Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru. (History of the Welsh Independent Churches)

hide
Hide

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)
From the CD published by Archive CD Books

CARDIGANSHIRE section (Vol 4)

Pages  152 - 165

See main project page

Proof read by Steve Stephenson (April 2008)

Chapels below;

  • (Continued) Y Wern
  • PANTYCRUGIAU  (Llangrannog parish) (with translation)

Pages 152 - 165

152

(Continued) Y Wern

yma yn wanychiad dirfawr i'r fam eglwys, ac felly gadawyd y peth i fod yn destyn siarad yn unig hyd ar ol rnarwolaeth Mr. Thomas. Yn 1850, pan aeth yr eglwys yn Mhenrhiwgaled i son am ddewis canlyniedydd i Mr. Thomas, aeth yr aelodau yn ardal y Wern i son o ddifrif am gael tir i adeiladu capel. Llwyddasant i gael darn o dir at gapel a mynwent yn y llecyn mwyaf prydferth yn yr holl ardal gan T. Ll. Lloyd, Ysw., Nantgwyllt, Maesyfed, ar les o 999 o flynyddau. Adeiladwyd y capel yn nechreu y flwyddyn 1851, ac yn mis Medi, yn yr un flwyddyn, agorwyd y capel, a ffurfiwyd ynddo eglwys o gant a thriugain-a-saith o aelodau. Yn y mis canlynol urddwyd Mr. Evan Jones yn weinidog yma ac yn Mhenycae, a than yr un weinidogaeth a Phenycae y mae yr eglwys hon wedi bod o'r pryd hwnw hyd yn bresenol. Meistri Jones, Glynarthen; Griffiths, Horcb, a Rees, Maenygroes, oedd y gweinidogion fuont yn gweinyddu yma ar ffurfiad yr eglwys. Pan ymsefydlodd Mr. Prytherch, y gweinidog presenol, yma, fel y nodasom yn hanes Penycae, torodd diwygiad grymus iawn allan yn y ddwy eglwys. Y pryd hwnw derbyniwyd gwrandawyr y Wern oll, oddieithr dau neu dri, i gymundeb eglwysig. Mae yr achos yma yn parhau mewn agwedd llewyrchus iawn. Ni hysbyswyd ni fod neb wedi cael ei gyfodi i bregethu yma.*

PANTYCRUGIAU

(Llangrannog parish)

Saif y capel hwn yn ymyl y brif-ffordd o Aberteifi i Aberystwyth. Yr oedd ysgol Sabbothol, cyfarfodydd gweddio, a phregethu achlysurol yn cael eu cadw yn yr ardal hon, yn benaf gan bobl Capel-y-wig, amryw flynyddau cyn adeiladu capel yma. Trwy lafur Mr. Rees, Maenygroes, ac aelodau ei eglwys yn Nghapel-y-wig, yr adeiladwyd yr addoldy yma yn yflwyddyn 1848. Pregethodd Mr. Rees y bregeth gyntaf yn y capel newydd Gorphenaf 16eg, yn yr un flwyddyn, ac ar y 19eg o Awst, 1849, corpholwyd yma eglwys. Daeth 50 o'r aelodau o Gapel-y-wig, saith o Pisgah, a thri neu bedwar o Hawen. Aeth yr achos rhagddo yn hwylus iawn wedi corpholiad yr eglwys, ond oherwydd helaethrwydd maes ei lafur, a'i ymdrech ar y pryd i dalu dyled Capel-y-wig, bu raid i Mr. Rees roddi gofal y gangen hon i fyny yn 1850, a chymerwyd ei gofal yn ei le gan Mr. R. Thomas, Penrhiwgaled, yr hwn fu yn gweinidogaethu yma gyda mesur helaeth o lwyddiant hyd y flwyddyn 1856, pryd y rhoddodd ei ofal i fyny. Yr amser hwnw yr oedd muriau y capel yn rhoddi ffordd, fel y bu raid ei ailadeiladu. Y pryd hwn ymgymerodd Mr. Rees a gofal y lle drachefn, a than ei ofal ef y bu, mewn rhan, hyd Mai 23ain, 1860, pryd yr urddwyd Mr. David Evans, aelod o eglwys Llwyncelyn, yma. Bu Mr. Evans yn llafurus a llwyddianus iawn yma hyd ei farwolaeth annisgwyliadwy yn 1873. Oddiar farwolaeth Mr. Evans hyd yn bresenol, Mr. John Morgan, Penlan, sydd yn gweinyddu yr ordinhadau, ac yn pregethu yma yn fisol neu fynychach. Mae son yn awr am helaethu yr addoldy gan fod yr un presenol yn rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa. Mae golwg siriol iawn ar yr achos yn y lle hwn, ac yr ydym yn hyderu mai felly y parha.

* Llythyr Mr. Prytherch.

153

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

DAVID EVANS. Ganwyd  yn Cilfach-yr-halen, gerllaw Aberaeron, yn y fiwyddyn 1818. Pan yn dair-ar-ddeg oed derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys yn y Neuaddlwyd. Ar gychwyniad ei fywyd crefyddol cafodd Bryn anhawsderau yn ei deulu i fyned rhagddo yn ei broffes, ond daliodd yn ddidroi yn ngwyneb pob anhawsder. Wedi iddo dyfu i fyny, wrth weled ei gynydd mewn gwybodaeth a doniau, a'i lafur drbaid gyda phob rhan o waith crefydd, anogwyd ef gan yr eglwys i ddechreu pregethu, ond gan nad oedd ganddo obaith am gael addysg i'w gymhwyso at waith y weinidogaeth, ni feddyliai wrth fyned yn bregethwr, ar gais yr eglwys, wneyd dim ond llenwi bylchau yma ac acw fel pregethwr cynorthwyol am ei oes, ond fel arall y bwriadai y Llywydd mawr. Bu am lawer o flynyddau yn bregethwr cynorthwyol derbyniol iawn yn ei fam eglwys a'r eglwysi cymydogaethol. Yn 1860, derbyniodd alwad unfrydol oddi wrth yr eglwys ieuangc yn Mhantycrugiau, ac urddwyd ef yno yn mis Mai y flwyddyn hono. Bu yn llafurus iawn yno, ac fel cynorthw\ wr i Mr. Rees yn Nghapel-y-wig, Maenygroes, Ceinewydd, a Nanternis hyd nes i angau roddi terfyn lled ddisymwth ar ei fywyd defnyddiol. Bu farw wedi cystudd byr iawn Awst 15fed, 1873.

