Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru. (History of the Welsh Independent Churches)

hide
Hide

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+) From the CD published by Archive CD Books

CARDIGANSHIRE section (Vol 4)

Pages 180 - 193

See main project page

Proof read by Yvonne John (April 2008)

Chapels below;

  • (Continued) HAWEN  (Troed-yr-aur parish)
  • BRYNGWENITH (Llanfair Trelygen parish)(with translation)
  • GLYNARTHEN  (Penbryn parish) (with translation)
  • BRYNMORIAH   (Penbryn parish)  (with translation)
  • BRYNMAIR  (Blaenporth parish)  (with translation)
  • BEULAH (Bettws Ifan parish)  (with translation)

 


Pages 180 - 193

180

(Continued) HAWEN  (Troed-yr-aur parish)

 gar iawn gyda'r ysgolion Sabbothol yn yr ardal hon cyn i'r enwogion Mr. Raikes o Gaerloew a Mr. Charles o'r Bala enwogi eu hunain yn eu perthynas ag addysg grefyddol yr ieuengctyd. Rhoddai Mr. Griffiths anrheg o chwe' cheiniog yn y mis i'r rhai a ddysgent ddarllen ac adrodd fwyaf o'r ysgrythyrau. Daeth llawer o'r ardalwyr o bob oed trwy ei ymdrechion ef i fedru darllen gair Duw. Mab i'r gwr da hwn oedd Mr. Josiah Griffiths, yr hwn a grybwyllasom yn hanes y Drewen. Bu Mr. John Morgan, Broniwan, yn aelod ffyddlon ac yn swyddwr gwerthfawr yn yr eglwys hon am lawer o flynyddau. Yr oedd rhagluniaeth a gras wedi ei gymhwyso i fod o wasanaeth neillduol i'r achos. Gan ei fod yn dyddynwr cyfrifol, yn byw ar ei dir ei hun, yr oedd ganddo fwy o fantais i wasanaethu crefydd na dynion cyfyngach eu hamgylchiadau. Bu y gwr da a thalentog hwn farw ar ol cystudd hirfaith a blin yn mis Mai, 1871, yn 90 oed. Heblaw y gwyr da uchod bu yma o bryd i bryd ugeiniau o frodyr a chwiorydd ffyddlon eraill, y rhai y mae eu henwau yn ysgrifenedig yn y nefoedd, er nas gallwn ni gofnodi eu henwau yn llyfrau y ddaear.

Gan fod yr eglwys hon yn gymharol hen, ac yn dra lluosog er's mwy na thriugain mlynedd bellach, yr ydym yn synu na buasai ychwaneg wedi cael eu cyfodi yma i bregethu. Y rhai canlynol yn unig yw y rhai y gallasom ni ddyfod o hyd i'w henwau :-

  • John Evans, B.A., yr hwn a addysgwyd yn athrofa Aberhonddu, ac a fu yn weinidog yn Saundersfoot a Chastellnedd, ac sydd yn awr yn athraw ysgol Ramadegol yn St. Clears.
  • David Evans, gweinidog yr eglwys yn Narberth. Addysgwyd ef yn Nghaerfyrddin. Y mae efe yn frawd a Mr. J. Evans, B.A.
  • Owen R. Owens. Addysgwyd ef yn Nghaerfyrddin, ac y mae er's mwy na blwyddyn bellach yn weinidog yr eglwys henafol yn Nglandwr, sir Benfro.
  • James Thomas. Y mae efe mewn ysgol yn Llwynrhydowen yn parotoi gyferbyn a chael ei dderbyn i athrofa.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

(Not fully extracted)

THOMAS GRIFFITHS. Ganwyd ef yn Nhrefdraeth, sir Benfro, Mawrth 25ain, 1784. Enw ei dad oedd Owen Griffiths, a morwr wrth ei alwedigaeth. Enw ei fam oedd Martha, ac yr oedd hi yn chwaer i Mr. B. Evans, Drewen. ...............................................

181 / 182 / 183 / 184

BRYNGWENITH

(Llanfair Trelygen parish)

Mae y capel hwn ar yr ochr ddeheuol i fryn Penrhiwpal, rhwng dyffryn Teifi a dyffryn Troedyraur, ac yn mhlwyf Llanfair-tref-helygen. Hwn yw yr unig dý addoliad yn y plwyf hwnw, oblegid y mae muriau eglwys y plwyf er ys llawer a flynyddau yn agos a bod yn gydwastad a'r llawr, ac ni bu un gwasanaeth crefyddol yn cael ei gynnal ynddi er yn agos i ddechreuad y ganrif bresenol Mae dechreuad yr achos yn Bryngwenith i'w dadogi i raddau mawr i sel, tanbeidrwydd, a gweithgarwch yr enwog a'r anfarwol Thomas Griffiths, Hawen. Yr oedd cyfarfodydd gweddio yn cael eu cynal yn yr ardal, ar nos Suliau yn fisol, gan yr hyn a elwid "Dosbarth Bronygest" o eglwys Hawen, yn hir cyn fod son am ddechreu achos yma. Fel y canlyn y dechreuwyd y son am gychwyn achos yn y lle; wrth gyd-deithio adref o Hawen un bore Sabboth, aeth Josuah Jones, Blaengwenllan; David Jones, y Top; Thomas Jones, yr Erddgoed; a James Jones, y Llain, i gydymddiddan am yr anghyfleusdra i fyned cyn belled a Hawen dair gwaith bob Sabboth, ac am amddifadrwydd plant y  gymydogaeth o fanteision o eisieu ysgol Sabbothol yn nes atynt. Penderfynasant mewn canlyniad i'r ymddiddan hwnw i gychwyn ysgol Sabbothol mewn anedd-dy gwag oedd yn llaw Josuah Jones yn Blaentir. Yn y flwyddyn 1832 y cymerodd hyn le. Yn yr Hydref canlynol, rhoddodd Mr. J. Jones ei dý ei hun at gadw yr ysgol, ond erbyn dechreu 1833, Yr oedd y tý yn rhy fychan i'w chynwys, fel y bu raid iddo gyfaddasu ei ysgubor i'r dyben o'i chadw. Tua yr amser hwn bu cyfarfod gweddio mewn amaethdy o'r enw Rhippyn ar nos Sabboth. Yr oedd y lle yn orlawn, a theimlwyd nerthoedd y byd a ddaw yn anorchfygol yno. Mae pawb sydd yn fyw ag oedd yno, yn cofio yn dda am y cyfarfod hwnw i'r dydd heddyw. Bu yr oedfa hono yn foddlon i gychwyn diwygiad cref-

185

yddol yn y gymydogaeth, yn ngwres pa un yr aed i son yn fwy am gael lle addoliad yn yr ardal. Parhawyd o hyny allan i gynal cyfarfodydd gweddio yn gyson yn y Rhippyn, ac yn ysgul or Blaengwenllan, lle y cynelid yr ysgol Sul, Wedi i Mr. Griffiths, Hawen, gael hanes y cyfarfod rhyfedd yn y Rhippyn, gofynodd a allesid cael lle cyfleus iddo ef i roddi ambell bregeth yn yr ardal. Gwnaed lle cyfleus iddo yn ysgubor y Rhippyn, a bu yno yn pregethu amryw weithiau, ac yn neillduol yn ysgubor Blaengwenllan, lle y byddai yn holi yr ysgol "yn y pwngc," a phob oedfa yn cael ei hynodi gan swn gwaeddi a molianu. Yn Hydref y flwyddyn 1833, penderfynodd yr ysgol ddysgu pwngc i fyned i'w adrodd i gymanfa ysgolion oedd i gael ei chynal yn Hawen y Nadolig canlynol. Ar fore dydd y gymanfa penderfynwyd mai yr ysgol newydd hon oedd i gael adrodd yn gyntaf. Cyn dechreu yr holi, rhoddodd John Davies y Rhippyn y pennill allan i'w ganu-

" Hen agorwr calon Lydia,
Tyred yma yn dy rym," &c.

