir Gaerfyrddin, lle y mae yn bresenol. Yn nhymhor cydweinidogaeth y Meistri Rees ac Evans, adeiladwyd addoldy y Cippin, ar gwr pellenig o'r ardal, a ffurfiwyd yno gangen o'r fain eglwys yr hon a ddaw dan ein sylw etto. Cyn pen dwy flynedd wedi ymadawiad Mr. Evans, bu farw yr hen weinidog oedranus Mr. Rees; ac yn y flwyddyn 1862, rhoddwyd galwad i Mr. George Williams, ac urddwyd ef yma Awst 6ed, yn y flwyddyn hono. Cymerwyd rhan  yn ngwasanaeth yr urddiad gan y Meistri D. Davies, Aberteifi; D. Bateman, Rhosycaerau; J. Davies, Glandwr; S. Thomas, Bethlehem; J. Lewis, Henllan; H. Jones, Ffaldybrenin; E. Lewis, Brynberian, ac eraill. Ni bu arosiad Mr. Williams yma ond ychydig gyda saith mlynedd. Yn nechreu y flwyddyn 1870, symudodd i Amlwch, Mon. Yn nechreu Gorphenaf, 1871, urddwyd Mr. William Jones, o athrofa Caerfyrddin,

118

yma. Y gweinidogion a weinyddasant yn yr urddiad oeddynt, Meistri W. Morgan, Caerfyrddin; S. Evans, Hebron; R. Perkins, Maenclochog; L. Jones, Carfan; J. Davies, Glynarthen; I. Williams, Trelech, ac eraill. Mae Mr. Jones yn parhau i lafurio yma gyda gobeithion addawol.

Mae eglwys Trewyddel, o eglwys mewn ardal wledig, a chymharol deneu ei phoblogaeth, wedi bod er amser Mr. John Phillips hyd yn bresenol yn dra lluosog ei haelodau. Ni bu ar un adeg oddiar yr amser hwnw o dan ddau neu dri chant o rif. Nid ydym yn gwybod am un eglwys yn Nghymru, yn ol ei maint, sydd wedi cyfodi mwy o ddynion enwog a defnyddiol i'r weinidogaeth, a'r eglwys hon. Heblaw John Phillips a Llewellyn Rees, y rhai fuont yn weinidogion yma, anrhegodd yr eglwys nodedig hon eglwysi Cymru, a'r nifer luosog a ganlyn o bregethwyr:

  • Benjamin Evans, Drewen, yr hwn a ddaw dan sylw yn nglyn a hanes yr eglwys hono.
  • Daniel Evans, Mynyddbach, am yr hwn yr ydym wedi rhoddi hanes yn nglyn a'r eglwys hono.
  • James Phillips, Bethlehem, St. Clears, mab yr hen weinidog Mr. John Phillips. Gweler hanes Bethlehem a St. Clears.
  • Daniel Davies, Aberteifi. Rhoddir ei fywgraffiad ef yn nglyn a hanes Capel Mair, Aberteifi.
  • Llewellyn Samuel, Bethesda, sir Gaernarfon. Gweler ei hanes ef yno. David James, Rhosymeirch, yr hwn sydd yn fyw etto, and yn hollol fethedig er's blynyddau bellach.
  • David Jenkins, Brychgoed. Daw ei hanes ef dan sylw pan ddelom at yr eglwys hono.
  • Benjamin Rees, Llanbadarn, mab Mr. Llewellyn Rees, y gweinidog. William James, Llanybri. Gweler ei hanes ef yn nglyn a'r eglwys yn y lle hwnw.
  • David Bateman, Rhosycaerau. Derbyniwyd y tri diweddaf yr un Sabboth yn 1818 gan Mr. D. Davies, Aberteifi.
  • Thomas Williams, diweddar weinidog Capel Newydd, Llanybri.
  • John Gwyn Jones, gweinidog eglwys Pawnall Road, Dalston, Llundain.
  • W. James, yr hwn a urddwyd yn ddiweddar yn Zion's Hill, Hwlffordd.

Nid yn aml y cyfarfyddir ag eglwys fel hon mewn ardal wledig, wedi cyfodi cynifer o bregethwyr mewn yspaid o tua chan mlynedd, a'r rhan fwyaf o honynt wedi cyrhaedd graddau o enwogrwydd. Dywed Mr. Bateman, mewn llythyr atom, am beth ag sydd yn myned yn mhell i gyfrif am lwyddiant y frawdoliaeth gyda magu pregethwyr: - "Mae yr hen eglwys barchus hon, wedi bod yn enwog trwy oesau ei hanes am ei chyfarfodydd gweddio, y tuhwnt feallai, i nemawr un eglwys yn Nghymru, fel y gellir dyweyd mai yn hyn y mae cuddiad ei chryfder a dirgelwch ei llwyddiant wedi bod" Ond er ei bod yn enwog am fagu pregethwyr ac am gyfarfodydd gweddio, y mae wedi bod i raddau mawr yn feius am esgeuluso helaethu terfynau yr achos. Er fod yr holl wlad am filldiroedd o gwmpas, flynyddau yn ol, yn agored o'i blaen, ni wnaed un ymdrech ganddi i blanu achosion newyddion, fel y dylasai ac y gallasai wneyd. Y Cippin, yr hon a ddaw dan sylw etto, yw yr unig gangen o'r eglwys hon. Yn ddiweddar, adeiladwyd ysgoldy hardd a chyfleus yn mhentref Trewyddel, yr hwn sydd yn wasanaethgar iawn i'r gymydogaeth. "Aeth yr hen gapel o dan lawer o helaethiadau ac adgyweiriau er y pryd yr adeiladwyd ef gyntaf. Rai blynyddau yn ol, cafodd ei ailadeiladu, ac

119

mae yn awr yn dy hardd, cyfleus, ac eang, yn cynwys o bump i chwe' chant o eisteddleoedd" *

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

THOMAS LLOYD. Yr oedd ef yn fab i George Lloyd, Machongle, yn mhlwyf Nefern, ac yn frawd i David Lloyd, gweinidog Brynberian. Nid ydym yn gwybod pa flwyddyn y ganwyd ef. Yn 1703 y ganwyd ei frawd, ond y mae yn ymddangos i fod ef ychydig flynyddau yn ieuengach. Cafodd ei urddo yn gynorthwywr i'w frawd, yr hwn oedd er y flwyddyn 1743 yn weinidog yn Brynberian a Threwyddel. Nid ydym yn gwybod pa flwyddyn yr urddwyd ef, na pha flwyddyn y bu farw. Yr oedd yn fyw yn 1782, ond mae yn debygol iddo farw y flwyddyn hono, neu yr un ganlynol. Cyfrifid ef yn ddyn da, yn ddiweinydd galluog, ac yn bregethwr melus; ond yr oedd rhai yn ei ddrwgdybio o fod yn gogwyddo at Arminiaeth, ac o ddal golygiadau nad ystyrid yn ysgrythyrol am y Drindod. Dichon mai gogwyddo at Sabeliaeth yr ydoedd. Nid oes genym ychwaneg o hanes i'w roddi am dano.