Yr oedd David Evans yn ddyn da ac yn bregethwr defnyddiol iawn. Pethau ymarferol fynychaf y pregethai arnynt, ond yr oedd ton ei weinidogaeth yn berffaith efengylaidd. Oddiwrth olygfeydd natur ac rferion cyffredin by wyd yn fwy nag oddiwrth lyfrau y casglai yr eglurhadau a'r cymhariaethau a arferai yn ei bregethau, ac am hyny yr oedd yn nodedig o ddealladwy i'r werin, ac yn dderbyniol ganddynt. Yr oedd yn ddyn ddiymhoniad. Er fod ei alluoedd a'i ddoniau yn tra rhagori ar yr ciddo llawer a gymerant arnynt eu bod yn ddynion mawr, nid ymhonai ef i unrhyw fawredd. Dyn gwledig o ran  ymddangosiad ydoedd, a dyn yn mhob ystyr yn ateb i'r wlad y treuliodd ei oes ynddi. Safai yn ddiysgog at  eeigwyddor, ac nis gallasai gweniaeth na bygythion beri iddo fradychu ei broffes. Oherwydd iddo bleidleisio dros yr ymgeisydd Rhyddfrydig yn etholiad 18E8, cafodd ei fwrw allan o'i fferm. Ond y mae yn awr wedi cyrhaedd y lle na " chlywant lais y gorthrymydd," ac y gorphwys y rhai lluddedig. Mae ei goffadwriaeth yn fendigedig o fewn holl gylch ei gydnabyddiaeth.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This chapel stands on the highway from Aberystwyth to Cardigan. There was a Sunday school, prayer meetings and occasional preaching in the area , mainly by members of Capel y Wig, for many years before building the chapel.. The building of this chapel in 1848 was due to the work of Mr Rees, Maenygroes and the members of Capel y Wig. Mr Rees preached the first sermon in the new chapel on July 16th of the same year, and on the 19th of August, 1849, a church was formed here. Fifty members came from Capel y Wig, seven from Pisgah and three or four from Hawen. The cause succeeded well but Mr Rees, because of the large area of his ministry and the fact that he was trying to pay off the debt on Capel y Wig, gave up his care  of this branch in 1850, and the care was taken over by Mr R Thomas, Penrhiwgaled. He continued here with some success until 1856, when he gave up the care. At that time the walls of the chapel were collapsing, so it had to be rebuilt. At this time Mr Rees again took over the ministry, it remained under his care until May 23rd, 1860 when Mr David Evans, a member of Llwyncelyn,  was ordained here. Mr Evans was very successful here until his sudden death in 1873. Since his death, Mr John Morgan, Penlan has been offering the sacraments and preaching here monthly, sometimes more often. There is now talk of extending the building as it is getting too small for the congregation. There is a happy look here and we hope it continues.
 

BIOGRAPHICAL NOTES *


DAVID EVANS - Born Gilfach yr Halen, near Aberaeron, in 1818 - confirmed at 13 - family objected to his confessing his faith - church urged him to become a preacher, could not afford education, became occasional preacher for many years - 1860 unanimous call from Pantycrugiau, ordained in May - supported Mr Rees at Capel-y-wig, Maenygroes, Ceinewydd, and Nanternis to the end of his life - He was thrown out of his farm for voting Liberal in 1868 elections - Died August 15th, 1873.


*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

  LLECHRYD

Mae yr eglwys hon yn un o'r rhai hynaf yn y Dywysogaeth. Casglwyd hi ar y cyntaf trwy lafur Mr. Charles Price, yr hwn a drowyd allan o eglwys plwyf Aberteifi gan Ddeddf  Unffurfiaeth yn 1662. Cafodd yr eglwys ei chorpholi gan Mr. Price yn eglwys Annibynol amryw flynyddau cyn 1662, a pharhaodd ef i fod yn weinidog iddi nes iddo orfod ymadael a'r wlad oherwydd poethder yr erledigaeth. Ryw amser ar of 1662, daeth Mr. James Davies, yr hwn a droisid allan o eglwys Merthyr, sir Gaerfyrddin, i Aberteifi i gadw ysgol, a chymerodd ef y praidd gwasgaredig, fuasai gynt dan ofal gweinidogaethol Mr. Price, dan ei ofal, a gwnaeth bob

154 

peth a allasai i'w hymgeleddu, cyn belled ag y goddefai enbydrwydd yr amseroedd iddo wneyd. Pan roddodd Siarl II. ychydig o ryddid i'r Ymneillduwyr yn 1672, darfu i aelodau yr eglwys hon gyfodi trwyddedau ar dai at bregethu ynddynt mewn gwahanol ardaloedd, fel y dengys y cofnodion canlynol :- " Trwydded i James Davies i fod yn bregethwr Annibynol yn ei dy ei hun yn Abertifi, ac yn nhy John James yn Cenarth, sir Gaerfyrddin. Dyddiedig Mai 8fed, 1672. Ty John James yn Cenarth, sir Gaerfyrddin, i fod yn dy cyfarfod i'r Annibynwyr, a thy James Davies yn Aberteifi i fod felly hefyd. Mai 8fed, 1672. Ty Jenkin Jones yn Cilgeran, sir Benfro, i fod yn addoldy i'r Annibynwyr, a Jenkin Jones i fod yn bregethwr Annibynol yn ei dy ei hun."* Ni pharhaodd y rhyddid hwn ond tua blwyddyn, ond dichon i'r cyfeillion fod yn addoli yn yr anedd-dai hyn yn ddirgel am flynyddau wedi hyny. Mae tystiolaeth Mr. Henry Maurice genym, fod cyfarfodydd yn cael eu cynal yn nhy Mr. Jenkin Jones, yn Nghilgeran yn 1675, a bod Mr. Jones ei hun yn pregethu yno. Bu yr eglwys hon, neu gangenau o honi, ar wahanol amserau rhwng 1672 a 1709 yn addoli yn Rhosgilwern, gerllaw Cilgeran, a dichon dyna enw ty Mr. Jenkin Jones ; yn y Tirllwyd, yn mhlwyf  Llangoedmore, yn Nghastellmaelgwyn, ac mewn lle a elwir y Wern. Mr. James Davies a Mr. Jenkin Jones fu gweinidogion y gynnulleidfa hon, fel yr ymddengys, hyd derfyn eu hoes, ond dichon fod Mr. John Thomas, Llwynygrawys, wedi ei urddo cyn i'r olaf o honynt hwy farw. Byw amser wedi sefydliad Mr. John Thomas yma, cyfododd dadl bedydd i boethder mawr yn yr ardaloedd, ac amlygai y gwrthfabanfedyddwyr sel neillduol i geisio proselytio aelodau yr eglwysi Annibynol. Yn ngwyneb hyn, barnwyd yn briodol i gael cyfarfod cyhoeddus i drin y pwngc gan ddynion a fernid y rhai mwyaf galluog yn y ddwy blaid. Trefnwyd i'r cyfarfod gael ei gynal yn Mhenylan, yn agos i'r Frennifawr, a bod Mr. John Thomas, gwcinidog yr eglwys a gyfarfyddai y pryd hwnw yn Rhosgilwern, i bregethu dros fedydd babanod y dydd cyntaf, a bod Mr. John Jenkins, gweinidog Rhydwilym, i bregethu ar yr ochr wrthwynebol dranoeth. Cymerodd hyn le yn y flwyddyn 1691. Yn lle terfynu y ddadl ei chyneu yn fwy wnaeth y cyfarfodydd hyn. Y canlyniad fu i bleidwyr bedydd babanod geisio gan Mr. Samuel Jones, Brynllwarch, ysgrifenu llyfr ar y pwngc, ond gan na oddefai sefyllfa ei iechyd iddo wneyd hyny, ceisiodd gan ei gyfaill talentog, a'i ddysgybl gynt, Mr. James Owen, i ymgymeryd a'r gorchwyl. Ysgrifenodd Mr. Owen lyfr galluog yn cynwys deuddeg o resymau dros fedydd babanod. Gwelodd y gwrthfabanfedyddwyr nad oedd ganddynt hwy un dyn yn Nghymru yn ddigon dysgedig a galluog i'w ateb, ac felly cyfieithiasant ef i'r Saesoneg fel y gallasai Mr. Benjamin Keach ysgrifenu ateb iddo, ac wedi cael yr ateb hwnw yn barod bu raid ei gyfieithu i'r Gymraeg. Cyhoeddwyd ef dan yr enw Goleuni wedi tori allan yn Nghymru. Cyhoeddodd Mr. Owen ateb i hwn drachefn, ac felly distawodd y ddadl am dymor.