Cyn dechreu y canu torodd Mr. Griffiths allan yn y pulpud i wylo, ac aeth yr holl dyrfa i wylo gydag ef, fel yr oedd eu teimladau am yspaid yn rhy ddrylliog i fyned a'r gwasanaeth yn mlaen.

Yn ngwanwyn 1834 aed i edrych allan am le i adeiladu y capel. Yr oedd rhai cyrau o'r ardal hon cyn y pryd hwn, yn enwedig rhanau uchaf plwyf Llandyfriog, yn ddiarebol am eu hanuwioldeb. Wedi nodi allen fan cyfleus at adeiladu, aed at Mr. Lloyd o'r Bronwydd, i ofyn am les arno, yr hyn a addawodd gyda phob parodrwydd, ond pan glywodd person Llangunllo, plwyf cyfagos, am y peth, aeth i'r Bronwydd a pherswadiodd y boneddwr i dynu ei addewid yn ol, trwy ddyweyd wrtho nad oedd yno eisiau capel o gwbl, ac y buasai ei adeiladu yno yn dinystrio gwasanaeth yr Eglwys, yr hon oedd o fewn milldir i'r lle, ac hefyd yn drygu gwasanaeth y Methodistiaid yn Nghapel y Drindod - capel sydd o'r dechreuad dan nawdd teulu y Bronwydd. Felly bu Mr. Lloyd yn ddigon  gwan i dynu ei addewid yn ol. Yn wyneb hyny, darfu i Mr. Davies, Pantygwenith, perchenog tir yn yr ardal, anfon am Mr. Griffiths, Hawen, a chynyg tir at gapel, a chwarel i gael ceryg at adeiladu ar ei dir ef.

Derbyniwyd ei gynygiad yn ddiolchgar. Cafwyd lês o 79 o flynyddau ar y tir am bum' swllt y flwyddyn o ardreth. Mae y tir hwn o fewn lled cae i'r tir a wrthodwyd roddi gan Mr, Lloyd o'r Bronwydd ar gais yr offeiriad, ac yn llawn mor gyfleus a'r tir hwnw. Adeiladwyd yma gapel yn 1834 yn 30 troedfedd o hyd wrth 20 led, ac oriel dros dair rhan o bedair o hono, Cludodd yr ardalwyr y defnyddiau ato yn rhad. Dywedir fod Josuah Jones, John Davies, y Rhippyn, a David Jones, y Top, gan angerdd eu sel dros gael y capel yn barod, wedi esgeuluso eu gorchwylion amaethyddol i raddau mawr yr haf hwnw. Gan Mr. D. Rees, Llanelli, y traddodwyd y bregeth gyntaf yn y capel hwn, yr hwn a ddaeth yn ddigwyddiadol i'r ardal erbyn fod y capel yn barod. Dywedir i amryw gyfodi i fyned allen wedi i Mr. Rees weddio, cyn iddo roddi y pennill allan i'w ganu. Wrth eu gweled yn cyffroi i fyned at y drws, dywedodd Mr. Rees, yn ei ddull llym, "Arosed pob un sydd ag enaid ganddo yma nes y byddom wedi canu mawl i'r Arglwydd;" ar hyny safodd pawb yn ddigyffro. Yn

186

fuan ar ol hyn cynaliwyd yma gyfarfod agoriadol, pryd y pregethwyd gan Meistri W. Jones, Rhydybont; D. Davies, Pantteg; M. Ellis, Talybont; G. Griffiths, Ty'nygwndwn, a J. Evans, Penygroes. Traul yr adeiladaeth, trwy gael y cludiad a llawer o'r defnyddiau yn rhad, oedd pedwar ugain punt, ac ar ddydd yr agoriad casglwyd triugain o'r swm hwn. Talwyd ymaith y gweddill yn mhen amser heb fyned allan o'r ardal i gasglu. Dywedodd Mr. Griffiths yn nghyfarfod yr agoriad, y gallesid herio holl Gymru i ddangos y fath addoldy cyfleus wedi ei adeiladu am mor lleied o draul. Wedi marwolaeth Mr. Griffiths yn Mehefin, 1838, a sefydliad Mr. Jones yn ganlyniedydd iddo yn Hawen, yn niwedd yr un flwyddyn, penderfynwyd ar unwaith i ffurfio eglwys yn Mryngwenith, ac ar un boreu Sabboth yn Hawen, dymunodd Mr Jones ar gynifer o'r aelodau a breswylient y tu arall i'r ffordd sydd yn croesi o Benrhiwpal i Fronygest i ymuno yn Mryngwenith. Cydsyniasant oll i wneyd hyny ond tri gwr a gwraig, ac un wraig weddw. Rhif yr aelodau ar ffurfiad yr eglwys oedd tri-ar-hugain. Diaconiaid Hawen fuont yn gweinyddu ar y cymundeb yma am ychydig fisoedd. Yn y flwyddyn 1839 neillduwyd Josuah Jones, Blaengwenllan, a John Davies, y Rhippyn, yn ddiaconiaid. Yn 1854 adgyweiriwyd y capel, a gosodwyd eisteddleoedd mwy cyfleus ynddo, a rhoddwyd awrlais ar wyneb yr oriel.   Yn 1855 y cynaliwyd y cyfarfod chwarterol cyntaf yma. Yr oedd rhifedi yr aelodau erbyn hyn wedi cynyddu i saith ugain. Yn y diwygiad mawr a gafwyd yn y flwyddyn 1859, ychwanegwyd llawer at yr eglwys, nes yr oedd yr aelodau yn agos i ddau gant o rif. Yn 1860, oherwydd helaethrwydd maes ei lafur a gwaeledd ei iechyd, rhoddodd Mr. Jones ofal Hawen a'r lle hwn i fyny. Ebrill 22ain, 1860, oedd y Sabboth cymundeb olaf y bu Mr. Jones yn gweinyddu yma fel gweinidog y lle. Yn yr Awst canlynol urddwyd Mr. John Williams yn weinidog i'r eglwysi yn Hawen ac yma, ac efe yw y gweinidog hyd yn bresenol.

Yn y flwyddyn 1867 daeth yr eglwys i'r penderfyniad i gael mynwent, a chawsant ddarn helaeth o dir, y tu arall i'r ffordd gyferbyn a'r capel, ar lês o 999 o flynyddau, am swllt y flwyddyn, gan Sir T. D. Lloyd, Bronwydd, mab y gwr a wrthododd dir at adeiladu y capel yn 1834. Mae y fynwent wedi ei murio yn brydferth, ac amryw o gyrph yn gorphwys ynddi yn barod. Bwriedir yn fuan adeiladu capel helaethach na'r hen un ar ran o'r fynwent.

Y diaconiaid yma, yn bresenol ydynt Stephen George, LIwyncadfor; David Evans, Pantygwenith; John Williams, y Castell; Evan Davies, Cafn, a John Davies, Cefnmaesbach.*

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel is on the southern side of Penrhiwpal hill, between the Teify and Troedyraur valleys, in the parish of Llanfair Tref Helygen. This is the only place of worship in this parish, as the walls of the parish church are almost level with the ground, and no religious service has been held there since the beginning of the century. The beginning of  the cause at Bryngwenith owes much to the zeal, fiery temperament and the industry of the unforgettable Thomas Griffiths, Hawen. Prayer meetings were held on Sunday nights, on a monthly basis, by the so called Class of Bronygest from Hawen chapel, long before a cause was started here. The cause began as follows -  Josuah Jones, Blaengwenllan; David Jones, the Top; Thomas Jones, Erddgoed; and James Jones, Llain,were walking home from Hawen one Sunday morning and began talking of the inconvenience of going to Hawen three times every Sunday, and the children lacking education because of the abscence of a Sunday School near to them. They decided as a result of that discussion to start a Sunday School at an empty house belonging to Josuah Jones, Blaentir this happened in 1832. In the following October, Mr J Jones gave his own house for use as a school, but by 1833 the house was too small to contain them all, so he adapted a barn for the purpose. Around this time there was a prayer meeting at a farmhouse named Rhippyn, on a sunday night. The place was overflowing, and the power of the future was felt there that was undisputable. All those who are still alive remember that meeting to this day. That meeting was enough to spark a religious revival, in the heat of this there was more determination to have a place of worship in the area. From then on prayer meetings were held regularly at Rhippyn, and in the barn at Blaengwenllan, where a Sunday School was held. After Mr Griffiths, Hawen, heard of the meeting at Rhippyn he enquired whether there was any where he could give a sermon occasionally in the area. A place was found at the barn in Rhippyn, he preached there many times and especially in the barn at Blaengwenllan, where he would question the pupils at the school "on a subject" (of religion), every service was exceptional for the shouting and praising. In October 1833, the school decided to learn a subject to go and recite at the Sunday school festival that was to be held at Hawen, the following Christmas. On the morning of the festival it was decided that this new school should be the first to recite. Before the questions started John Davies, Rhippyn gave out a verse to be sung