JOHN PHILLIPS. Ganwyd ef mewn lle a elwir Pengarnfach, yn ardal Trewyddel, yn y flwyddyn 1747. Enwau ei rieni oeddynt Thomas ac Anne Phillips. Pobl isel eu hamgylchiadau oeddynt, ac felly bu raid i'w mab fyned allan yn ieuangc iawn i wasanaethu gydag amaethwyr yn y gymydogaeth. Er na chafodd ond y nesaf peth i ddim o fanteision addysg yn ei febyd, etto gan ei fod yn hogyn ymroddgar a thalentog, daeth yn ysgolhaig lled dda. Pan yn was amaethwr, cynilodd ddigon o arian i dalu i grydd yn y gymydogaeth am ei addysgu yn y gelfyddyd hono. Yr oedd cyn myned yn  egwyddorwas at y crydd, wedi ei dderbyn yn aelod eglwysig yn Nhrewyddel. Tua y flwyddyn 1773 dechreuodd bregethu, ac yn 1778 cafodd alwad gan ei fam eglwys i fod yn gynorthwywr i'r hen weinidog, Mr. Lloyd. Parhaodd i fod yn weinidog yn Nhrewyddel hyd ei farwolaeth yn Chwefror 1821. Am y naw mlynedd diweddaf o'i fywyd, cynorthwyid ef yn y weinidogaeth gan Mr. D. Davies, Aberteifi, a Mr. Llewellyn Rees.

Yr oedd John Phillips yn  ddyn nodedig o ddefnyddiol. Yr oedd yn ddoniol iawn fel pregethwr, yn hynod am ei wresawgrwydd crefyddol, ac yn rhyfeddol o lwyddianus fel gwenidog. Gan iddo trwy ei briodas ddyfod i feddiant o ychydig gyfoeth, yr oedd yn alluog i gynorthwyo y tlawd, ac yr oedd yn ganmoladwy o haelionus.

Pan yr oedd yn dilyn ei alwedigaeth fel crydd, ymgymerodd ag astudio physigwriaeth, ac yn fuan daeth i enwogrwydd mawr fel meddyg. Yr oedd dynion o bob parth agos o holl ddeheudir Cymru yn myned ato am gynghorion meddygol, ac yr oedd ei lwyddiant i wellhau clefydau yn ddigyffelyb. Gresyn na buasai rhai o'r gweinidogion enwog a fagwyd dan ei weinidogaeth, yn ysgrifenu cofiant helaeth i ddyn mor ddefnyddiol a gweinidog mor rhagorol. Diau y gallesid, ddeugain mlynedd yn ol, gasglu lluaws o ffeithiau am dano gwerth eu cofnodi. Cafodd deulu o ddeg neu un-ar-ddeg o blant, Mr. James Phillips, Bethlehem, St. Clears, oedd yr unig un o honynt a gyfodwyd i'r weinidogaeth.

LLEWELLYN REES. Ganwyd ef yn Nhreboeth, yn  agos i Drewyddel, yn y flwyddyn 1773. Pan yn blentyn, cafodd bob manteision addysg ag a

* Llythyr Mr. Bateman, Rhosycaerau.

120

allasai gael yn ardal ei enedigaeth; yna anfonwyd ef i'r ysgol i Hwlffordd, er mwyn dysgu yr iaith Saesonig, a gorphen ei addysg mewn canghenau eraill o wybodaeth. Yr oedd ef yn ddeiliad argraffiadau crefyddol er pan yn blentyn. Rywdro, wrth ddysgu ei wers yn yr ysgol, gadawodd y gair consider argraff ddwys iawn ar ei feddwl, a bu yn foddion i'w ddwyn i deimlo yn ddifrifol am achos ei enaid. Pan yn fachgen lled ieuangc, denwyd ef gan rywrai o'i gyfoedion, i fyned gyda hwy ar y Sabboth i greigiau y mor i dori nythod gwylanod, ac aeth i le ofnadwy o beryglus. Pan yr oedd yno mewn enbydrwydd am ei fywyd, daeth ei hen gyfaill, y gair consider, drachefn yn fyw i'w feddwl. Addunedodd yno, os cawsai ei waredu, na buasai iddo mwyach gymeryd ei ddenu i halogi y Sabboth. Cafodd ei waredu, ac yn fuan wedi hyny, aeth yn ymgeisydd am aelodaeth eglwysig yn Nhrewyddel. Derbyniwyd ef yn aelod eglwysig  pan yr oedd rhwng pedair-ar-ddeg a phymtheg mlwydd oed. Yn y flwyddyn 1800, cafodd anogaeth gan yr eglwys i ddechreu pregethu, a thua yr un amser, ymunodd mewn priodas a Jane, merch Thomas Phillips, Cwmconnell, Llandudoch, o'r hon y cafodd wyth o ferched a dau o feibion, a chafodd ef a'i briod, yr hyfrydwch o'u gweled oll yn proffesu crefydd. Bu am ugain mlynedd yn bregethwr cynorthwyol yn ei fam eglwys a'r eglwysi cymydogaethol, cyn iddo gael ei urddo. Wedi i Mr. D. Davies, yr hwn oedd yn gynorthwywr i Mr. Phillips, roddi gofal Trewyddel i fyny, a chyfyngu ei lafur i Aberteifi, Llandudoch, a Llechryd, cafodd Mr. Rees ei ddewis yn ganlyniedydd iddo, ac urddwyd ef, fel y nodasom, yn mis Gorphenaf 1820. Y Chwefror canlynol bu farw Mr. Phillips,  ac yn ganlynol, disgynodd y gofal oll ar Mr. Rees ei hun. Parhaodd  fod yr unig weinidog yma hyd y flwyddyn 1849, pryd yr urddwyd Mr. David Evans yn gynorthwywr iddo. Yn 1838,  cafodd ergyd trwm yn marwolaeth ei briod. Ar ol bod un-flynedd-ar-ddeg yn weddw, ac wedi i'r olaf o'i ferched briodi a'i adael yn unig, priododd a gwraig weddw o'r enw Hannah Gordon. Mwynhaodd iechyd da hyd yn agos terfyn ei oes. Yn niwedd mis Chwefror  1861, tarawyd ef yn glaf iawn ar ol ei foreufwyd fore y Sabboth, a gwaethygodd o ddydd i ddydd, fel y bu farw Mawrth 1af, 1861, yn yr oedran teg o bedwar-ugain-ac-wyth mlwydd. Claddwyd  ef yn mynwent Bethel, Trewyddel. Gweinyddwyd yn ei angladd gan Meistri D. Davies, Aberteifi; E. Lewis, Brynberian; J. Davies, Gedeon, a D. Jones, Penygroes. Y trydydd Sabboth wedi ei farwolaeth, traddodwyd  ei bregeth angladdol gan ei hen gyfaill hoff, yr hybarch William Davies, Rhosycaerau, oddiwrth Heb. xiii. 7, 8.  Fel hyn y gorphenodd y gwas  ffyddlon hwn i Iesu Grist ei oes, wedi bod dri-ugain-a-thair-ar-ddeg o flynyddau yn aelod eglwysig, tri-ugain-ac-un o flynyddau yn pregethu yr efengyl, ac un-flynedd-a-deugain yn weinidog sefydlog.