Mewn anedd-dai y bu yr eglwys hon, fel lluaws o eglwysi eraill yn Nghymru. yn addoli hyd y flwyddyn 1709, pryd yr adeiladwyd yr addoldy cyntaf yn Llechryd. Dywedir i ryw wr mawr o'r gymydogaeth, pan oedd y gynnulleidfa yn addoli yn y Tirllwyd, fygwth tynu y ty i lawn, ond iddo y noson cyn y dydd y bwriadai osod ei fygythiad mewn gweithrediad

* State Papers. Interregnum.

155

gael ei gymeryd yn glaf, a marw ar ol ychydig oriau o gystudd. Gan Thomas Lloyd, Ysw., o Goedmore, y cafwyd tir at adeiladu y capel yn Llechryd, ar les o fil ond un o flynyddau. Yr ydym yn barnu fod Mr. John Thomas, y gweinidog, yn fyw pan yr adeiladwyd y capel yn 1709, ac iddo  fyw ddwy neu dair blynedd ar ol hyny. Mae yn debyg i'r eglwys fod yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol am rai blynyddau ar ol marwolaeth Mr. Thomas. Nid ydym yn gallu dyfod o hyd i enw un gweinidog yma rhwng yr amser y bu ef farw ac urddiad Mr. Dayid Sais yma yn 1725. Parhaodd Mr. Sais i weinidogaethu yma hyd y flwyddyn 1741, pryd y bu farw. Yr oedd cangen o'r eglwys wedi ymffurfio yn eglwys Annibynol yn Mrynberian cyn dechreuad ei weinidogaeth ef, a'r eglwys yn Nhrewyddel yr un modd, ac yn 1737, adeiladodd y gangen o gylch Cenarth a Chastellnewydd addoldy yn y Drewen. Mae yn ymddangos i Mr. Lewis Jones, wedi hyny o Benybont-ar-ogwy, fod am flwyddyn neu ddwy yn cydweinidogaethu a Mr. Sais yn y Drewen a Llechryd, ac yn 1739, cafodd Mr. Dayid Evans ei urddo yma yn weinidog cynorthwyol, ac yn fuan disgynodd yr holl ofal arno ef. Ond yn 1742, urddwyd Mr. Davrd Griffiths yn gynorthwywr iddo, a buont ill dau yn cydweinidogaethu hyd farwolaeth Mr. Evans yn 1773, yna bu Mr. Griffiths yn unig weinidog am tua phedair-blynedd-ar-ddeg. Yn 1788, urddwyd Mr. Griffith Griffiths yn gydweinidog ag ef, ac ar ei farwolaeth yn 1794, disgynodd y gofal oll ar Mr. G. Griffiths, yr hwn fu yn llafurio yma hyd 1818, pryd y bu farw. Mae yn ymddangos nad oedd un o'r tri gweinidog olaf a enwyd - D. Evans, D. Griffiths, a G. Griffiths, fel eu rhagflaenoriaid, yn selog dros yr hyn a ystyrir yn "athrawiaeth iachus,'* Os nad oeddynt yn Arminiaid, Pelagiaid, neu Ariaid proffesedig eu hunain, yr oeddynt yn cyfeillachu a gweinidogion o'r golygiadau hyny, ac yn eu derbyn i'w pulpudau. Darfu i gangen y Drewen ymneillduo oddiwrth y fam eglwys yn Llechryd yn fuan wedi marwolaeth Mr. D. Evans, a dewis gwr o olygiadau hollol efengylaidd yn weinidog. Parhaodd pethau yn lled dawel yn Lfechryd hyd farwolaeth Mr. G. Giiffiths, ac am ychydig wedi hyny. Wedi ei farwolaeth ef, urddwyd un Mr. David Davies o'r Neuaddlwyd yn weinidog yma, ond gan mai cymeriad hollol ddiwerth, os nad drygionus, ydoedd, ymwrthodwyd ag ef yn mhen tair blynedd wedi ei sefydliad. Treuliodd weddill ei oes yn fasnachydd yn Llanelli, sir Gaerfyrddin, ond heb fod ag unrhyw gysylltiad rhyngddo a chrefydd.

Tua yr amser yr ymadawodd D. Davies yr oedd yr eglwys yn ferw byw gan ddadleuon a chroesolygiadau ar brif byngciau Cristionogaeth. Yr oedd yma rai Arminiaid, rhai Ariaid, a rhai Undodiaid, ond yr oedd tua haner yr eglwys yn dal at y golygiadau a ystyrir yn efengylaidd. Yn nghanol y dadleuon poethion hyn daeth Mr. Methusalem Davies, myfyriwr o athrofa Caerfyrddin, heibio, a chafodd anogaeth i aros yma ar brawf. Ye fuan aeth rhai o'r aelodau i son am ei urddo. Yn nglyn. a hyny gynyrfwyd y dadleuon. Mynai un blaid gael gweinidog Ariaidd ac Undodaidd i gymeryd rhan yn ngwasanaeth yr urddiad, ond gwrthwynebai y blaid arall hyny yn benderfynol, a'r canlyniad fu i'r eglwys rwygo yn ddwy blaid. Cauwyd yr Annibynwyr Calfinaidd allan o'r capel a chadwodd yr Arminiaid a'r Ariaid feddiant o hono am ychydig amser. Yn fuan cafwyd allan fod y les wedi myned yn ddirym o herwydd fod yr ymddiriedolwyr oll wedi meirw, ac felly fod y capel a'r tir yn eiddo cyfreithlon i Mr. Lloyd, Coedmore, etifedd y perchenog gwreiddiol. Pan ddeallwyd

156

hyny, cymerodd Mr. Lloyd feddiant o hono, a rhoddodd ef trwy weithred newydd i fod yn eiddo i'r blaid Galfinaidd, ac yn eu meddiant hwy y mae hyd yn bresenol. Dyddiad y weithred newydd yw Ionawr 25ain, 1828. Wedi i'r Annibynwyr gael meddiant o'r capel rhoddasant alwad i Mr. Daniel Davies, Aberteifi, a bu yr achos dan ei ofal ef hyd y flwyddyn 1854. Cynorthwyid ef am rai blynyddau gan Meistri W. Miles, Tyrhos, a David Owen, Aberteifi. Rhif yr aelodau yn Llechryd oedd 45 pan y dechreuodd Mr. Davies ei weinidogaeth yn eu plith, ond yr oeddynt dros ddau cant pan y rhoddodd ef eu gofal i fyny. Cafodd y capel ei ail adeiladu yn nhymor gweinidogaeth Mr. Davies, ac y mae hefyd yn ei ymyl dy cyfleus at gadw ysgol ddyddiol. Yn y flwyddyn 1856, rhoddodd yr eglwys hon, mewn cysylltiad a Tyrhos, alwad i Mr. Rees Morgan, o athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef Awst 12fed a'r 13eg, yn y flwyddyn hono. Cynaliwyd cyfarfodydd yr urddiad y dydd cyntaf yn Nhyrhos a'r ail ddydd yn Llechryd. Cymerwyd rhan yn y gwasanaeth gan Meistri D. Davies, Aberteifi; J. Davies, Glandwr; W. Morgan, Troedyrhiw, Merthyr; S. Griffiths, Horeb; S. Evans, Hebron ; J. M. Evans, Trefgarn; J. Williams, Castellnewydd ; D. Bateman, Rhosycaerau, ac eraill. Bu Mr. Morgan yn llafurus, llwyddianus, a pharchus iawn yma hyd y flwyddyn 1863, pryd y symudodd i Glynnedd. Yn y flwyddyn 1864, rhoddodd yr eglwys yn Llechryd alwad i Mr. William Rees, myfyriwr yn yr Athrofa Orllewinol yn Plymouth, ac urddwyd ef yma yn mis Rhagfyr, y flwyddyn hono. Efe yw y gweinidog yma hyd yn bresenol. Aelod gwreiddiol o eglwys Trelech yw Mr. Rees, a pherthynas agos i'r diweddar Mr. Rees, Llanelli.