" Hen agorwr calon Lydia,
Tyred yma yn dy rym," &c.

meaning  literally " Old opener of Lydia's Heart, come here in your strength,"

Before the singing began Mr Griffiths broke into tears, and the whole congregation wept with him, so that the service could not go on for a while.

In the spring of 1834 the search began for some land to build a chapel. Some parts of this area, before this time, were well known for their ungodly ways. After noting a likely place to build, they went to Mr Lloyd, Bronwydd to ask for a lease on it, which was granted readily, but when the parson at Llangunllo, a parish nearby, heard, went to Bronwydd and persuaded  the gentleman to withdraw his promise, by telling him that there was no need for a chapel. Building one would damage the church which was within a mile and also spoil the services at Capel y Drindod for the Methodists, a chapel sponsored by the family of Bronwydd. Mr Lloyd was weak enough to withdraw his offer. In view of this Mr Davies, Pantygwenith, a land owner in the area, sent for Mr Griffiths, Hawen, and offered land to build as well as a quarry to get stone, on his own land. His offer was gratefully accepted. A lease for 79 years was obtained at the sum of 5/- per year. This land is within a field's width of the original land that Mr Lloyd refused at the behest of the vicar and equally convenient. The chapel  was built in 1834, measuring 30 x 20 feet with a gallery over three quarters of it.The people of the area carried the materials free of charge. It was said that Josuah Jones, John Davies, Rhippyn, and David Jones, Top, largely neglected their agricultural duties that summer. Mr D Rees, Llanelli preached the first sermon in this chapel, who came to the area by chance when the chapel was ready. It is said that many got up to go out after Mr Rees prayed and before he could give out the verse to be sung . Seeing them, he said in his sharp manner,"Anyone with a soul in them stay until we have sung the Lord's praise", they all stood still. Soon after this the opening service was held when sermons were given by Messrs W. Jones, Rhydybont; D. Davies, Pantteg; M. Ellis, Talybont; G. Griffiths, Ty'nygwndwn, and J. Evans, Penygroes. The cost of building was £80, due to the free materials and carriage, and on the opening day £60 was collected. Mr Griffiths said at the opening that it would be a challenge to find a chapel that was built for as little as this. After the death of Mr Griffiths in July, 1838 and the induction of Mr Jones as his successor at Hawen, at the end of that year, it was decided to form a church at Bryngwenith, and one Sunday morning at Hawen Mr Jones encouraged those that lived on the other side of the road crossing from Penrhiwpal to Fronygest to join Bryngwenith. They all agreed except for three couples and one widow. The number of members on the formation of the church was 60. The Deacons from Hawen officiated with communion for the first few months. In 1839 Josuah Jones, Blaengwenllan, and John Davies, Rhippyn were made Deacons. In 1854 the chapel was repaired and more convenient seats installed as well as a clock put on the front of the gallery. In 1855 the first quarterly meeting was held here. The number of members had increased to 140. The big revival of 1859 added many more members to the church, bringing the numbers to 200. In 1860 because of the large area he was covering and ill health, Mr Jones gave up the care of Hawen and this chapel. He officiated at his last communion as minister on April 22nd, 1860. The following August Mr John Williams was ordained minister here and Hawen, and he is the current minister.

In 1867 the church decided to have a cemetery, and aquired a large piece of land on the other side of the road to the chapel, on a lease of 999 years for 1/- a year, from Sir T D Lloyd, Bronwydd, son of the man who refused land to build a chapel on 1834. The cemetery has been walled beautifully, and many are resting there already. It is intended to build a larger chapel on the new cemetery land.

The current deacons are Stephen George, LIwyncadfor; David Evans, Pantygwenith; John Williams, y Castell; Evan Davies, Cafn, a John Davies, Cefnmaesbach.*

* Letter Mr. D. Davies.

 

GLYNARTHEN

(Penbryn parish)

Mae yr addoldy hwn yn mhlwyf Penybryn, ac o fewn tua thair milldir i'r gogledd-orllewin o Hawen. Mae yn ymddangos fod yr achos hwn mor hen ag achos Hawen, ac un gynnulleidfa oedd y ddwy mewn gwirionedd hyd yn mhell wedi dechreuad y ganrif bresenol. Yn y flwyddyn yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf yn Hawen, sef 1769, adeiladwyd addoldy arall mewn lle a elwir y Ddeinol, yn mhlwyf Penybryn. Byddai cyfarfodydd gweddio, cyfeillachau crefyddol, a phregethu achlysurol, yn cael

* Ysgrif Mr. D. Davies.

187

eu dwyn yn mlaen yn y ddau le ar yr un amser, er mwyn cyfleusdra yr aelodau a gyfaneddant yn y gwahanol ardaloedd, ond gan mai un eglwys yr ystyrient eu hunain yr oeddynt yn cymuno yn wastad gyda'u gilydd bob yn ail fis yn y naill le a'r llall, ac felly y parhausant i wneyd hyd y flwyddyn 1824, pryd, oherwydd nad oedd un o'r capeli yn ddigon eang i gynwys yr holl gymunwyr, y darfu iddynt benderfynu cymuno yn fisol ar wahan yn y ddau le. Bu cangen Penybryn o'r eglwys unedig hon yn addoli yn y Ddeinol hyd y flwyddyn 1797, pryd yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf yn Glynarthen. Mae yn ymddangos fod nifer fechan o wrthfabanfedyddwyr yn cydaddoli a'r Annibynwyr yn y Ddeinol, o bosibl oddiar y pryd yr adeiladwyd y capel yno yn 1769, ac, mae yn dra thebygol, yn yr anedd-dai lle y cyfarfyddent i addoli cyn fod ganddynt un capel. Pan symudodd yr Annibynwyr i'w haddoldy newydd yn Glynarthen arosodd y gwrthfabanfedyddwyr yn y Ddeinol, ac yno y buont nes iddynt yn raddol leihau a darfod yn hollol gyda llwyddiant a chynydd cyflym yr achos yn Glynarthen. Dan ofal gweinidogaethol Mr. Evans, Drewen, y bu yr achos hwn, yr un fath a'r un yn Hawen, o 1779 hyd ei farwolaeth yn 1821, ond fod Mr. Thomas Griffiths yn cydweinidogaethu ag ef yn Hawen a'r Glyn am y saith mlynedd olaf o'i fywyd, ac yna disgynodd gofal y ddau le ar Mr. Griffiths yn hollol hyd ei farwolaeth yntau yn 1838. Bu llwyddiant anghyffredin ar weinidogaeth Mr. Griffiths trwy ei holl oes, ac yn ei holl gylch gweinidogaethol, ond dichon fod ei lwyddiant yn y Glyn yn fwy nodedig nag yn Hawen. Yn nhymor ei weinidogaeth ef cafodd y rhan fwyaf o boblogaeth ardal y Glyn am filldiroedd o gwmpas eu hennill i fod yn aelodau neu yn wrandawyr gyda'r Annibynwyr. Ond yr oedd achos cryf gan y Methodistiaid yn y Twrgwyn, yn ymyl Hawen, cyn i Mr. Griffiths ddyfod i'r lle, ac felly nid oedd ganddo ef ond rhan o boblogaeth yr ardal hono i'w hennill. Derbyniodd rhwng chwech a saith cant o aelodau i'r Glyn yn unig yn nhymor ei weinidogaeth yno, a chyn ei farwolaeth yr oedd cangen luosog o'r Glyn wedi cael ei ffurfio yn eglwys yn Brynmair, a'r fam eglwys etto yn parhau mor luosog fel y cafodd ei ganlyniedydd, Mr. W. Jones, yr hyfrydwch o ffurfio dwy o gangenau eraill yn eglwysi yn Beulah a Brynmoriah. Bu farw Mr. Griffiths, fel y nodwyd, yn Mehefin, 1838, a chyn diwedd y flwyddyn hono rhoddodd yr eglwysi yn Hawen a'r Glyn alwad i Mr. William Jones, Pwllheli. Bu Mr. Jones yn llafurus, llwyddianus, a pharchus iawn yn y ddwy eglwys hyd 1860, pryd y rhoddodd ofal Hawen i fyny, ac y cyfyngodd ei lafur o hyny allan i'r Glyn a Brynmoriah. Bu farw yn Mehefin, 1865. Yn 1841 adeiladwyd capel Glynarthen yn ei ffurf bresenol. Mae yn addoldy mawr a chadarn o wneuthuriad, ac yn un o'r rhai helaethaf sydd yn perthyn i'r Annibynwyr yn sir Aberteifi. Yn y flwyddyn 1848, adeiladodd yr eglwys hon ysgoldy cyfleus, yn agos i'r capel, lle y cynelir ysgol Frutanaidd effeithiol.