Nid oedd Llewellyn Rees yn hynod am ei alluoedd fel pregethwr. Traddodai wirioneddau yr efengyl mewn iaith  ysgrythyrol, ac mewn modd gwresog. Yr oedd yn bregethwr derbyniol a defnyddiol, er nad oedd ystyr arferol y geiriau yn bregethwr mawr. Nid yn fynych y clywsom neb yn fwy doniol mewn gweddi nag ef. Yr oedd rhywbeth yn nodedig o effeithiol yn ei agwedd, ei lais, a'i ymadroddion wrth weddio. Clywsom ef pan yr oedd yn agos i bedwar ugain oed yn gweddio mewn cymanfaoedd, mewn llais digon uchel ac eglur i ddeng mil o bobl i'w glywed. Dyn lled fychan o gorph ydoedd, ond yr oedd yn fywiog iawn yn ei ysgogiadau, ac yn rhyfeddol o siriol a chyfeillgar.

121

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

It is certain that this cause started as a branch of Llechryd, from about the same time as Brynberian, and was under the ministry of Llechryd until the death of Mr David Sais in 1741. In 1743 Mr David Lloyd was ordained to Brynberian and Trewyddel. Some years later his brother, Mr Thomas Lloyd was ordained to support him. They both worked together throughout the parish until the death of D Lloyd. Thomas Lloyd was considered to be the least notable of the ministers of Trewyddel, after his brother's death Trewyddel and Brynberian were under his care until 1770, when his nephew, Stephen Lloyd, was ordained at Brynberian. From then on he confined his work to Trewyddel. Because of his advancing age, Mr John Phillips was ordained in 1778 to help him. He continued his labours here for a remarkable 43 years. He died at a ripe old age, respected by  church and country, in February 1821. There were some exceptional increases in the church numbers at times during Mr Phillips' ministry, and many of the young men confirmed by him came to be among the most well known preachers in Wales e.g. Azariah Shadrach, Aberystwyth; Daniel Evans, Mynyddbach; Daniel Davies, Cardigan, and others. In 1812 a call was sent to Mr Daniel Davies, Rhesycae, a member and preacher originally from this church, to become co-minister with him, and to be mostly in care of the new cause in Cardigan. Mr Davies worked here for many years, but as the cause in Cardigan was taking all his time, it was decided to ordain Mr Llewelyn Rees, a member of the church who had preached occasionally for  some 20 years. He was ordained in July, 1820, when the following officiated :- Messrs James Phillips, Bethlehem; H. George, Brynberian; J. Evans, Penygroes; W. Griffiths, Glandwr, and T. Griffiths, Hawen. It was not intended for Mr Davies to cut his association with Tregwyddel, and with his inimitable humour he used to say that he was still the minister of Trewyddel as he had not formally resigned. In truth he had little to do with the chapel after that, except when asked to officiate. The old minister, Mr Phillips, died within a few months of Mr Rees' ordination. Mr Rees continued to minister here successfully for many years. When old age began to slow him down Mr David Evans was called to become his helper. Mr Evans was ordained in 1849 and continued to co-minister with the old minister until 1859 when he moved to Salem, Carmarthen, where he remains. During the ministry of Messrs Rees and Evans Cippin chapel was built, and a branch of the mother church was established there, which will be dealt with later. Within 2 years of the departure of Mr Evans, the elderly Mr Rees died, and in 1862 a call was sent to Mr George Williams and he was ordained on August 6th that year. The following took part :- Messrs D. Davies, Aberteifi; D. Bateman, Rhosycaerau; J. Davies, Glandwr; S. Thomas, Bethlehem; J. Lewis, Henllan; H. Jones, Ffaldybrenin; E. Lewis, Brynberian,and others. Mr Williams only stayed a short time, just over 7 years. At the beginning of 1870 he moved to Amlwch, Anglesey. In the beginning of July 1871, Mr William Jones, Carmarthen College, was ordained here. The ministers officiating were Messrs W. Morgan, Caerfyrddin; S. Evans, Hebron; R. Perkins, Maenclochog; L. Jones, Carfan; J. Davies, Glynarthen; I. Williams, Trelech, and others. He remains here. Trewyddel, for a rural church in a thinly populated area, has had a high number since the days of Mr John Phillips. There have been no less than two to three hundred members. We do not know of any other church in Wales that has raised so many famous and useful men for the ministry as this one. Beside John Phillips and Llewelyn Rees who were ministers here, this famous church gifted the churches of Wales with the numerous preachers that follow:

  • BENJAMIN EVANS - Drewen, who will be included with this church
  • DANIEL EVANS - Mynyddbach,  who will be included with this church
  • JAMES PHILLIPS -Bethlehem, St. Clears, son of the old minister Mr. John Phillips. See Bethlehem and St. Clears.
  • DANIEL DAVIES - Cardigan. See Capel Mair, Cardigan.
  • LLEWELYN SAMUEL - Bethesda, Caernarvonshire. who will be included with this church
  • DAVID JAMES - Rhosymeirch, who is still alive although in poor health.
  • DAVID JENKINS - Brychgoed. who will be included with this church
  • BENJAMIN REES - Llanbadarn, son of the minister Mr. Llewellyn Rees.
  • WILLIAM JAMES - Llanybri. who will be included with this church
  • DAVID BATEMAN - Rhosycaerau. The last three were confirme on the same Sunday in 1818 by Mr. D. Davies, Aberteifi.
  • THOMAS WILLIAMS - late minister of Capel Newydd, Llanybri.
  • JOHN GWYN JONES - minister of Pawnall Road, Dalston, London.
  • W JAMES -recently ordained at Zion's Hill, Haverfordwest.

It is infrequent that a church like this is found in a country area, to have raised so many preachers in about 100 years, and most of them attaining some fame. In a letter Mr Bateman tells us something of the reasons why this brotherhood has so much success raising preachers:- "This respected old church has been famous for its prayer meetings, beyond most other churches in Wales , so that it could be said that the strength and mystery of their success". Despite their fame in raising ministers they have largely neglected to extend their cause into what was a vacant area for many miles. Cippin is the only branch of this church. Recently a new schoolroom was built in the village of Trewyddel, which serves the community well. " The old chapel has undergone many extensions and restorations since it was first built. Some years ago it was rebuilt and is now large, comfortable and smart containing six to seven hundred seats"*

BIOGRAPHICAL NOTES**

THOMAS LLOYD - son of George Lloyd, Machongle, Nevern - brother of David Lloyd, Brynberian - birthdate not known,older brother born 1703 - ordained to assist his brother at Brynberan and Trewyddel 1743 - alive in 1782, believed to have died during that year

JOHN PHILLIPS - born Pengarnfach, Trewyddel, 1747 - Parents Thomas annd Anne Phillips - poor, went as farm servant at an early age - managed to save enough to pay a shoemaker to train him - 1773 began to preach - ordained 1778 in his mother church to assist Mr Lloyd - remained there to his death in February 1821 - through marriage gained property - 11or12 children -James Phillips, Bethlehem, St Clears the only one to follow his father - was a well known healer which he learned while apprenticed.