Mae nifer lluosog o ddynion rhagorol iawn wedi bod yn perthyn i'r achos yn y lle hwn o bryd i bryd, ond nid ydym ni wedi gallu dyfod o hyd i enwau ond ychydig o honynt. Mae coffadwriaeth Henry Edwards, David Thomas, Thomas Griffiths, ac Owen Jones yn barchus iawn yn yr eglwys a'r ardal hyd y dydd hwn. Ond dichon mai y cymeriad mwyaf adnabyddus trwy yr holl wlad o aelodau yr eglwys hon yn yr oes ddiweddaf oedd Dafydd Siencyn Morgan, y cerddor diail. Yr oedd ei enw ef haner can' mlynedd yn ol yn adnabyddus trwy y rhan fwyaf o Ddeheudir Cymru, ac mae yn debygol iddo wneuthur mwy tuag at ddiwyllio cerddoriaeth y cysegr nag un o'i gydoeswyr yn Nghymru. Teithiai i leoedd pell ac agos i gadw ysgolion can. Y mae amryw donau o'i gynghaneddiad a rhai o'i gyfansoddiad ef mewn arferiad hyd y dydd hwn. Y mae y gwr enwog hwn wedi gorphwys oddiwrth ei lafur er's deng-mlynedd-ar-hugain bellach. Claddwyd ef yn mynwent Manordeifi.

Mae yn dra thebyg i lawer o aelodau yr eglwys hon yn yr oesau gynt gael eu cyfodi i'r weinidogaeth, ond o ddiffyg cofnodion eglwysig nid ydym ni wedi gallu dyfod o hyd i enwau neb o honynt, ond y rhai canlynol :-

  • Thomas Evans a'i frawd Daniel Evans, Llandygwydd. Dechreuasant bregethu yn y flwyddyn 1820, ond buont ill dau feirw yn dra buan wedi iddynt ddechreu pregethu.
  • David Thomas. Bu yntau farw yn ieuangc.
  • Thomas Griffiths, mab y gweinidog, Mr. G. Griffiths. Addysgwyd of yn athrofa Caerfyrddin, ac ar derfyniad ei amser yno urddwyd ef yn weinidog i'r cynnulleidfaoedd Ariaidd neu Undodaidd yn y Cribyn a Chiliauaeron, lle y bu farw mewn henaint teg tua dwy flynedd yn ol. Yr oedd yn adna-

157

  •  ....................byddus iawn i ddarllenwyr Cymreig flynyddau yn ol fel gohebydd mynych i'r Seren Gomer dan yr enw "Tau Gimel." Efe yw awdwr cofiant Davies, Castellhowell.
  • J. G. Davies, wyr i Mr. G. Griffiths, y gweinidog. Dechreuodd ef bregethu yn 1866. Yr oedd yn ddyn ieuangc gobeithiol iawn, ond wedi bod am ddwy flynedd yn athrofa Caerfyrddin ymaflodd y darfodedigaeth ynddo, a bu farw yn 1870.
  • Edwin A. Jones. Dechreuodd bregethu yn 1863, ac wedi bod am ychydig amser yn weinidog yn Nhyrhos, ac wedi hyny yn Rehoboth, Brynmawr, aeth i ymddwyn yn anheilwng o'i broffes, ac felly nid oes un cysylltiad rhyngddo a'r weinidogaeth er's amser bellach.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

CHARLES PRICE. Yr oll a wyddom am dano ef ydyw, mai un genedigol o sir Faesyfed ydoedd ; iddo fod am rai blynyddau, yn amser y Werinlywodraeth, yn bregethwr tithiol yn sir Aberteifi ; iddo ymsefydlu fel gweinidog plwyf Aberteifi ryw amser cyn adferiad Siarl II., o ha le y trowyd ef allan gan Ddeddf Unffurfiaeth yn 1662. Yn fuan wedi hyny gorfodwyd ef i fyned o'r parth hwn o'r wlad gan boethder yr erledigaeth. Bu farw yn Hammersmith, yn agos i Lundain, ond nid yw amser ei farwolaeth yn hysbys i ni.

JAMES DAVIES. Un genedigol o sir Faesyfed oedd yntau. Cafodd ei osod yn winidog plwyf Merthyr, gerllaw Caerfyrddin, yn amser y Werinlywodraeth, a chafodd ei droi oddiyno gan Ddeddf Unffurfiaeth yn 1662. Yn fuan wedi hyny symudodd i Aberteifi, neu y gymydogaeth uniongyrchol, lle y u am flynyddau yn ymgynal wrth gadw ysgol Ramadegol. Pan ddaeth i'r gymydogaeth hon cymerodd ofal yr eglwys Ymneillduol a ffurfiesid yma flynyddau cyn hyn gan Mr. Charles Price. A bu ef, a Mr. Jenkin Jones yn cydweinidogaethu iddi am lawer o flynyddau. Yr oedd Mr. Davies yn byw yn nhrf Abertcifi yn 1672, canys trwyddedodd ei dy yno yn y flwyddyn hono at bregethu ynddo. Yr oedd yn fyw, ac yn weinidog i'r eglwys sydd yn awr yn Llechryd, yn y flwyddyn 1675. Nis gwyddom pa bryd y bu farw. Dywed Dr. Calamy am dano, ei fod yn ddyn gostyngedig a gwylaidd, yn ysgolhaig da, yn fyfyriwr caled, ac yn bregethwr galluog, eglur, a doniol, a bod  bregethau yn cael en dilyn gan fendith neillduol yr Arglwydd. Dywed hefyd iddo ddyoddef llawer o erledigaethau yn amyneddgar, ac iddo farw yn ddedwydd iawn, a bod pawl) o'i gydnabod yn galaru yn fawr ar ei ol.

JENKIN JONES. Yr oed ef yn byw yn Nghilgeran, ac yn henuriad athrawiaethol yn yr eglwys Ymneillduol yn yr ardal hono. Trwyddedodd ei dy at bregethu ynddo yn 1672, ac yr oedd yn cydweinidogaethu a Mr. James Davies yn 1675. Dyna y cwbl a wyddom ni am dano. Gau fod Mr. Henry Maurice yn ei ysgrif ar Eglwysi Ymneillduol Cymru yn ei alw " Captain Jenkin Jones," yr ydym yn cad ein gogwyddo yn gryf i gredu mai yr un ydoedd a'r enwog Jenkin Jones o Landdetty, ac wedi hyny o Langattwg, Glynuedd. Dywedasom yn nghofiant Mr. Jones yn nglyn a hanes Maes-yr-haf, Castellnedd, iddo mill ai marw yn y flwyddyn 1660, neu orfod ymguddio rhag ei erlidwyr. Dichon mai yn y parth hwn o'r wlad y cafodd le i ymguddio.

158

JOHN THOMAS.  Er pob ymchwiliad yr ydym wedi methu casglu ond y peth nesaf i ddim o hanes y gwr da hwn. Yn Llwyngrawys, yn mhlwyf Llangoedmore, yr oedd yn cyfaneddu, ac mae yn dra thebyg mai efe Oedd perchenog y lle hwnw, ac amryw leoedd eraill. Bernir iddo dderbyn ei addysg yn un o'r ddwy brif athrofa. Nis gwyddom pa bryd y dechreuodd ei weinidogaeth yn Llechryd. Yn y flwyddyn 1688, ar doriad gwawr rhyddid crefyddol, cafodd f, nc amryw weinidogion Ymneillduol eraill, ei urddo. Parhaodd i weinidogaethu yn Llechryd, a'r cangenau, hyd derfyn ei oes. Nis gwyddom pa bryd y bu farw, ond y mae yn dra sicr ei fod wedi mares cyn y flwyddyn 1715, gan nad yw Dr. John Evans yn yr ystadcgau a gasglwyd ganddo yn y flwyddyn hono yn son dim am ei enw. Cawn ragor nag un crybwylliad o'i enw yn hanes r ddadl fu yn eglwys Henllan yn 1707-1710. Ymddengys i fod ef yn ochri i'r blaid uchel-Galfinaidd yn y ddadl hono, ond y mae y ddwy blaid yn crybwyll ei enw ef mewn geiriau parchus. Yr ydym yn tybied iddo farw ryw amser rhwng 1710 a 1715.