Yn y flwyddyn 1866, rhoddodd yr eglwysi yn Glynarthen a Brynmoriah alwad i Mr. John Davies, aelod o Maenygroes, a myfyriwr yn athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef yn y Glyn Gorphenaf 11eg a'r 12fed, yn y flwyddyn hono. Yn yr urddiad pregethwyd ar natur eglwys gan Mr. W. Roberts, un o athrawon athrofa Aberhonddu; holwyd y gofyniadau gan Mr. O. Thomas, Brynmair; gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr. R. Thomas, Penrhiwgaled; pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. T. Rees, Maenygroes, ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. W. Evans, Aberaeron.

188

Pregethwyd hefyd y dydd o'r blaen a phrydnawn ddydd yr urddiad gan Dr. Davies, yn awr o Pembroke Dock, a'r Meistri D. Griffiths, Troedrhiwdalar; W. E. Jones, Ceinewydd; J. Williams, Castellnewydd; H. Jones, Ffaldybrenin; J. G. Morris, Trefdraeth, ac eraill. Mae Mr. Davies yn parhau i lafurio yn ffyddlon yn y maes eang hwn hyd yn bresenol.

Cafodd llawer o aelodau yr eglwys hon eu cyfodi i bregethu wedi iddynt symud i ardaloedd eraill, a chrybwyllir enwau rhai o honynt yn nglyn a'r eglwysi lle y dechreuasant bregethu. Nid ydym wedi gallu dyfod o hyd i enwau ychwaneg o'r rhai a gyfodwyd yma na'r rhai canlynol : -

  • John Thomas. Bu ef am flynyddau lawer yn bregethwr cynorthwyol nodedig o ddefnyddiol a pharchus. Deugain a haner can' mlynedd yn ol yr oedd "John Thomas, Glynarthen," yn adnabyddus i agos holl eglwysi Annibynol Deheudir Cymru, ac o holl bregethwyr teithiol ei oes nid oedd un yn fwy derbyniol a pharchus gan yr eglwysi nag ef. Yr oedd yn ddyn addfwyn, gwylaidd, a dirodres nodedig, ac yn bregethwr anghyffredin o felus. Dywedai y diweddar Mr. Rees, Llanelli, mai dan bregeth o eiddo John Thomas y dychwelwyd ef at yr Arglwydd. Mae yn ddiau iddo fod yn offerynol yn nhroedigaeth canoedd heblaw Mr. Rees. Tua haner can' mlynedd yn ol, pan yr oedd ar ei daith tuag ardal Penrhiwgaled, neu y Neuaddlwyd, fel yr oedd ef a gwr y ty lle y llettyai yn eistedd un o bob tu i'r aelwyd, disgynodd mellten i lawr ar y ty a tharawodd John Thomas nes ei niweidio yn fawr. Bu am amser yn dyoddef oddiwrth hyny, ac yr oedd effaith yr ergyd yn ganfyddedig yn ngwendid y naill ochr iddo hyd ei fedd. Bu yr hen bererin anwyl a ffyddlon hwn farw yn orfoleddus yn yr Arglwydd Gorphenaf 22ain, 1846, a chladdwyd ef yn barchus gan eglwys Glynarthen.
  • David Jones, Penlôn. Bu yn bregethwr cynorthwyol defnyddiol iawn am flynyddau. Y mae yntau wedi gorphwys oddiwrth ei lafur er's blynyddau bellach.
  • David Thomas, Pwllybroga. Gyda y Bedyddwyr y dechreuodd ef bregethu, ond aelod o'r eglwys hon ydoedd trwy holl dymor ei gysylltiad a'r Annibynwyr, nes dechreu yr achos yn Beulah, yna ymunodd yno. Bu am dymor maith yn bregethwr derbyniol a defnyddiol iawn yma, ac mewn eglwysi eraill yn y gymydogaeth. Bu farw yn Mawrth, 1861, a chladdwyd ef yn Glynarthen.
  • J. G. Morris, Trefdraeth. O'r eglwys hon yr anfonwyd ef i athrofa Aberhonddu, lle yr addysgwyd ef.
  • William Jones, Trewyddel. Aelod gwreiddiol o'r eglwys hon yw Mr. Jones, ond mai yn Seion, Rhymni, y dechreuodd bregethu.
  • D. T. Evans. Yn ddiweddar y dechreuodd ef bregethu. Mae yn awr mewn ysgol ramadegol yn parotoi i fyned i ryw athrofa.

Mae cymdogaeth Glynarthen wedi cael ei gwneyd gan natur, i raddau pell, i sefyll ar ei phen ei hun, ac y mae ei thrigolion, gydag ychydig iawn o eithriadau yn Annibynwyr. Mae yma gynnulleidfa luosog, a'r aelodau tua phedwar cant o rif. Yr oedd yr hen weinidogion Mr. Evans, Mr. Griffiths, a Mr. Jones yn rhai nodedig o selog dros yr achos cenhadol a'r ysgol Sabbothol, ac y maent wedi gadael eu hargraff ar yr eglwys. Mae yma un o'r ysgolion Sabbothol mwyaf gweithgar ac effeithiol yn y Dywysogaeth, a'r casgliadau cenhadol bob blwyddyn yn deilwng o'r gynnulleidfa. Cafodd yr eglwys hon o dro i dro yn nhymor ei hanes ei

189

bendithio a diwygiadau crefyddol nodedig o rymus. Y mae ôl y cyffroadau bendithiol hyn yn ganfyddedig yma i'r dydd hwn, nid yn unig yn lluosogrwydd yr aelodau, ond hefyd yn eu teimladau toddedig dan y gair. Nid yn aml y cyfarfyddir a chynnulleidfa hawddach i'w thoddi dan bregeth wresog ac efengylaidd na'r gynnulleidfa hon. Mae yma beunydd gyfarfodydd nodedig o ddylanwadol, ac ar amserau mae y gwirionedd, wrth gael ei draethu mewn pregethau, ei adrodd mewn profiadau crefyddol yn y cyfeillachau, a'i dywallt allan mewn gweddiau, yn llwyr orchfygu teimladau y bobl. Hyderwn fod y tân sanctaidd sydd etto heb ddiffoddi ar yr allor yma i gyneu yn y dyfodol yn fflamau mwy angerddol nag erioed.