LLEWELYN REES - born Treboeth, near Trewyddel, 1773 - good early education, sent to Haverfordwest to learn English - was confirmed at 19 - began to preach in 1800 - 1800 married Jane Phillips, Cwmconnell, Llandudoch - 8 daughters and 2 sons - 20 years occasional preaching - ordained  July 1820 - 21 years after his wife died he marreid Hannah Gordon, widow - taken ill February 1861 - Died March 1st, 1861 aged 88 - buried Bethel, Trewyddel.

* Letter Mr. Bateman, Rhosycaerau.

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

CIPPIN

(St Dogmaels parish)

Enw  cymydogaeth yw y Cippin. Adeiladwyd yma gapel bychan gan eglwys Trewyddel yn y flwyddyn 1852, ac oddiar y pryd hwnw hyd yn awr, y mae yma foddion crefyddol yn cael eu cadw yn rheolaidd. Dan yr un weinidogaeth a Threwyddel y mae yr eglwys hon wedi bod oddiar ei ffurfiad. Mae yr achos wedi llwyddo yn dda yma, fel y mae y capel wedi myned yn rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa. Bwriedir ei  ailadeiladu yn ddioed. Gan nad ydym wedi derbyn un hanes ysgrifenedig o'r lle hwn, nid ydym yn alluog i grybwyll enwau y personau fuont yn fwyaf blaenllaw gyda sefydliad a dygiad yr achos yn mlaen yma, ond digon i'r cyfryw ydyw fod enwau yr holl ffyddloniaid yn ysgrifenedig yn y nefoedd.

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

Cippin is the name of an area. A small chapel was built here by Trewyddel in 1852 and regular services have been held here since then. It has been under the ministry of Trewyddel from the start. The cause is successful here, enough to make the chapel too small. It is intended to rebuild as soon as possible. We have not received any written history, therefore we are unable to be specificabout times or people.

 

BETHEL, ST. FLORENCE

Mae pentref St. Florence mewn dyffryn nodedig o brydferth, tua thair neu bedair milldir i'r gorllewin o Tenby. Adeiladwyd y capel Annibynol cyntaf yma tua y flwyddyn 1800 gan eglwys Henllan, sir Gaerfyrddin. Yr un fu yn offerynol yn llaw yr Arglwydd i alw sylw yr eglwys yn Henllan at y lle hwn, oedd Mr. John Morgan, o'r Forge, - taid y Proffeswr Morgan, Caerfyrddin, a Mr. John Griffiths, un o ddiaconiaid presenol yr eglwys yn St. Florence. Yr oedd Mr. Morgan yn ei ieuenctyd wedi bod am ryw gymaint o amser mewn ysgol a gedwid gan offeiriad plwyf St. Florence, a'r pryd hwnw cafodd fantais i fod yn llygad-dyst o sefyllfa isel y trigolion mewn ystyr foesol a chrefyddol. Gadawodd yr hyn a welodd ac a glywodd yno, argraff  annileadwy ar ei feddwl. Pan gafodd amser cyfaddas, galwodd sylw ei weinidog, Mr. Richard Morgans, a swyddogion yr eglwys yn Henllan, at y peth. Y canlyniad fu, i Mr. Morgan a Mr. Jones, Trelech, fyned i ymweled a'r lle, ac amryw leoedd eraill yn y parth Saesonig o sir Benfro. Dilynwyd hwy gan amryw weinidogion eraill o siroedd Caerfyrddin a Phenfro, a llwyddwyd yn raddol i agor drws i'r efengyl, ac i sefydlu achosion mewn amryw ardaloedd. Wedi ychydig ymweliadau a St. Florence, casglwyd cynnulleidfa a ffurfiwyd eglwys fechan yma. Ymgymerodd Mr. Morgan, o'r Forge, a Mr. Thomas, o'r Gwyndy, a'r anturiaeth o adeiladu capel yma. Darparasant y coed yn barod i'w gosod ar y muriau, a dygasant hwy yma erbyn fod y muriau yn gymwys i'w gosod arnynt. Wedi agor y capel, bu Mr. Meyler, Rhosycaerau; Mr. Davies, Bethlehem; Mr. Griffiths, Glandwr, ac eraill, yn dyfod yma yn fynych hyd nes cael gweinidog sefydlog i'r lle. Yn y flwyddyn 1804, daeth Mr. Benjamin Evans, o athrofa Caerfyrddin, i fyw i gymydogaeth gyfagos, a chafodd alwad oddiwrth yr eglwys ieuangc hon, ac urddwyd ef yma yn mis Chwefror 1805. Yr oedd y Meistri D. Peter, Caerfyrddin; M. Jones, Trelech; R. Morgan, Henllan, a B. Evans, Trewen, yn gweinyddu yn yr urddiad. Yr oedd Mr. Evans yn ddyn cymwys iawn i'r lle, a bu o wasanaeth dirfawr i achos crefydd yma ac mewn ardaloedd cymydogaethol. Trwy ei lafur ef yn benaf, ac agos yn hollol, dechreuwyd yr achosion yn Sardis, Templeton, a Tenby; a bu yn gwasanaethu pob un o'r lleoedd hyn yn ffyddlon am lawer o flynyddoedd. Bu

122  

farw yn nechreu y flwyddyn 1849. Yn fuan wedi marwolaeth yr hen weinidog, rhoddwyd galwad i Mr. Benjamin Watts Evans, o athrofa  Aberhonddu, ac urddwyd ef yma Awst 8fed, 1849. Traddodwyd y gyn-araeth  gan Mr. J. Griffiths, Tyddewi; a gweddiwyd yr urddweddi gan Mr.Joseph Williams, Pembroke Dock. Yn yr hwyr, pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. Griffiths, Tyddewi, ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. T. R. Williams, Templeton. Yr oedd yr achos wedi gwanychu yn fawr yn mlynyddau diweddaf yr hen weinidog, oherwydd ei anallu i gyflawni ei waith yn effeithiol; ond adfywiodd gyda dyfodiad gweinidog ieuangc i'r lle. Prin ddwy flynedd yr arosodd Mr. Evans yma. Yn Mehefin 1851, symudodd i Ellesmere, yn sir Amwythig. Wedi bod am rai blynyddau yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol, rhoddwyd galwad i Mr. Jason Jenkins, o athrofa Caerfyrddin, ac ymsefydlodd ef yma tua diwedd y flwyddyn 1854, a pharhaodd i lafurio yma hyd ei symudiad i Bontypool yn 1862. Dilynwyd ef yn mhen ychydig fisoedd gan Mr. David Griffiths, Bethesda, gerllaw Narberth.  Symudodd yntau oddiyma i Falfield, sir Gaerloew, yn 1865. Yn Rhagfyr yr un flwyddyn, ymsefydlodd Mr. John Griffiths, Llanymddyfri, yma, ac efe yw y gweinidog yn bresenol. Mae golwg siriol iawn ar yr achos yma yn awr, dichon well nag a fu ar un adeg o'i hanes. Mae yma ddwy ysgol Sabbothol nodedig o lewyrchus; un yn cael ei chadw yn yr hen addoldy yn St. Florence, o dan arolygiaeth effeithiol Mr. John Noot, a'r llall yn mhentref Pengelly, dan arolygiaeth Mr. John Griffiths, Pengelly Court. Mae angen mawr am ysgoldy neu gapel bychan yn Pengelly, ond oherwydd dylanwad gelynol yr Eglwys Sefydledig, nid oes un gobaith am gael tir i'w adeiladu.  Mae capel St. Florence wedi cael ei adeiladu dair gwaith. Y waith gyntaf, fel y nodwyd, yn 1800; yr ail waith yn 1837; a'r drydedd waith yn 1857. Nid yw y capel presenol yn yr un man a'r un blaenorol, yr hwn sydd etto yn sefyll, ac wedi cael ei adgyweirio a'i gyfaddasu at gynal yr ysgol Sabbothol ynddo. Yn 1867, muriwyd oddiamgylch y fynwent, ar ran o ba un y saif yr hen gapel. Gan un Mr. Gibbon y cafwyd tir at adeiladu y capel cyntaf, a chan A. W. G. Adey, Yswain, o Lundain, y cafwyd y tir ar ba un y saif y capel newydd. Hyd y les yw 999 o  flynyddau, a'r ardreth blynyddol yw haner coron. Traul adeiladaeth y capel oedd 700p. Yr hwn fu a'r llaw blaenaf yn ei adeiladiad oedd y diweddar Mr. William Williams, Iyy Tower Farm.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL.