DAVID SAIS. Yr ydym yn barnu mai brodor o gymydogaeth Trefgarn, sir Renfro, oedd ef. Yr oedd un o'r enw Thomas Sais yn aelod o'r eglwys hono ar i ffurfiad tua'r fiwyddyn 1686, a dichon mai mab iddo ef oedd Mr. David Sais. Nid oes genym un wybodaeth o hanes boreu ei oes; pa le y dechreuodd bregethu, na pha le yr addysgwyd ef. Cofnodir yn llyfr eglwys y Cilgwyn, gan Mr. Phillip Pugh, iddo gael ei urddo yn Llechryd. yn mis Awst, 1725, ac iddo farw yn 1741. Dyna y cwbl a wyddom o'i hanes.

DAVID EVANS. Nid oes genym un wybodaeth am le ci enedigaeth ef a'i ddygiad i fyny, ond gan iddo, yn ol v cofnodiad ar gareg ei fedd, farw yn 66 oed, yn 1773, gwelir mai yn 17-07 y ganwyd ef. Cafodd ei urddo yn weinidog i'r eglwysi yn Llechryd o'r Drewen, Ebrill 1739. Yr 'Deihl y gweinidogion canlynol yn bresenol yn i urddiad fel y cofnodir yn llyfr eglwys y Drewen :- Dechreuwyd trwy ddarllen a gweddio gan Mr. George Palmer, Abertawy ;  pregethodd Mr. Phillip Pugh, Llwynypiod, ar natur y gwaith a threfn eglwys Crist ; holwyd y gofyniadau gan Mr. Eyan Davie s, Hwlffordd; dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. Thomas Mauriee, Down, Llanybri; pregethodd Mr. James Lewis, Pencadair, ar ddyledswydd y gweinidog a'r g Yr oedd yn bresenol hefyd Meistri Henry Palmer, Henllan; DaviJenkins, Crugymaen; Samuel Jones, Capel &ion ; Samuel Thomas, Caerfyrddin ; Jenkin Jones, Llwyn-rhyd-owen ; Timothy Davies, Cilgwyn, ac Abel Francis, gweinidog gyda'r Bedyddwyr.

Yn Mhenypistyll, yn mhlwyf Llangoedmore, yr oedd Mr. Evans yn byw, ac yno y bu farw Ebrill 20fed, 1773, yn 66 oed. Claddwyd ef y tu allan i'r gangell yn mynwent Llangoedmore, lle y mae i gareg fedd i'w etto. 0 ddiffyg defnyddiau nid oes genym ddim yn ychwaneg o'i hanes i'w roddi. gaveled

DAVID GRIFFITHS. Nid ydym yn gwybod dim o hanes boreu  oes yntau. Cafodd ei urddo i fod yn gydweinidog a Mr. David Evans VI Llechryd a'r Drewen Ebrill 21ain, 1742. Gan ei fod yn ddeuddeg-ar-hugain oed pan yr urddwyd ef yr ydym yn lled dybied mai amaethwr parchus o'r ardal hon ydoedd, heb gael addysg reolaidd i'r weinidogaeth,  canys y mae myfyrwyr rheolaidd yn mhob cyfnod o hanes Ymneillduaeth, gydag ychydig iawn o eithriadau, yn cael eu hurddo rhwng y dwy a'r wyth-ar-hugain oed. Mae yr un sylw yn gymwysiadol at Mr. David

159

Evans, cydweinidog Mr. Griffiths, yr oedd yntau yn ddeuddeg-ar-hugain oed yn cad ei urddo. Nid yw eu hoed yn profi yn bendant na buont yu fyfyrwyr, ond y mae yn gwneyd y peth yn debygol iawn, yn enwedig pan gofier nad yw eu henwau i'w cad yn rhestr y myfyrwyr a addysgwyd yn Nghaerfyrddin yr amser hwnw, a Chaerfyrddin oedd yr unig athrofa Ymneillduol yn Nghymru y pryd hwnw. Bu Mr. Griffiths yn weinidog yn Llechryd am y tymor maith o ddeng-mlynedd-a-deugain. Bu farw Hydref 20fed, 1794, yn 84 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Manordeifi. Yn y Faenor, yn y plwyf hwn, yr oedd yn cyfaneddu. Bu un mab iddo yn offeiriad, ac yn byw yn rhywle yn nghymydogaeth Llanboidy. Nid oes ond ychydig flynyddau er pan y bu ef farw.

GRIFFITH GRIFFITHs. Nid oes genym un wybodaeth am le ei enedigaeth ef, na pha le y derbyniwyd ef yn aelod eglwysig, ac y dechreuodd bregethu. Derbyniwyd ef yn fyfyriwr i athrofa Caerfyrddin yn 1784, ac aeth oddiyno i Lechryd, lle yr urddwyd ef yn 1788 yn gynorthwywr i'r hcn weinidog, Mr. David Griffiths, ac yno y bu hyd Ionawr 31ain, 1818, pryd y bu farw yn 57 oed. Claddwyd ef yn mynwcnt Llandygwydd, ond yn Neuaddwilym, yn mhlwyf Llangoedmore, yr oedd yn cyfaneddu hyd derfyn i oes. Yr oedd Mr. Griffiths yn ddyn boneddigaidd a pharchus gan yr holl wlad. Cyfrifid ef yn un o'r ysgolfeistri rhagoraf yn ei oes. Cadwai ysgol trwy holl dymor ei wcinidogaeth, ac yn ei ysgol ef y derbyniodd y rhan fwyaf o blant boneddigion, yn gystal ag amaethwyr glanau y Teifi, cu haddysg yn yr oes hono. Ychwanegai hyny yn ddirfawr at ei ddylanwad yn y wlad.

Nid ymddengys fod Mr. Griffiths, na'i ddau ragflaenydd- D. Evans a D. Griffiths, y peth y buasai yn ddymunol eu bod fel gweinidogion yr efengyl. Nid oes genym ni un sail i'w cyhuddo o fad yn Ariaid nac yn  ond y mae yn amlwg eu bod y peth a adwaenir dan yr enw Latitudinarians, hyny yw, dynion 3-n dal nad yw o un pwys pa beth fyddo credo dyn, ond iddo fod yn foesol ei fuchedd. Yn gydweddol a'r syniad hwn cyfeillachent hwy a gweinidogion o bob credo, a newidient bulpudau yn ddiwahaniaeth a hwynt. Y canlyniad fu i'r eglwys dan cu gofal fyned yn gymysgedd o Galfiniaeth, Arminiaeth, Ariaeth, ac Undodiaeth, ac i ldi yn y diwedd rwygo yn yfflon.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