Nis gellir disgwyl i eglwys luosog fel hon fod wedi llwyr ddiangc bob amser rhag cael ei haflonyddu gan bersonau pigog, ac o dymerau gwenwynig ac annghristionogol, ond ni fu yma un rhwygiad o ddechreuad yr achos hyd yn bresenol, ac yr ydym yn hyderu yr erys heddwch i deyrnasu o fewn ei rhagfuriau a ffyniant cyson yn ei phalasau tra y byddo haul a lleuad.*

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

(Not fully extracted)

WILLIAM JONES. Yr oedd ef yn nai fab brawd i'r Dr. Arthur Jones o Fangor. Ganwyd ef yn Llandrillo, Meirionydd, yn y flwyddyn 1800. ....................................

* Llythyr Mr. J. Davies.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This house of worship is in the parish of Penybryn, and within about 3 miles to the north-west of Hawen. It would appear that this cause is as old as Hawen, and the two congregations were actually the same one long after the start of this century. In the year that the first chapel was built at Hawen, 1769, another chapel named Deiniol was built in the parish of Penbryn. There were prayer meetings, religious societies and occasional preaching was going on in both places at the same time, for the convenience of the people that lived in the different areas, but as they always considered themselves to be one church they always celebrated communion together every month in alternating chapels, they continued to do so until 1824, when , because the chapels were not big enough to contain them all they decided to hold communion in both chapels every month. The branch at Penybryn of this united church continued to worship at Deiniol until 1797, when the first chapel was built at Glynarthen. It appears that a number of those who objected to the christening of babies worshipped with the Independents at Deiniol, possibly from the time it was built in 1769, very likely in the houses they used before it was built. When the Independents moved to Glynarthen, the anti baby christening group stayed in Deiniol, and remained there until they gradually faded away completely with the success and fast growth of the cause at Glynarthen. This chapel, like Hawen, was under the ministerial care of Mr Evans, Drewen, from 1779 until his death in 1821, only that Mr Thomas Griffiths ministered along side him for the last 7 years of his life at Hawen and Glyn, then the care of the two places fell to Mr Griffiths completely until his death in 1838. Mr Griffiths was uncommonly successful in his ministry through out his life, and in the full circle of ministry, but his success at Glyn was more notable than at Hawen. During his ministry the majority of the population for miles around Glyn were either members or listeners with the Independents. There was a strong Methodist cause at Twrgwyn, close to Hawen, before Mr Griffiths took up his ministry, so that there was only a proprtion of the population that could be won. He confirmed between six and seven hundred as members of Glyn during his lifetime, and before his death there was a strong branch from there at Brynmair, but his successor Mr W Jones still had a strong mother church and also formed two branches at Beulah and Brynmoriah. Mr Griffiths died, as noted, in June 1838, and before the end of that year Hawen and Glyn had sent a call to Mr William Jones, Pwllheli. Mr Jones was very industrious, successful and respected in the two churches until 1860, when he gave up Hawen and confined his work to Glyn and Brynmoriah. He died in June 1865. In 1841 Glyn was built in its present form. It is a large and sturdily built, and among the largest belonging to the Independents in Cardiganshire. In 1848 the church built a schoolhouse near the chapel, where a British School is held.

In 1866 Glynarthen and Brynmoriah called Mr John Davies, a member at Maenygroes, and a student at Brecon College. He was ordained at Glyn on July 11th and 12th, that year. At the ordination Mr W Roberts, Brecon College, preached on the nature of the church, the questions were asked by Mr O Thomas, Brynmair, the ordination prayer given by Mr R Thomas, Penrhiwgaled, Mr T Rees, Maenygroes preached on the duties of a minister, and on the duty of the church Mr W Evans, Aberaeron.

The previous afternoon sermons were also given by Dr. Davies, now Pembroke Dock, and Messrs D. Griffiths, Troedrhiwdalar; W. E. Jones, New Quay; J. Williams,Newcastle Emlyn; H. Jones, Ffaldybrenin; J. G. Morris, Trefdraeth, and others. Mr Davies contimues to work faithfully in this large area to this day.

Many members of this church became preachers after moving to other areas, they are listed with the relevant churches. We can only find the following names -

**

  • JOHN THOMAS - occasional preacher for many years - Died July 22nd, 1846 - buried Glynarthen.
  • DAVID JONES, Penlon - Supporting preacher.
  • DAVID THOMAS, Pwllybroga -  began to preach with Baptists - preached at Beulah as an Independent - Died March 1861, buried Glynarthen.
  • J G MORRIS,Trefdraeth - Educated Brecon College.
  • WILLIAM JONES, Trewyddel - Started preaching in Seion, Rhymney.
  • D T EVANS - currently at Grammar School preparing for college

The area of Glynarthen is formed by nature to stand on its own, and most of the inhabitants are Independents. There is a large congregation, around 400 the old ministers Mr. Evans, Mr. Griffiths, and Mr. Jones were notably faithful in the causes of missionaries and Sunday schools, and have left their mark on the church. Here is one of the most effective Sunday schools in the Principality, and the collection for the missions were worthy of the congregation. this church has been blessed from time to time with some strong religious revivals, whose blessings can still be felt, not only in the large numbersbut in the following of The word. It is not often that a congregation is touched by a fiery sermon than this one. There are frequent notable and influential meetings, when the truth floods out in prayer and completely overcomes the people. We hope that the holy fire that has not as yet been quenched on this altar, will continue to ignite the flames in future.

A large church like this can not be expected to escape  being upset by vicious, unchristian people from time to time. There has not been any division in this cause from the beginning, and we hope that there will be none in the future as long as there is a sun and moon.*

BIOGRAPHICAL NOTES **

(Not fully extracted)

WILLIAM JONES - Related to Dr Jones, Bangor - born Llandrillo, Meirionethshire in 1800

* Letter Mr. J. Davies.

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

190

BRYNMORIAH

(Penbryn parish)

Mae yr addoldy hwn ar ymyl y ffordd sydd yn arwain o Aberteifi i Aberystwyth, tua dwy filldir o Glynarthen, a thua thair milldir o Gapel-y-wig. Yr oedd amryw o aelodau Glynarthen, Hawen, a rhai o aelodau Capel-y-wig, yn byw yn yr ardal hon, ac yn arfer am lawer o flynyddau i gynal cyfarfodydd gweddio o dý i dý yma. Teimlid er's blynyddau fod yma angen am dý, addoliad. O'r diwedd trwy ymdrech Mr. David Reynalds, Blaendyffryn, un o ddiaconiaid Capel-y-wig, ac yn nhy yr hwn y bu llawer o bregethu cyn adeiladu capel yn yr ardal, cafwyd tir at adeiladu capel, a thir hefyd at gladdu y meirw. Yn 1849, cyfodwyd yma dý cyfleus, a galwyd ef Brynmoriah, oherwydd ei fod ar fan amlwg a lled noeth. Nid amcenid y ty hwn ar y cyntaf ond yn unig at gadw ysgol Sabbotbol, pregethu achlysurol, a chyfarfodydd gweddio. Bu Mr. Jones, Glynarthen, a Mr. Rees, Maenygroes, yn pregethu bob yn ail yn lled gyson

191

yma o 1849 hyd 1859. Ar y degfed o Orphenaf, 1859, bu Mr. Jones a Mr. Rees yma yn corpholi eglwys. Wedi corpholi eglwys yma cryfhaodd yr achos yn gyflym nes y bu raid, yn y flwvddyn 1861, fyned i'r draul o 140p. i helaethu y capel. Bernid ei fod pan yr agorwyd ef ar ol ei helaethu yn ddigon byth i'r gynnulleidfa a ddeuai iddo, ond erbyn heddyw cwynir ei fod yn rhy fychan i gynwys y gwrandawyr. Mae yma yn awr o 140 i 150 o aelodau, a'r achos yn gwisgo agwedd nodedig o lewyrchus a blodeuog. Dan ofal gweinidogion Glanarthen y mae yr achos hwn wedi bod oddiar ffurfiad yr eglwys hyd yn bresenol. Mae amryw o'r ffyddloniaid gyda'r achos hwn wedi cael eu symud oddiwrth en gwaith at eu gwobr, a thrwy drugaredd y mae yma lawer o ffyddloniaid etto yn aros.