BENJAMIN EVANS. Ganwyd y dyn da hwn yn Mhenpontbren, Llancych, yn y flwyddyn 1786. Yr oedd ei rieni yn aelodau yn y Drewen, a derbyniwyd yntau yn aelod yno yn ieuangc iawn. Anogwyd ef i ddechreu pregethu pan nad oedd dros bymtheng mlwydd oed. Yn fuan wedi hyny, aeth i athrofa Caerfyrddin, ac wedi gorphen ei amser yno, ymsefydlodd yn mysg y Saeson yn sir Benfro, ac urddwyd ef, fel y gwelsom, yn St. Florence yn 1805, pryd nad oedd nemawr dros bedair-ar-bymtheg oed. Yn mhen rhyw gymaint o amser wedi iddo ymsefydlu yn St. Florence, priododd wraig weddw yn y gymydogaeth, yr hon oedd mewn amgylchiadau cysurus. Trwy hyny galluogwyd ef i dreulio ei oes i lafurio yn cylch hwn, lle nad oedd yn derbyn oddiwrth y bobl haner digon at ei gy-

123

naliaeth. Wedi bywyd o lafur dibaid, yr hwn a ddilynwyd gan radd helaeth o lwyddiant, bu farw yn yr Arglwydd, Ionawr 26ain, 1849, yn 63 mlwydd oed, ac yn y bedwaredd-flwyddyn-a-deugain o'i weinidogaeth.

Yr oedd Benjamin Evans yn ddyn hawddgar, yn ysgolhaig da, o gymeriad difrycheulyd, ac yn bregethwr buddiol a chymeradwy iawn. Er iddo dreulio ei holl oes i weinidogaethu yn mysg y Saeson, medrai hyd derfyn ei fywyd, bregethu gyda rhwyddineb yn yr iaith Gymraeg, a byddai yn fynych yn myned i gyfarfodydd ei frodyr Cymreig yn y rhan ogleddol o'r sir. Byddai ei bresenoldeb a'i bregethau yn dderbyniol pa le bynag yr elai. Er nad oedd dim yn anghyffredin yn ei alluoedd, gwnaeth y defnydd goreu o honynt er gogoniant i Dduw a lleshad ei gyd-ddynion. Tra byddo yr amrywiol achosion a blanwyd ganddo yn sir Benfro yn bodoli, ac yn fendithiol i ddynion, bydd yntau yn parhau fel Abel, er "wedi marw yn llefaru etto."*

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

The village of St Florence is in an exceptionally beautiful valley, some 3 to 4 miles west of Tenby. The first Independent Chapel was built in 1800 by the church in Henllan, Carmarthenshire. The man who drew the attention of Henllan here was Mr John Morgan, from the Forge, grandfather of Professor Morgan, Carmarthen and Mr John Griffiths, one of the current deacons at St Florence. In his youth Mr Morgan spent some time at a school kept by the vicar at St Florence, and at that time he had witnessed the poor moral and religious condition of the people. This had left a strong impression on him and when the occasion arose he brought it to the attention of his minister Mr Richard Morgans, and the officers of Henllan Chapel. The result was that Mr Morgan and Mr Jones, Trelech, went to visit the place and many others of the  English part of Pembrokeshire. They were followed by many other ministers  from Carmarthenshire and Pembrokeshire, they managed to open the door to religion in some of the areas. Following these visits  to St Florence a small congregation got together. Mr Morgan, Forge, and Mr Thomas, Gwyndy undertook the building of a chapel here. They prepared the wood to top the walls, as soon they were ready they brought it to the site. After the chapel was opened Mr. Meyler, Rhosycaerau; Mr. Davies, Bethlehem; Mr. Griffiths, Glandwr, and others came here regularly until a minister was settled. In 1804 Mr Benjamin Evans , Carmarthen College, came to live in a neighbouring area and received a call from this young church, he was ordained here in February 1805. Messrs D. Peter, Carmarthen; M. Jones, Trelech; R. Morgan, Henllan, and B. Evans, Trewen officiated at the ordination service. Mr Evans suited the place well and served religion here and the surrounding areas. It was his effort that got the causes at Sardis, Templeton and Tenby. He served each of them faithfully for many years. He died early in 1849. Soon a call was sent to Mr Benjamin Watts Evans, Brecon College, and he was ordained here August 8th, 1849. The opening address was given by Mr. J. Griffiths, St Davids; the ordination prayer was offered Mr.Joseph Williams, Pembroke Dock. In the evening Mr. Griffiths, St Davids, preached on the duties of a minister, and the duties of a church by  Mr. T. R. Williams, Templeton.The cause had weakened considerably in the last years of the old minister because of his inability to work effectively, but soon revived with the arrival of the young minister. He stayed here barely 2 years. In June 1851 he moved to to Ellesmere, Shropshire. After some years dependent on occasional preachers, a call was sent to Mr Jason Jenkins, Carmarthen College, who settled here towards the end of 1854, he worked here until he went to Pontypool in 1862. He was followed in a few months by Mr David Griffiths, Bethesda, near Narberth. He moved to Falfield, Gloucestershire, in 1865. In December the same year Mr John Griffiths, Llandovery, settled here and is the current minister. The cause here is looking healthy, perhaps more so than ever. There are 2 successful Sunday Schools here, one in the old chapel of St Florence overseen by Mr John Noot, and the other in the village of Pengelly overseen by Mr John Griffiths, Pengelly Court. There is a great need for a schoolhouse or chapel in Pengelly, but because of the opposition of the established church, there is little hope of acquiring land to build. St Florence chapel has been built 3 times, first  in 1800, second in 1837 and third in 1857. The current chapel is not on the same site, as the previous one is still standing and has been restored and adapted for holding the Sunday school. In 1867 the cemetery was walled around, and on part of which the old chapel stands. The land for the first chapel was from Mr Gibbon and the land for the current chapel fro A W G Adey, Esq, London. The lease is for 999 years for an annual rent of half a crown. The cost of building the chapel was £700. The leader of the building effort was the late Mr William Williams, Ivy Tower Farm.