This church is one of the oldest churches in the Principality. It was started by the efforts of  Mr Charles Price, who had been thrown out of the established church at Cardigan with the coming of the Act of Uniformity in 1662. The church was embodied by Mr Price as an Independent Church earlter than 1662, and he continued as minister until he was driven out by persecution. Some time after 1662, Mr James Davies who had been turned out of Merthyr church, Carmarthenshire, came to Cardigan to open a school and took the scattered flock left by Mr Price and did his best to care for them amid the madness of the time.When Charles II  granted  a small amount of freedom to the nonconformists in 1672, the members of this church obtained licences for preaching at various houses in the area as the following records show - "Licence to James Davies to be an Independent preacher in his home in Cardigan, and the house of  John James in Cenarth, Carmarthenshire. Dated May 8th, 1672.  John James house in Cenarth, Carmarthenshire, to be a meeting house for the Independents, and James Davies house in Cardigan as well, May 8th, 1672. Jenkin Jones house in Cilgeran, Pembrokeshire, to be a place of worship for the Independents, and Jenkin Jones to be an Independent preacher in his own house."*  This limited freedom only lasted for about a year, but the friends no doubt continued to worship in various houses in secret for many years after this. There is evidence from Mr Henry Maurice that meetings were held in the house of Mr Jenkin Jones in Cilgerran in 1675 amd that Mr Jones himself was preaching there. This church or some of its branches worshipped at various times between 1672 and 1709 at Rhosgilwern, near Cilgerran, probably the name of Mr Jones' home. Also at Tirllwyd, parish of Llangoedmore, Castellnewydd Emlyn and a place called Wern. Mr James Davies and Mr Jenkin Jones were the ministers for this congregation apparently to the end of their lives, but it is likely that Mr John Thomas, Llwyngrawys was ordained before the last of the two passed away. Sometime after Mr John Thomas settled here, a dispute over christening escalated and those who opposed the christening of babies were particularly targetting the Independent members. In the face of this it was decided to have a debate with the most able on both sides speaking. The meeting was to take place at Penylan, near Frenni Fawr, and Mr John Thomas the minister of those that met at Rhosgilwern, preached for the christening of babies on the first day, and Mr John Jenkins, minister of Rhydwilym, to preach for the opposition on the following day. This took place in 1691. Instead of solving the problem these meetings ingnited the argument further. The result was that those in favour of christening babies asked Mr Samuel Jones, Brynllywarch, to write a book on the subject, but his health would not allow this and he asked his talented friend and former student, Mr James Owen, to undertake the task. Mr Owen wrote an informative book, listing twelve reasons to christen babies. Those who were against realised  they had no one in Wales who could respond, so they translated it into English so that Mr Benjamin Keach could write a reply to this, once this was done they then had to translate it into Welsh again. It was published under the name of " Enlightening breaks out in Wales". Mr Owen published another reply and the argument quitened for a while.

It was in houses that this church, like many others in Wales, worshipped in 1709 when the first house of worship was built in Llechryd. It is said that some local bigwig threatened to pull the house down, when the congregation was worshipping in Tirllwyd, but the night before the threat was to be carried out he was taken ill and died within a few hours. Thomas Lloyd, Esq., of Coedmore, gave land to build a chapel for a lease of  999 years. We believe that Mr John Thomas, the minister, was still alive when the chapel was built in 1709, and lived for 2 - 3 years beyond that. It appears that the church depended on occasional ministry for some years after the death of Mr Thomas. We cannot find any name of a minister that was here between Mr Thomas' death and the ordination of Mr Davis Sais in 1725. Mr Sais continued here until 1741 when he died. There was a branch that had formed an Independent church at Brynberian prior to his ministry, and another at Trewyddel, and in 1737 the branch in Cenarth and Castellnewydd built a chapel at Trewen. It appears that Mr Lewis Jones, later of  Bridgend, was co-minister here with Mr Sais at Drewen and Llechreyd for about a year and in 1739 Mr David Evans was ordained as a supporting minister here but the full load soon landed on his shoulders. In 1742 Mr David Griffiths was ordained to help him, they worked together until the death of Mr Evans in 1773, then Mr Griffiths was the only minister for some 14 years. In 1788 Mr Griffith Griffiths was ordained to be co-minister with him and on his death the full ministry fell to Mr Griffith Griffiths, who remained here until his death in 1818. None of the aforementioned three ministers were committed to what was considered " healthy teaching" If they themselves were not confessed Arminian, Pelegian or Arian, they were friendly with ministers who were, and opened their pulpits to them. The branch at Trewen left the mother church at Llechryd soon after the death of Mr Evans, they chose a man who was evangelistic in his belief to be their minister. Things continued quietly in Llechryd until the death of Mr G Griffiths, and a short time afterwards. After his death  a Mr David Davies, Neuaddlwyd, was ordained here , but he was totally useless, if not bad and he was refused after three years; he spent the rest of his life as a businesman in Llanelli, Carmarthenshire, without any connection to religion. About the time that D Davies left the church was a cauldron of heated argument regarding the main principles of religion.There were some who were Arminian, some Arian and some Unitarian, but around half the church were possesed of views that were considered truly evangelist. In the midst of all the heated argument came Mr Methusalah Davies, a student in Carmarthen, passed through and was invited to stay here on trial. Soon some of the members were talking of ordaining him, and this caused arguments. One faction wanted to have Arian and Unitarian ministers officiating and the other side flatly refused. The result was that the church was torn in two.The Calvinistic Independents were shut out of the chapel and the Arminians and Arians held on to it for a short time. It soon came to light that the lease was no longer legal because all the signatories were dead, so the land and chapel were the legal property of Mr Lloyd, Coedmore, who inherited from the original owner. When Mr Lloyd realised this he took possession and then gave it to the Calvinistic sector under a new lease, and remains in their possession to this day. The date on the new lease was January 15th, 1828. When they took possession the Independents called Mr Daniel Davies, Cardigan, and the cause remaines under his care until 1854. He was supported for some years by Messrs D Miles, Ty'rhos and David Owen, Cardigan. There were 45 members in Llechryd when Mr Davies took up the ministry, but they were over 200 when he left. The chapel was rebuilt in the time of Mr Davies' ministry and a convenient house close by to hold a daily school. In 1865, this church along with Ty'rhos, called Mr Rees Morgan, Brecon College, and he was ordained on August 12th and 13th of that year. The ordination services were held on the first day at Ty'rhos and the second at Llechryd. The following took part in the services - Messrs  D. Davies, Cardigan; J. Davies, Glandwr; W. Morgan, Troedyrhiw, Merthyr; S. Griffiths, Horeb; S. Evans, Hebron ; J. M. Evans, Trefgarn; J. Williams, Newcastle Emlyn ; D. Bateman, Rhosycaerau, and others. Mr Morgan was industrious, successful and well respected here until 1863, when he moved to Glyn Neath. In 1864 Llechryd called Mr William Rees, a student from the Western College in Plymouth, he was ordained here in December of that year. He is the current minister. He was originally from Trelech and a close relation to Mr Rees, Llanelli.

There has been many excellent people associated with this place, we cannot mention them all. Remembered with great respect to this day are Henry Edwards, David Thomas, Thomas Griffiths, and Owen Jones.Undoubtedly the most well known member of this chapel was Dafydd Siencyn Morgan, the incomparable musician. Fifty years ago his name was well known through most of South Wales, and it is likely that he did more for religious music than any of his contemporaries in Wales. He would travel vast distances to hold singing schools.Many of his compositions and arrangements are still in use today.He has been at rest for 30 years now. He is buried at Manordeifi.