Yr unig un a gyfodwyd yma i bregethu yw David Jones, yr hwn sydd yn awr yn ysgol Mr. Palmer yn Aberteifi yn cael ei barotoi i fyned i athrofa Aberhonddu.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel is on the side of the road between Cardigan and Aberystwyth, about two miles from Glynarthen and three miles from Capel y Wig. There were many members from Glynarthen, Hawen and some from Capel y Wig, lived in this area and for many years had held prayer meetings from house to house, it had been felt for many years that there was a need for a chapel here. Eventually through the efforts of Mr David Reynolds, Blaendyffryn, a deacon at Capel y Wig, and in whose house sermons had been given before the chapel was built. Land was aquired to build a chapel and also for a burial ground. In 1849, a convenient chapel was built and named Brynmoriah, because it was in a visible open spot. Initially this house was only meant for holding Sunday School, occasional preaching and prayer meetings. Mr Jones, Glynarthen and Mr Rees, Maenygroes preached here alternately on a fairly regular basis from 1849 to 1859. On the 10th of July 1859 came here to form a church, after this event the church strengthened rapidly until in 1861, the chapel had to be extended, at a cost of £140. It was judged that once open it would always be big enough for the congregation that attended, but today there are complaints that there is not enough room for the listeners. There are now 140 to 150 members and the cause flowering beautifully. The care has been with Glynarthen from the time the current church was formed. Many of the old faithful have departed their labour to eternal rest, but there are still many faithful remaining.

The only one raised to preach here is DAVID JONES who is currently at Mr Palmer's school, preparing for Brecon College

 

BRYNMAIR

(Blaenporth parish)

Mae y capel hwn yn mhlwyf Blaenporth, ar lechwedd bryn a elwir Brynmair, yn agos i Aberporth. Byddai ieuengctyd yr ardal gynt yn cyfarfod tua'r fan y saif y capel i gyflawni eu campau ar y Sabboth. Bernir fod y lle wedi cael yr enw Brynmair oherwydd yr arferid yn amser Pabyddiaeth gyflawni rhyw ddefodau yma er anrhydedd y Forwyn Fair.

Mae yn dra sicr fod rhai Ymneillduwyr yn cyfaneddu yn y parth hwn o'r wlad er dyddiau yr hen Anghydffurfwyr. Bu Mr. David Jones, un o weinidogion anghydffurfiol y sir, yn cyfaneddu am flynyddau yn mhlwyf Penbryn, ac yr oedd yn byw yno yn 1675. Mae yn ddigon tebygol fod rhai aelodau perthynol i Lechryd a'r gangen yn y Drewen yn preswylio yn yr ardaloedd o oes i oes. ac na fu y gymydogaeth mewn un oes o amser y Werin-lywodraeth hyd yn bresenol heb rai Annibynwyr yn preswylio ynddi. Daeth Methodistiaeth Calfinaidd i'r ardal mor foreu o'r flwyddyn 1742, neu yn fuan ar ol hyny, a chasglodd nifer o ddysgyblion yma, ac nid oes un enghraifft o fewn cylch ein gwybodaeth ni o Fethodistiaeth, am y deng neu y pymtheng mlynedd cyntaf o'i hanes, yn cynyg wynebu ar un gymydogaeth lle na buasai Ymneillduaeth wedi arloesi y ffordd o'i blaen. Ryw amser yn y ganrif ddiweddaf daeth pregethwr Annibynol o'r enw Hughes, o rywle o'r Gogledd i'r ardal hon, a phriododd ag etifeddes Cwmhowy, a thrwy ei briodas daeth yn berchenog y lle hwnw. Mae yn ddiamheuol fod teulu Cwmhowy, a theuluoedd eraill yn yr ardal, yn perthyn i'r eglwysi yn Llechryd a'r Drewen, eu bod yn achlysurol yn gwahodd pregethwyr i bregethu yn eu tai, ac mai yn y modd hwnw y daeth y Mr. Hughes hwn i'r gymydogaeth. Yr ydym yn barnu mai ei enw oedd Griffith Hughes. Cafodd ei addysgu yn athrofa Caerfyrddin, lle y bu o 1740 hyd 1744. Ar derfyniad ei amser yno ymsefydlodd yn Newmarket, sir Flint, lle y bu hyd 1747. Yn 1755 a 1756 yr oedd yn aros Yn Mlaenywern, gyda'r hybarch Phillip Pugh, a dichon mai oddiyno y daeth i'r lle hwn. Wedi iddo ddyfod i fyw i Gwmhowy adeiladodd addoldy Annibynol ar ei dir ei hun, a chasglodd gynnulleidfa. Yn mhen amser trodd allan yn ddyn anfoesol, fel y darfu ei gysylltiad a chrefydd, a'r canlyniad fu i'r gynnulleidfa a gasglasai ymwasgaru, ond mae yn dra sicr i rai o honynt barhau yn grefyddol, ac iddynt ymuno â Llechryd, y Drewen, y Ddeinol, a Hawen. Wedi gwasgariad y gynnulleidfa Anni-

192

bynol bu y capel ar dir Cwmhowy am ysbaid yn cael ei ddefnyddio gan y Methodistiaid Calfinaidd, nes iddynt yn 1794 adeiladu capel Blaenanerch. Er i'r gynnulleidfa Annibynol gael ei gwasgaru yma, trwy anfoesoldeb Hughes, fe barhawyd i bregethu gan yr Annibynwyr yn lled gyson yn yr ardal o'r pryd hwnw hyd nes yr adeiladwyd capel Brynmair. Byddai Mr. Evans, Drewen, yn pregethu yn fynych mewn amaethdy o'r enw Cwmporthmair, a bu Mr. M. Jones, Trelech, am lawer o flynyddau yn pregethu yn fisol yn y Dyffryn, gerllaw Aberporth. Wedi i Mr. Griffiths ymsefydlu yn Glynarthen byddai yntau yn dyfod yn fisol yno i bregethu. Yn ei amser ef sefydlwyd ysgol Sabbothol yn y lle. Erbyn hyn yr oedd amryw o aelodau Glynarthen yn wasgaredig ar hyd a lled y ardal, ac er mwyn eu cyfleusdra gosodesant i fyny gyfeillach wythnosol mewn ty a elwir Gwaentrefol. Rhwng y gwahanol foddion fel hyn ennillwyd cynifer o'r ardalwyr i hoffi gwasanaeth crefyddol, yn ol y drefn Annibynol, fel y penderfynwyd adeiladu capel yma, yr hyn a wnaed yn 1833,. ac yn yr un flwyddyn corpholodd Mr. Griffiths eglwys ynddo, cynwysedig gan mwyaf oll o aelodau Glynarthen. Daeth yma achos cryf a llewyrchus ar unwaith. Yn 1838, cynaliwvd y gymanfa dair sirol yma, a chymanfa nodedig o lewyrchus ydoedd. Yn y gymanfa hon y daeth y seraphaidd Williams, Llandeilo, i sylw cyffredinol gyntaf. Yn mhen tair wythnos ar ol y gymanfa bu farw y gweinidog, Mr. Griffiths, er galar cyffredinol i'r holl wlad, ac yn enwedig i bobl ei ofal. Wedi ei farwolaeth ef bu yr eglwys hon dros ddwy flynedd heb weinidog sefydlog. Pan yr urddwyd Mr. Robert Jones yn y Drewen yn Rhagfyr, 1840, rhoddodd yr eglwys hon ei hun dan ei ofal ef mewn cysylltiad a'r Drewen. Yn gymaint a bod cangenau o'r Drewen wedi cael eu ffurfio yn Bethesda a Bryngwyn yn fuan ar ol hyny, nis gallasai yr un gweinidog eu gwasanaethu oll, ac felly rhoddodd eglwys Brynmair alwad i Mr. Abednego Jenkins, o athrofa Aberhonddu. Urddwyd ef yma Medi 11eg, 1846. Gweinyddwyd yn yr urddiad gan Meistri D. Thomas, Penrhiwgaled; D. Davis, Aberteifi; R. Jones, Drewen; J. Lewis, Henllan; J. Evans, Hebron; W. Jones, Glynarthen, a W. Morgan, yn awr o Gaerfyrddin. Bu Mr. Jenkins yn gwasanaethu yr achos hwn yn ffyddlon a derbyniol hyd nes iddo symud i Cana, sir Gaerfyrddin, yn 1859. Yn nhymor ei weinidogaeth ef adeiladodd, yr eglwys ysgoldy at gadw ysgol Frutanaidd. Wedi ymadawiad Mr. Jenkins unodd eglwys Brynmair a'r eglwys ieuangc yn Glandwr, (y lle a elwir Beulah yn awr), i roddi galwad i Mr. Owen Thomas, Talybont. Atebodd Mr. Thomas yr alwad, ac ymsefydlodd yma yn 1860, ac y mae yn parhau a'i fwa yn gryf i lenwi ei gylch yn effeithiol hyd y dydd hwn. Yr oedd adfywiad grymus wedi dechreu yma pan ddechreuodd Mr. Thomas ei weinidogaeth yn y lle, ac ychwanegwyd llawer at yr eglwys. Ar ddyfodiad Mr. Thomas yma penderfynwyd adgyweirio a phrydferthu y capel, a chasglu at y weinidogaeth yn fisol, yn lle bob tri mis fel y gwnelid yn flaenorol. Mae yr eglwys hon yn parhau yn nodedig o weithgar a ffyddlon, ac yn un o'r rhai mwyaf tangnefeddus yn y wlad.