BIOGRAPHICAL NOTES*

BENJAMIN EVANS - Born Penpontbren, Llancych, in 1786 - parents members of Drewen - encouraged to preach at 15 - Carmarthen College - settled among the English, ordained St Florence 1805, age 19 - married a widow of comfortable means, enabling him to devote his life here - died January 26th, 1849, aged 63 in the 44th year of ministry.

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

SARDIS

(St Issells parish)

Mae y capel hwn o fewn ychydig filldiroedd i'r dwyrain o Tenby. Tua dechreu y ganrif bresenol, byddai Mr. R. Morgans, Henllan; Mr. Jones, Trelech, a gweinidogion Cymreig eraill, yn ymweled yn achlysurol a'r parthau Saesonig o sir Benfro, ac yn pregethu mewn anedd-dai ac ar yr heolydd, a pha le bynag y cawsent bobl i'w gwrandaw. Llwyddasant trwy yr ymweliadau hyn, i ennill ychydig bersonau mewn amryw ardaloedd, garu ac i groesawi yr efengyl. Yn mysg manau eraill, ymwelsant a'r ardal hon. Croesawyd hwy yma gan Mr. Clement Phillips, amaethwr cyfrifol. Adeiladodd y gwr da hwn, ystafell yn ymyl ei dy, at bregethu ynddi. Wedi i Mr. Benjamin Evans ymsefydlu yn St. Florence yn 1804, byddai yn dyfod yma yn lled reolaidd i bregethu, ac yn fuan ffurfiwyd yma eglwys. Yr oedd Mr. William Thomas, gwr ieuangc o'r ardal, a ennillwyd i'r ffydd trwy weinidogaeth y Meistriaid Morgans a Jones, pan yr ymwelsant a'r gymydogaeth, yn un o'r aelodau cyntaf a mwyaf gweithgar yma. Cymhellwyd ef i ddechreu pregethu, a bu o wasanaeth neillduol i'r achos yn ei wendid yma, ac i achosion newyddion mewn amryw ardaloedd eraill. Yn 1809, adeiladwyd capel Sardis. Parhaodd yr eglwys hon i fod dan weinidogaeth Mr. Evans, St. Florence, hyd 1819, pryd yr urddwyd y rhag-grybwylledig William Thomas yn weinidog yma. Urddwyd ef Mai 19eg, 1819. Cymerwyd rhan yn ngwasanaeth yr urddiad gan y Meistriaid J. Bulmer, Hwlffordd; T. Harries, Penfro; W. Warlow, Milford; J. Meyler, Rhosycaerau, a W. Thomas, Tier's Cross. I fod yn gyd- weinidog a Mr. Evans yn holl gylch ei weinidogaeth yr urddwyd Mr. Thomas; ond yn fuan, cyfyngodd ei lafur yn benaf i Sardis. Parhaodd lafurio yma, ac yn Saundersfoot, wedi adeiladu capel yno, hyd ei farwolaeth yn 1855. Yn mhen ychydig gyda blwyddyn ar ol marwolaeth Mr. Thomas, rhoddwyd galwad i Mr. D. Mathias, o Elim, gerllaw St. Clears, ac efe yw y gweinidog yma, ac yn Saundersfoot, hyd yn bresenol. Nid ydym yn gwybod am neb a gyfodwyd yma i bregethu, heblaw Mr. William Thomas, y gweinidog cyntaf, a'i fab, y Dr. David Thomas, Stockwell.

* Llythyr Mr. John Griffiths.

Page 124 is missing from the source CD - it contains part of the above Sardis and part of Saundersfoot   (Both of these chapels have translations on /big/wal/PEM/Hanes1.html

  

125

(part of Saundersfoot) (St Issells parish)

Agorwyd y capel yma, Mai 23ain, 1838, pryd y traddodwyd chwech o bregethau gan y Meistri J. Davies, Glandwr; D. Davies, Zion's Hill; Davies, Narberth; T. Jones, Rosemarket; J. Evans, Hebron, a T. Jones, Llacharn. Dan yr un weinidogaeth a Sardis y mae yr eglwys hon wedi bod o'r dechreuad hyd yn bresenol. Er nad oes yma gynnulleidfa fawr, y mae yr achos a golwg lewyrchus arno, ac wedi ac yn parhau i fod o fendith fawr i'r lle.

  

REYNOLDSTON

(Translation on /big/wal/PEM/Hanes1.html )

Enw plwyf, tua phum' milldir i'r de o Narberth, yw Reynoldston. Er fod yma olyniad o bersoniaid wedi derbyn tal da am ganoedd o flynyddau am addysgu y trigolion, dywed Mr. Lingen, yr hwn a anfonwyd i lawr gan y llywodraeth yn 1847, i edrych ansawdd addysg yn Nghymru, fod y lle hwn yn nodedig am ei anwybodaeth, mor ddiweddar a'r flwyddyn hono. Os bu yma bregethu achlysurol gan yr Ymneillduwyr flynyddau yn ol, ni wnaed un cynygiad at sefydlu achos yma cyn y flwyddyn 1866. Yn Mawrth y flwyddyn hono, pregethodd Mr. E. Griffiths, gweinidog yr eglwys yn Templeton, ar lofft ystordy perthynol i Mr. John Griffiths, Reynoldston. Anogodd Mr. Griffiths ef i ddyfod yno drachefn, gan addaw rhoddi yr ystafell at gynal moddion crefyddol bob Sabboth. Derbyniodd Mr. E. Griffiths y cynygiad. Llwyddodd yn fuan i gasglu cynnulleidfa dda i'r lle, ac i sefydlu yma ysgol Sabbothol. Yn y flwyddyn 1867, ffurfiwyd yma eglwys. Cafwyd yma amryw bersonau selog i weithio gyda'r achos o'i gychwyniad, megis John Griffiths, Reynoldston; Ebenezer James; John James; Miss John, Loveston, a rhai eraill. Er mawr golled i'r achos, mae Meistri J. Griffiths ac E. James wedi marw, ac eraill o'r aelodau mwyaf gweithgar wedi symud o'r ardal; ond etto y mae eraill wedi cyfodi i lenwi eu lle, fel y mae yr achos ieuangc yn fyw, ac yn debyg o fyw. Cynygiodd Mr. S. Morley, A.S., gan' punt at adeiladu capel yma, ond methwyd cael tir; ac felly, collwyd cynygiad haelfrydig Mr. Morley. Pa fodd bynag, cafwyd gan T. H. Powell, Ysw., roddi tir a defnyddiau at adeiladu ysgoldy yma. Cedwir ysgol ddyddiol yn y ty hwn, a moddion  crefyddol ar Sabboth. Mae yma gynnulleidfa o tua phedwar ugain o bersonau yn dyfod i wrandaw bob Sabboth, a golwg dra gobeithiol ar yr achos. Mr. Griffiths, Templeton, yw y gweinidog yma o'r dechreuad.