It is very likely that many were raised to the ministry here, but due to the lack of church records we only have the following names :-
 

  • THOMAS EVANS and his brother DANIEL EVANS, Llandygwydd. they started preaching in1820, but both died soon after that.
  • DAVID THOMAS - he also died young.
  • THOMAS GRIFFITHS - son of the minister, Mr G. Griffiths - educated Carmarthen - ordained to the Arian/Unitarian congregation at Cribyn and Ciliauaeron, where he died of old age two years ago - wrote for Seren Gomer under pseudonym "Tau Gimel" - author of biographs of Davies, Castellhowell.
  • J G DAVIES -grandson of Mr G. Griffiths, minister - began to preach 1866 - educated Carmarthen 2 years then contracted tuberculosis - Died 1870.
  •  EDWIN A JONES -  began preaching 1863 - short time as minister Ty'rhos - moved to Rehoboth, Brynmawr - then dubious behaviour broke his association with religion.

BIOGRAPHICAL NOTES **

CHARLES PRICE - born Radnorshire -travelling preacher in Cardiganshire - minister in Cardigan, turned out in 1662 - Died Hammersmith, London date not known.

JAMES DAVIES - born Radnorshire - minister Merthyr, Carmarthen removed 1662 by the Act of Uniformity - kept a Grammar School in Cardigan - joint ministry with Jenkin Jones of Independent church - Llechryd 1675.

JENKIN JONES - Elder in Cilgerran at one time - joint minister with James Davies in 1675 - beleived to be same person as Jenkin Jones Llangattog

JOHN THOMAS - Lived Llangrawys, Llangoedmore - ordained 1688 - Llechryd to the end of his life - Died between 1710 and 1715.

DAVID SAIS - believed from Trefgarn, Pembrokeshire- ordained Llechryd 1725 - Died 1741.

DAVID EVANS - Died 1773 age 66 - probably born 1707 - ordained Llechryd and Trewern 1739 - buried Llangoedmore.

DAVID GRIFFITHS - ordained as joint minister Llechryd and Trewern 1742 - Died October 1794 age 84 - buried Manordeifi

GRIFFITH GRIFFITHS -  Carmarthen College 1784 - ordained Llechryd 1788 - died there January 31st, 1818 age 57 - buried Llandygwydd.


*State Papers. Interregnum.
**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

CAPEL MAIR, ABERTEIFI

Yn y flwyddyn 1792 yr oedd hen wraig, aelod o Benrhiwgaled, o'r enw Esther Phillips, wedi dyfod i fyw i'r dref hon, a chan nad oedd un capel na chynnulloedfa o'i henwad ei hun iddi hi i ymuno a hwynt, elai yn achlysur i Ddrewyddel, a chafodd gan Mr John Phillips gweinidog y lle hwnw, addaw dyfod i bregethu i'w thy hi. Ty bychan ydoedd yn Pwllhai. Yn mhen ychedigaeth Mr Phillips i bregethu yno yn lled gyson bob bythefnos, a byddai Mr Benjamin Hughes, Cilgeran, pregethwr cynorthwyol tra phobogaidd, yn pregethu yno yn achlysurol. Rhoddid pregeth yn awr ac eilwaith hefyd gan Mr B. Evans, Drewen, a Dr Phillips, Neuaddlwyd. Ennillwyd rhai o drigolion y dref trwy y pregethau hyn i ddyfod i geisio crefydd. Ond elent i Drewyddel i gael eu derbyn yn aelodau eglwysig gan nad oedd yma un eglwys wedi cael ei ffurfio. Yn mhen amser aeth ty Esther Phillips yn rhy fychan i gynwys y gwrandawyr,

160 

fel y bu raid edrych allan am le mwy eang a chyfleus. Cafwyd hen ystordy, yn agos i'r Angel Hotel, ar ardreth, a chyfaddaswyd ef i fod yn lle addoliad. Llanwyd y lle hwnw yn fuan, a chorpholwyd yno eglwys fel cangen o Drewyddel. Ond am gryn amser wedi corpholiad yr eglwys diaconiaid Trewyddel fyddai yn dyfod yma ar y Sabbothau cymundeb i gario yr elfenau, oblegid y mae yn debygol nad oedd neb yn yr eglwys ieuangc a fernid yn addas i gael ei wneyd yn ddiacon. Fel hyn y parhaodd pethau cyhyd ag y bu yr achos dan ofal Mr. John Phillips. Er fod yma yn awr amryw o aelodau, etto gan mai tlodion oeddynt gan mwyaf oll, teimlent fod talu ardreth yr ystafell a threuliau eraill yr achos yn faich trwm iawn iddynt, a barnent y gallasent wneyd yn well pe yr adeiladesid capel mewn rhyw fan cyfleus. Rhoddodd Mr. David Dayies, masnachydd cyfrifol a chyfoethog yn y dref, ddarn o dir yn Heol Mair at adeiladu capel am chwe' cheiniog y flwyddyn o ardreth dros byth. Sicrhawyd y tir i'r enwad Annibynol mewn gweithred tra y byddo dwfr yn rhedeg yn afon Teifi. Dechreuwyd adeiladu y capel yn 1803, ond gan fod y bobl yn ychydig ac yn dlodion, a'r gweinidog, Mr. Phillips, Trewyddel, yn analluog oherwydd llesgedd, ac amryw ofalon eraill, i roddi nemawr o help i'r gwaith, gellir yn briodol ddyweyd mai mewn amseroedd blinion yr adeiladwyd y muriau. Wedi llawer o drafferth a rhwystrau cafwyd y ty dan do, ond er nad oedd ynddo oriel na nemawr o eisteddleoedd, yr oedd arno faich o gan' punt o ddyled ; a pheth oedd waeth, yr oedd y bobl mewn anghydfod oherwydd methu cydweled am ryw bethau yn nghylch adeiladaeth y capel. Ymadawodd un ar ol y llall a'r achos, fel yr oedd wedi myned i fin trancedigaeth. Yn y flwyddyn 1812, daeth Mr. Danicl Davies, Rhesycae, aelod gwreiddiol o Drewyddel, i fod yn gynorthwywr a Mr. Phillips yn Nhrewyddel a'r canghenau. Bu ei ddyfodiad ef yma yn fywyd o farwolaeth i'r achos yn y dref Yr oedd y capel o hyd heb ei orphen, a'r ddyled yn aros arno. Ond trwy ymdrechion Mr. Dayies talwyd y ddyled yn lled fuan, a gosodwyd oriel ac eisteddleoedd yn y capel. 0 hyn allan aeth pethau yn mlaen yn nodedig o lewyrchus. Lluosogodd yr eglwys a chynyddodd y gynnulleidfa. Yn 1831, tynwyd yr hen gapel i lawr ac adeiladwyd yn ei le addoldy hardd, yn mesur 48 troedfedd o hyd wrth 36 o led, ac oriel helaeth ynddo. Talwyd am hwn etto yn mhen ychydig amser, a gorlanwyd ef o aelodau a gwrandawyr. Yr oedd llwyddiant yr achos yn y dref yn awr yn fwy rhyfedd gan fod cynydd yr eglwysi yn Llechryd a Thyrhos dan weinidogaeth Mr. Davies a'i gynorthwywyr, a ffurfiad eglwys yn Llandudoch, yn cadw pobl y wlad oddiamgylch rhag dyfod mwyach i chwyddo cynnulleidfa y dref. Parhaodd pethau i fyned yn mlaen yn llewyrchus iawn yma hyd derfyn oes lafurus Mr. D. Davies. Pan aeth ef i deimlo pwys henaint yn ei wasgu, anogodd yr eglwys edrych allan am ganlyniedydd iddo, fel y gallasai ef ymneillduo o'r weinidogaeth sefydlog, ond addawai wneyd yr oll a fedrai fel cynorthwywr i'w ganlyniedydd. Yr oedd yn awyddus am weled gweinidog wedi ymsefydlu yma cyn ei farw, rhag ofn ar ol ei farwolaeth y buasai terfysg yn ymgodi yn yr eglwys yn nghylch dewisiad gweinidog, a chafodd ei ddymuniad. Yn mis Mai, 1864, rhoddodd ei ofal gweinidogaethol i fyny, ac yn nechreu y flwyddyn ganlynol rhoddodd ef a'r eglwys alwad unfrydol i Mr. William Davies, aelod o Drelech, a myfyriwr yn athrofa Aberhonddu. Cynaliwyd cyfarfodydd urddiad Mr. Davies Ebrill 19eg a'r 20fed, 1865. Pregethwyd y nos gyntaf gan Meistri W. E. Jones, Ceinewydd, a T. Phillips