Nid ymddengys i un o aelodau yr eglwys hon gael ei gyfodi i bregethu o ddechreuad yr achos hyd yn bresenol. Gwnaeth angau rwygiadau pwysig yn y ddeadell hon yn mhen ychydig amser ar ol ei ffurfiad yn eglwys. Yn mhen pum' mlynedd ar ol ei chorpholiad amddifadwyd hi o'r gweinidog yr edrychai pob aelod arno fel tad, ac yn agos i'r un amser bu farw William Davies, Penorisaf; John Evans, a David Griffiths, Gwaen-

193

trefol, y rhai fuont yn llafurus gyda Mr. Griffiths i gychwyn yr achos. Oddiar hyny y mae degau o ffyddloniaid eraill wedi eu symud o'r gynnulleidfa hon i " gymanfa a chynnulleidfa y rhai cyntaf-anedig," ond y mae yr Arglwydd yn rasol wedi galw eraill i lenwi eu lleoedd.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel is in the parish of Blaenporth, on the side of a hill known as Brynmair, near Aberporth. The young of the area used to play their games on Sundays on the site that the chapel stands on. It is thought that the Catholics used to perform some ceremonies here to glorify the virgin Mary and this is how the hill was named.

It appears that the nonconformists have been meeting here since the days of the old nonconformists. Mr David  Jones, one of the nonconformist ministers in the county lived for many years in the parish of Penybryn, and was there in 1675. It is likely that there were members of Llechryd and Drewen lived in the area through the ages, and probable that there have been Independents living here among them since the time of the commonwealth. The Calvinistic Methodists came here as early as 1742 or very soon after that and gathered many students, to our knowledge there is no methodism in the area for the first 10 to 15 years  to go into an area where the nonconformists have smoothed the road for them. Sometime during the last century an Independent minister named Hughes, came from the north to this area and married the heiress of Cwmhowy, and through the marriage became the owner of that place. Undoubtedly the family of Cwmhowy and other families in the area belonging to Llechyd and Drewen, occasionally invited ministers to preach in their houses, and that was how Mr Hughes came to the neighbourhood. We believe his name was Griffith Hughes. He was educated at Carmarthen College between 1740 and 1744. At the end of his time there he went to Newmarket, Flintshire, where he remained until 1747. In 1755 and 1756 he was staying at Blaenywern with the venerable Phillip Pugh, and it is likely that it was from there he came to this area. After coming to Cwmhowy he built an Independent chapel on his own land and got a congregation together. In time he turned out to be an immoral man and his connection with religion died away, the consequence was that the congregation he had gathered scattered again, but it is fairly certain that some remained with religion and joined Llechryd, Drewen,  Ddeinol, and Hawen. After the congregation scattered the chapel at Cwmhowy was used by the Calvinistic Methodists, until they built Blaenannerch in 1794. Despite the Independent congregation being scattered due to Hughes' immorality, preaching continued here by the Indpendents until they built Brynmair. Mr Evans, Drewen, preached frequently in a farm named Cwmporthmair, and Mr M Jones, Trelech, preached for many years monthly at Dyffryn, near Aberporth. After Mr Griffiths settled at Glynarthen he would also preach here monthly. It was in his time that the Sunday school was started. By now there were many members of Glynarthen scattered through the area and they set up a weekly society, meeting at Gwaentrefol. Between the various meeting many locals were won over to religious services, in the Independent style, and it was decided that a chapel should be built here, this was done in 1833, and a church was formed here by Mr Griffiths, mostly of members of Glynarthen. The cause became strong in a very short time. In 1838 the three counties festival was held here, a very successful festival. It was there that seraphic Williams, Llandeilo came to public notice first. Three weeks after the festival Mr Griffiths, the old minister, died with deep sorrow in general , but particurlarly to those under his care. For two years after his death the church was without a settled minister. When Mr Robert Jones was ordained at Drewen in 1840, this church put itself under his wing and that of Drewen. In that two more branches of Drewen at Bethesda and Bryngwyn were opened soon afterwards there was too much work for one minister, so Mr Abednego Jenkins, Brecon College, was called. He was ordained on September 11th 1846. The following officiated - Messrs D. Thomas, Penrhiwgaled; D. Davis, Cardigan; R. Jones, Drewen; J. Lewis, Henllan; J. Evans, Hebron; W. Jones, Glynarthen, and W. Morgan, now Carmarthen. Mr Jenkins served here faithfully and industriously until he moved to Cana, Carmarthenshire in 1859. During his ministry the chapel built a schoolhouse to establish a British School in. After Mr Jenkins left Brynmair united with the young church at Glandwr (now named Beulah), to call Mr Owen Thomas, Talybont. He responded and settled here in 1860, and he continues with a strong bow to his hand to this day. There was a strong revival when Mr Thomas began his ministry and many were added to the church. When Mr Thomas started here the chapel was repaired and decorated, and the collection for the ministry every month instead of every three months as previously. This church continues to be very industrious and faithful and one of the most peaceful in the country.

It does not appear that anyone was raised to preach here. Death caused many rifts in this church in the early days, in five years it was deprived of its minister, who many looked upon as a father, and around the same time they also lost William Davies, Penorisaf; John Evans, and David Griffiths, Gwaentrefol, who had assisted Mr Grifiths to start the cause. Since then many have moved from this congregation to a better place, but the Lord has called many others to replace them.