  

MORIAH

(Llanwinio CMN, parish)

Mae y capel hwn yn mhlwyf Llanwinio, yn sir Gaerfyrddin, ond o'r dechreuad yn dal cysylltiad ag undeb eglwysi sir Benfro. Yr oedd amryw o aelodau Glandwr yn cyfaneddu yn y gymydogaeth hon, ac yr oeddynt rai blynyddau cyn marwolaeth Mr. W. Griffiths, yn cynal cyfarfodydd gweddio a chyfarfodydd esbonio, ac yn cael pregeth fynychaf bob pythefnos yn ngwahanol anedd-dai yr ardal. Gan fod Glandwr yn lled bell iddynt fyned yno yn gyson, penderfynasant, yn y flwyddyn 1828. adeiladu addoldy yma. Cafwyd tir cyfleus at gapel a mynwent gan Mrs. Brittania Richards, ar dir y Castellmawr, am yr ardreth o haner coron yn y flwyddyn, ac yn unol a'i dymuniad hi, galwyd yr addoldy newydd Moriah. Yn y flwyddyn 1829, aed oddiamgylch yr ardal i gasglu tanysgrifiadau at yr adeiladaeth, ac yn 1830 agorwyd y capel, pryd y pregethodd Mr. Lloyd, Henllan, ac eraill.

126  

Byddai yr aelodau am rai blynyddau ar ol hyn, yn parhau i fyned i Glandwr i'r cyfarfod cymundeb; ond wedi cael gwasanaeth rheolaidd yn eu cymydogaeth eu hunain, aethant o radd i radd i gyrchu yn llai mynych i'r hen le, ac i ymgartrefu yn eu lle newydd. Y maent er's blynyddau lawer bellach, wedi ymneillduo yn hollol oddiwrth y fam eglwys, ac nid oes yn Moriah yn awr, ond dau neu dri o'r aelodan a berthynent i Landwr cyn cyfodi y capel hwn. Mr. John Davies yw y gweinidog yma er dechreuad yr achos. Yn niwedd y flwyddyn 1863, rhoddodd ofal Glandwr i fyny, a chyfyngodd ei lafur er y pryd hwnw hyd yn awr i Moriah yn unig. Mae yma gynnulleidfa dda, capel cyfleus, a mynwent helaeth oddiamgylch iddo.

Cafodd y personau canlynol eu cyfodi i bregethu yma

  • Lewis Williams, Llwynygareg, yr hwn oedd yn wr ieuangc gobeithiol iawn. Rhagorai ar y cyffredin mewn galluoedd a duwioldeb. Pan yr oedd ar fyned yn fyfyriwr i athrofa Aberhonddu, clafychodd a bu farw.

Y mae yn awr ddau o aelodau yr eglwys hon yn fyfyrwyr yn athrofa y Bala.

Translation by Eleri Rowlands (Dec 2008)

This chapel is in Llanwinio parish, in Carmarthenshire, but from the beginning had connections with the union of churches in Pembrokeshire.  Several of Glandwr's members were living in this neighbourhood, and they held, for some years before the death of Mr W. Griffiths,  prayer meetings and explanation meetings. Preaching meetings were usually held every fortnight in different houses in the area.  Since Glandwr was quite a long way for them to travel regularly, they decided, in the year 1828 to build a place of worship here.  A convenient piece of land for a chapel and graveyard was obtained from Mrs Brittania Richards, on Castellmawr land, for the rate of half a crown a year, and in accordance with her wishes the new chapel was called Moriah.  In the year 1829,  subscriptions were sought in the area towards the building,  and in 1830 the chapel was opened, when Mr Lloyd, Henllan and others preached.

The members were, for some years after this,  still attending communion services in Glandwr; but as they had regular services themselves they gradually frequented the old place less often, and became more comfortable in the new place.  They have for many years now completely dissented from the mother church, and there are by now only two or three members who belonged to Glandwr before the errection of this chapel.  The minister is Mr John Davies who has been here since the beginning of the cause.  At the end of 1863, he gave up the care of Glandwr, and confined his labours from that time till now to Moriah only.  There is a good congregation here,  a convenient chapel,  and an extensive graveyard around it.  

The following persons were raised to preach here

  • Lewis Williams,  Llwynygareg, who was a very promising young man.  He excelled in ability and godliness.  As he was about to become a student in Brecon he became ill and died.

There are now two members from this church who are students in Bala college.

 

CAREW, NEWTON

(Carew parish)

(Translation on /big/wal/PEM/Hist2.html   )

Yn y flwyddyn 1862, aeth nifer o'r aelodau allan yn heddychol o'r eglwys yn St. Florence, a chawsant eu ffurfio yn eglwys yn y lle hwn. Adeiladwyd yma gapel bychan, tlws, a chyfleus. Cyfranodd Mr. S. Morley, A.S., yn haelionus at draul yr adeiladaeth, ac y mae y gymdeithas er cynorthwyo achosion Saesonig yn Neheubarth Cymru yn cynorthwyo yn flynyddol at gynal gweinidogaeth yma. Mr. William Davies, sydd wedi bod yn weinidog yma o'r dechreuad, mewn cysylltiad a Horeb. Mae golwg obeithiol ar yr achos ieuangc yn y lle hwn.

  

MANORBIER, NEWTON

(Manorbier parish)

Cangen yw yr eglwys fechan hon o eglwys St. Florence. Ffrwyth ymweliadau achlysurol Meistri Morgan, Henllan, a Jones, Trelech.  Arnold Davies, a Mr. David Phillips, pregethwr cynorthwyol defnyddiol iawn oedd yn byw yn Wolfsdale, yn agos i Hwlffordd, oedd y dysgyblion cyntaf a ennillwyd yn yr ardal hon. Ymaelodasant yn St. Florence, a phan y ffurfiwyd yma eglwys, cawsant ollyngdod oddiwrth y fam eglwys. Mr. Arnold Davies oedd y gweinidog cyntaf yma yn y flwyddyn 1802. Wedi iddo ef gyfyngu ei lafur yn benaf i Rosemarket, cymerwyd gofal y lle hwn gan Mr. T. Harries, Penfro, yr hwn fu yn gofalu am y lle dros rai blynyddau. Pan gyfyngodd Mr. Harries ei ofal i Penfro yn unig,  bu yr achos yn Manorbier, Newton, dros ysbaid o amser dan ofal Mr. B. Evans, St. Florence. Dan ei ofal ef yr oedd pan yr adeiladwyd y capel yma yn y flwyddyn 1822. Gan fod Mr. Evans yr amser hwnw yn adeiladu capel yn Tenby, ac yn gofalu hefyd am yr achos yno, bu raid iddo, wedi cael capel yma, roddi gofal y lle i fyny. Y gweinidog nesaf a ymsefydlodd yma oedd Mr. James Eddy. Yr oedd ef wedi dyfod yma o Cornwall i gadw ysgol, ac yma y dechreuodd bregethu, a phan y rhoddodd Mr. Evans, St. Florence, ofal y lle i fyny, urddwyd Mr. Eddy yn weinidog yma. Mae amser a