 

BEULAH

(Bettws Ifan parish)

Mae y capel hwn yn mhlwyf Bettws Evan, o fewn pedair milldir i Gastellnewydd-Emlyn, ac o fewn tair milldir i'r Drewen, a thua yr un faint i Glynarthen. Yr oedd pregethu achlysurol yn yr ardal hon er's oesau. Mae yma rai hen bobl yn awr yn fyw yn cofio Mr. Griffiths, Hawen, yn dyfod yma i bregethu yn 1807, pan yr oedd yn wr ieuangc yn byw yn Nhrefdraeth. Yr oedd amryw o aelodau Glynarthen yn byw yn yr ardal hon, ac am y teimlent fod y ffordd yn rhy bell iddynt fyned yno ragor nag unwaith bob Sabboth, penderfynasant osod ysgol Sabbothol i fyny yma mewn anedd-dai. Buwyd felly yn cadw yr ysgol o dý i dý yma am lawer o flynyddau, a byddai Mr. Griffiths, ac eraill, yn dyfod yn achlysurol ar hwyr y Sabbothau i bregethu i dý Davd Jenkins, Trefaesfawr. Pan nas gallent gael pregethwyr byddai y proffeswyr yma yn cynal cyfarfodydd gweddio, a chyfeillachau crefyddol bob nos Sabboth, ond elent yn wastad i'r Glyn bob boreu Sabboth. Yn y flwyddyn 1831, adeiladwyd ysgoldy bychan ar ran o dir Trefaesfawr, yr hwn a dowyd o gwellt, ac a wnaed mor gyfleus ag y gallesid at gynal gwasanaeth crefyddol. Yr oedd lês gan David Jenkins ar ei fferm, Trefaesfawr, yr hon oedd i barhau dros ei fywyd ef, ac ar hyny o sicrwydd yr anturiwyd i adeiladu yr ysgoldy, ond hefyd cafwyd caniatad W. H. Parry, Ysw., perchenog y tir. Galwyd yr ysgoldy Glandwr Isaf. Wedi cael y lle hwn yn barod, buwyd yn cynal yr ysgol ynddo am ddeng-mlynedd-ar-hugain, ac hefyd yn cynal cyfarfodydd gweddio, cyfeillachau crefyddol, a phregethu lled gyson. Byddai Meistri John Thomas, Glynarthen; Daniel Jones, y Wern; David Jones, Penlôn, a David Thomas, Pwllybroga, yn pregethu yma yn fynych pryd nas gallesid cael gwasanaeth y gweinidog. Er cael y cyfleusdra hwn yn eu hardal parhaodd y bobl i fyned i Glynarthen i gymuno ac i wrandaw bob boron Sabboth hyd y flwyddyn 1841, pryd y darfu i Mr. Jones, trwy gydsyniad y fam eglwys yn y Glyn, eu ffurfio yn eglwys Annibynol. Bu yr achos bychan hwn yn lled lewyrchus o'r pryd y ffurfiwyd yma eglwys, ond yr oedd dan lawer o anfanteision oherwydd fod yr addoldy mor fychan ac anghyfleus, a bod Mr. Jones, ar gyfrif helaethrwydd maes ei lafur, yn methu rhoddi yma ond un bregeth yn y mis. Bu yr hen frawd David Thomas, Pwllybroga, o wasanaeth mawr fel pregethwr a diacon o'r pryd y corpholwyd yr eglwys, ond yr oedd rai blynyddau cyn ei farwolaeth wedi myned yn analluog i bregethu nemawr.

Yn y flwyddyn 1859, bu farw David Jenkins, Trefaesfawr, ac felly aeth lês y fferm allan. Erbyn hyn yr oedd W. H. Parry, Ysw., hefyd wedi marw, ac ni chaniatâi ei etifeddion i'r lle gael ei gadw mwyach at gynal gwasanaeth Ymneillduol ynddo. Gwrthodwyd rhoddi lês ar y ty ar un cyfrif, ac felly bu raid i'r gynnulleidfa edrych allan am dir i adeiladu capel newydd. Cafwyd tir cyfleus ar lês o 99 o flynyddau gan James

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel is in the parish of Bettws Ifan, within 4 miles of Newcastle Emlyn, and 3 miles from Drewen and about the same to Glynarthen. There has been occasional preaching here for many years. Some residents still remember Mr Griffiths , Hawen, coming here to preach in 1807, as a young man living at Trefdraeth. There were many members  of Glynarthen living in the area and they felt it was too far to go  to the chapel more than once on a Sunday, so they set up a Sunday School in various houses here. This continued for many years, and Mr Griffiths and others would come occasionally to preach at the home of David Jenkins, Trefaesfawr. When they could not get a preacher the people would hold prayer meetings and societies on Sunday nights, but they always went to Glyn in the morning. In 1831 a small schoolhouse was built on the land of Trefaesfawr, which had a thatched roof and was made as comfortable as possible to hold religious services. The lease from David Jenkins on his farm Trefaesfawr, to last for his lifetime, and on that surety the schoolhouse was built, permission was also gained from W H Parry, Esq., the owner of the land. The school was named Glandwr Isaf. Once the place was ready, a school was held there for 30 years, along with prayer meetings, religious societies and fairly regular preaching. Messrs John Thomas, Glynarthen; Daniel Jones, Wern; David Jones, Penlôn, and David Thomas, Pwllybroga, frequently preached here when no preacher was available. Despite having this convenience the people continued to go to Glynarthen for communion and on Sunday mornings until 1841, when Mr Jones in agreement with Glyn formed them into an Independent church. This small cause flourished from its formation, but was under a disadvantage because of the chapel being so small and inconvenient, and Mr Jones, because of his workload could only preach here once a month. Mr David Thomas, Pwllybroga, preacher and deacon since the formation, was unable to preach for some years before his death.

In 1859 David Jenkins died and along with him the lease on the farm. By then W H Parry had also died and his heirs would not allow worship to continue there, and renewal of the lease refused for the same reason. So the congregation had to look for some land to build a new chapel, some convenient land was acquired on a lease of 99 years from James Bowen, Esq., Troedyraur, and Beulah was built there in 1860. In that year Mr Jones, Glynarthen, gave up the care and this church joined with Brynmair to call Mr Thomas, the current minister. The congregation was forced to keep Glandwr until the new chapel was built. Building was completed in 1861. The cost was £300, despite carriage of materials being free, but it was soon paid for without hardly going outside the area. The congregation was forced to leave Glandwr before the chapel was complete because the owner was keen to take possession. therefore the move to Beulah happened on March 10th, 1861. No doubt the owner of Glandwr hoped to damage the congregation by forcing them out - the effect was the opposite, because with a pleasant convenient chapel the congregation increased greatly, many being added to their numbers. After chasing the nonconformists out of Glandwr, the idea was to turn it for the use of the established church and some parsons were brought in to lecture in an effort to enlighten the parishioners, who were deemed to be living in the darkness. After about three lectures the idea ws dropped either because the parishioners were too much in the dark or were to enlightened to gain anything from them. In 1872 some land was again acquired from J Bowen, Esq., Troedyraur, for a cemetery. The gentleman was a strong churchman but was enlightened and religious enough to be considerate to other denominations. He was greatly respected by all who knew him as a true christian. Both he and his lady wife regularly came as listeners to Beulah. They paid for a pew and regularly contributed to the ministry. Prayer meetings were held in his mansion fortnightly for many years, many ethereal meetings were held there. the congregation wanted a burial ground by the chapel but were afraid to ask in case Mr Bowen took umbrage, but one day he asked Mr Thomas, the minister, would they like a burial ground. He answered that they would be grateful. Then he asked what the conditions would be and the reply was " You can have as much as you want on a lease of a shilling a year for 99 years". Mr Thomas said " 99 years is comparatively short for a burial ground, the dead will want lie there longer." "Oh well" said the gentleman"you can have it forever". He was warmly thanked for his generosity. Then they dared to ask for the land the chapel stood on with the same conditions, and it was given. Mr Bowen moved swiftly to transfer the land to the church quickly. He went to Cardigan to sign the deed, he died shortly afterwards. Peace be on his ashes.

The cause here looks hopeful. The congregation large on Sundays, the Sunday School flourishing and the church gaining in its generous spirit from year to year, with new members arriving all the time. It is felt that there is a weakening as the young are moving to the valleys of Glamorgan and Monmouth.

Only one was raised to preach here -

SAMUEL GRIFFITHS - educated Carmarthen - now minister of the English church, Abersychan, Monmouth*

* Letter Mr. Thomas.

 

CONTINUED


[Gareth Hicks: 24 Nov 2008]