127

hanes ei urddiad yn anhysbys i ni. Symudodd oddi yma i ardal Whitland, ac oddi yno yn 1855 i Lacharn, sir Gaerfyrddin, lle y bu farw. Daw ei hanes etto dan sylw mewn cysylltiad a'r eglwys yn Lacharn. Yn nhymor gweinidogaeth Mr. Eddy y bu yr achos yn Newton yn fwyaf llewyrchus. Wedi ei ymadawiad ef, oherwydd rhyw anghydwelediad, ymranodd ac ymwasgarodd y rhan fwyaf o'r gynnulleidfa. Bu yr ychydig a arosasant yn y capel am ryw faint o amser dan ofal gweinidogion Penfro. Wedi i Mr. Jason Jenkins ymsefydlu yn St. Florence, cymerodd ef ofal yr ychydig braidd yn Manorbier, Newton, a than ofal gweinidogion St. Florence y maent wedi bod hyd yn bresenol. Rhif yr aelodau yn bresenol yw tua deugain, a'r gwrandawyr oddeutu yr un nifer. Mae yma ysgol Sabbothol ac ysgol gan, a phob un o honynt yn llewyrchus. Bu yma ychydig o ychwanegiad y flwyddyn ddiweddaf, ac y mae golwg obeithiol ar yr achos, ond oherwydd nad yw poblogaeth yr ardal yn lluosog, ac i'r Bedyddwyr sefydlu achos yma ar yr adeg y cymerodd anghydfod le yn yr eglwys Annibynol, nis gellir disgwyl y ceir yma byth gynnulleidfa fawr iawn. Gan Mrs. Elizabeth Phillips y cafwyd y tir at adeiladu y capel yn 1822, ar les o gant ond un o flynyddau, am yr ardreth o swllt y flwyddyn. Y Meistri W. Warlow, Milford; J. Bulmer, Hwlffordd; David Thomas, Tier's Cross; T. Harries, Penfro; B. Evans, St. Florence; Joseph Thomas, Penfro; Benjamin Thomas, Narberth; George Marchant, Manorbier, Newton, a David Phillips, Wolfsdale, yw yr ymddiriedolwyr yn ngweithred y capel. Mae yr addoldy wedi cael ei adgyweirio ragor nag unwaith oddiar pan yr adeiladwyd ef gyntaf.

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

This small church is a branch of St Florence, the fruit of occasional visits by Messrs Morgan, Henllan and Jones, Trelech. Arnold Davies and Mr David Phillips, a very useful occasional preacher living in Wolfsdale, near Haverfordwest, were the first disciples in this area. They became  members at St Florence, and when a church was formed here they were allowed to leave by the mother church. Mr Arnold Davies was the first minister here in 1802. When he confined his labour to Rosemarket, Mr T Harries, Pembroke took on the care here. When Mr Harries confines his work to Pembroke alone, the cause at Manorbier Newton, was under the care of Mr B Evans, St Florence. It was under his care when a new chapel was built in 1822. As Mr Evans was in charge of the building a chapel in Tenby, as well as caring for the cause there, once this chapel had been completed he had to give up pastoral care here. The next minister to settle here was Mr James Eddy, he came here, from Cornwall, to run a school and started to preach. When Mr Evans, St Florence, gave up his ministry, Mr Eddy was ordained here. We have no history of his ordination. He moved from here to Whitland, and from there in 1855 to Laugharne, Carmarthenshire, where he died. More of his history will be with Laugharne Church. It was in Mr Eddy's time that Newton was at its most successful, after his departure there was some argument and the congregation split and scattered. The few that remained with the chapel were cared for by other Pembroke ministers. When Mr Jason Jenkins settled in St Florence he took over the care of the few remaining members at Manorbier, Newton, and they remain under the care of the ministers of St Florence The membership currently stands at about 40, with about the same number of listeners. There are both a Sunday School and a Singing School, both succesful. There has been some increase in the last year, and things look hopeful, but as the area is sparsely populated and the fact that the Baptists had gained a foothold during the disagreement in the Independent Chapel, the congregation can not be large. The land to build on in 1822 was leased from Mrs Elizabeth Phillips for 99 years for a rent of 1/- per year. The Leaseholders named were Messrs W. Warlow, Milford; J. Bulmer, Haverfordwest; David Thomas, Tier's Cross; T. Harries, Pembroke; B. Evans, St. Florence; Joseph Thomas, Pembroke; Benjamin Thomas, Narberth; George Marchant, Manorbier, Newton, and David Phillips, Wolfsdale. The Chapel been restored many times since it was first built.

 

NEYLAND

(Llanstadwell parish)

Mae y lle hwn yn sefyll ar y to gogleddol i angorfa Milford, gyferbyn a Pembroke Dock. Yma y terfyna cledrffordd Deheubarth Cymru. Ychydig flynyddau yn ol nid oedd yma ond pedwar neu bump o anedd-dai, ond wedi agoryd y gledrffordd, dechreuwyd adeiladu tai yma, ac erbyn hyn mae y lle wedi myned yn dref  lled boblog. Yn y flwyddyn 1862, dechreuwyd son am adeiladu capel coffadwriaethol yma, a chasglwyd cryn swm o arian at hyny gan gyfundebau eglwysi Saesonig a Chymreig y sir. O herwydd gwahanol bethau nis gallwyd cychwyn gyda'r adeiladaeth cyn flwyddyn 1864. Yn y flwyddyn hono gosodwyd i lawr gareg sylfaen y capel newydd gan y diweddar Mr. H. O. Wills, Caerodor, ac agorwyd ef yn 1865. Y gweinidog a ymsefydlodd yma oedd Mr. Thomas Davies, mab yr hybarch W. Davies, Rhosycaerau. Wedi agoryd y capel, casglwyd yma gynnulleidfa dda. Mae yr addoldy yn dy hardd a chyfleus iawn, yn cynwys o bedwar i bum, cant o eisteddleoedd. Parhaodd Mr. Davies i weinidogaethu yma hyd ddiwedd y flwyddyn 1871, pryd y darfu ei gysylltiad a'r lle fel gweinidog. Yn fuan wedi hyny, derbyniodd alwad o Wellington, sir Amwythig, ac yno y mae yn bresenol. Mae yr eglwys yn Neyland hyd yn hyn heb weinidog. Mae yma le gobeithiol, ac os arweinia rhagluniaeth weinidog cymwys yma, gall sefydlu achos cryf a dylanwadol, gan fod y lle ar gynydd parhaus, ac yn debyg o ddyfod yn lle pwysig.

* Llythyr Mr. J. Griffiths, St. Florence.

Translation by Maureen Saycell (Jan 2009)

This place stands on the northern side of Milford Haven, opposite Pembroke Dock. It is here that the South Wales Railway ends. A few years ago there were only a few houses here, but once the railway opened, building began and now there is a small town here. In 1862, the building of a memorial Chapel was spoken of, and considerable monies were collected for this purpose by the English and Welsh Church Unions in the County. For various reasons building could not be commenced until 1864. In that year the foundation stone was laid by Mr H O Wills, Bristol and it was opened in 1865. The minister who settled here was Mr Thomas Davies, son of the venerable W Davies, Rhosycaerau. After the opening of the chapel a good congregation was gathered. The building is handsome and convenient, containing four to five hundred seats. Mr Davies continued to labour here until 1871 when he ceased his ministry. Shortly after that he received a call from Wellington, Shropshire, where he remains. Neyland church remains without a minister. There is hope here and if the Lord leads a suitable minister here, he could establish a strong and influential cause here, the place continues to grow and is likely to be a place of importance.

 

CONTINUED

 


( Gareth Hicks - 14 Jan 2009)