161

Horeb. Dranoeth am ddeg pregethodd Mr. O. Thomas, Brynmair, ar natur eglwys; holwyd y gofyniadau a dyrchafwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Davies, yr hen weinidog ; pregethwyd ar ddyledswydd y gweinidog gan Mr. I. Williams, Trelech, ac ar ddyledswydd yr eglwys gan Mr. W, Evans, Aberaeron. Am ddau yn y prydnawn pregethodd Meistri D Jones. Penygroes, a D. Jones, Drewen ; ac yn yr hwyr pregethodd Meistri G. Williams, Trewyddel, ac E. Lewis, Brynberian. Dyma yr urddiad cyntaf yn ol trefn yr Annibynwyr a gymerodd le yn y dref hon, canys yr oedd Mr. Daniel Davies yn weinidog urddedig flynyddau cyn iddo ddyfod yma. Bu yr hen weinidog yn gynorthwyol iawn i'r gweinidog ieuangc hyd derfyn ei oes yn 1867. Yn y flwyddyn 1868, penderfynodd yr eglwys adeiladu capel newydd helaethach a harddach na'r un a adeiladesid yn 1831, ac ar yr 20fed o Fai, 1869, tynwyd yr hen dy i lawr a dechreuwyd adeiladu yr un presenol, yn ol cynllun Mr. Thomas, Glandwr, gan Mr. J. R. Daniel, Aberteifi. Gorphenwyd y gwaith ac agorwyd y ty newydd Medi 21ain a'r 22ain, 1870. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri I. Williams, Penygroes; S. Evans, Hebron; E. Lewis, Brynberian; J. G. Morris, Trefdraeth ; T. Phillips, Horeb ; J. Davies, Gedeon ; J. Davies, Glynarthen; T. Davies, Llanelli; D. Jones, B.A., Merthyr; I. Williams, Trelech ; T. Thomas, Glandwr, a Dr. W. Rees, Liverpool. Costiodd yr adeilad yn agos i 1,500p. Casglwyd erbyn diwedd cyfarfodydd yr agoriad 900p. Mae hwn yn un o'r capeli prydferthaf yn y Dywysogaeth, yn mesur 61 troedfedd wrth 41, a llenwir ef gan gynnulleidfa fywiog a siriol. Mor wahanol yw pethau yma yn awr i'r hyn oeddynt pan adeiladwyd y capel cyntaf. Rhif yr aelodau yn bresenol yw 360. Hyderwn fod gan Mr. Davies, y gweinidog presenol, oes hirfaith o'i flaen fel ei ragflaenydd enwog. Bu y Gymanfa Orllewinol yma yn 1817, a chymanfa nodedig o lewyrchus ydoedd. Darfu i'r dylanwadau grymus a brofwyd yn y gymanfa hono lwyr ymlid ymaith holl olion ac effeithiau yr ymryson diflas a fuasai yn nychu yr eglwys flynyddau cyn hyny, a bu yn foddion i gychwyn diwygiad grymus a bendithiol iawn yma. Cynaliwyd yr ail gymanfa yma yn 1836, ac yr oedd hono hefyd yn rhyfeddol o lwyddianus.

Mae llawer o gymeriadau rhagorol iawn wedi bod yn dal cysylltiad a'r achos hwn o bryd i bryd, a gwragedd duwiol ar gychwyniad yr achos ddarfu hynodi eu hunain fwyaf am eu llafur a'u defnyddioldeb. Mae enwau Esther Phillips, Anne James, Trefigan-lodge; Mally William Evan, Betty Finch, Bet Davies, Lleine, a hen wraig dduwiol y Clun, yn barchus ac anwyl yn yr eglwys hyd y dydd hwn, a dydd y farn yn unig a ddengys pa faint o ddaioni a wnaethant gyda'r achos goreu. Sonir yn barchus hefyd am enwau George Thomas, William Finch, Shon, Rhosfach ; Shon o Felin-y-dyffryn ; Jonah, Rhoshill ; David Beynon Eyans, Cadben David Timothy, ac eraill.

Cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon

  • David Owen. Urddwyd ef yn Llechryd fel cynorthwywr Mr. Davies. Gwelir ei hanes yn nglyn a Siloah, sir Benfro.
  • Henry Jones. Addysgwyd ef yn Aberhonddu. Urddwyd ef yn Painscastle, sir Faesyfed, ac y mae er's blynyddau bellach yn weinidog yn Kingswood, sir Gaerloew.
  • William Evans. Wedi gorphen ei amser yn athrofa Aberhonddu,

162 

  •  ......................urddwyd ef yn Nghwmwysg a Threcastell, lle y mae etto yn barchus a defnyddiol.
  • John Beynon Dayies. Bu yntau yn athrofa Aberhonddu, ac y mae yn awr yn weinidog yn Mount Stuart, Caerdydd.
  • John Picton Evans. Wedi bod am ddwy flynedd yn athrofa Aberhonddu, gwaelodd ei iechyd, a chynghorodd y meddygon ef i fyned am fordaith i Awstralia, lle y mae yn bresenol, ac yn gwellhau yn ei iechyd.

Diaconiaid presenol yr eglwys ydyw Meistri T. Griffiths, Draper ; W. Jones, Pwllhai; A. Morgan, O. Picton Dayies, J. R. Daniel, a John Evans.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL

(Not fully extracted)

DANIEL DAVIES. Ganwyd y gweinidog enwog a defnyddiol hwn mewn amaethdy a elwir Penywern, yn mhlwyf Trewyddel, sir Benfro, yn y flwyddyn 1780. .....................................

163 / 164/ 165

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

In 1792 there was an old lady, a member of Penrhiwgaled, named Esther Phillips, came to live in this town and as there was no chapel of her denomination she went to Trewyddel to worship, and was given a promise by Mr John Phillips that he would come and preach in her house. Pwllhai was a small house. Soon Mr Phillips was preaching there fortnightly fairly regularly and Mr Benjamin Hughes, Cilgerran, was preaching there occasionally. Once in a while Mr B Evans, Trewen and Dr Phillips, Neuaddlwyd also came to preach. Some of the local inhabitants were won over to seek religion as a result, they went to Trewyddel to be confirmed as there was no chapel here. In time Esther Phillips house became too small and an old storehouse near the Angel hotel was acquired and adapted for worship. The place was soon full and a church was formed there as a branch of Trewyddel. For some time after the formation of the church the deacons from Trewyddel came here on Communion Sundays to carry the elements, it was probably thought that no one from the new church had the experience to be made a Deacon. Things continued like this while Mr Phillips remained their minister. They felt that the cost of continuing as they were was too high, as they were not a rich congregation, and that it would be better for them to have a purpose built chapel somewhere convenient. Mr David Davies, a responsible and well off businessman in the town, gave a piece of land on Heol Mair (Mary Street) for sixpence a year, without limit, to build a chapel. The land was secured to the Independents while there was water in the River Teify. Building began in 1803, but as the people were few and also poor, the minister Mr Phillips, Trewyddel, due to debility and many other commitments, unable to help. It can be said that the walls were built in sad conditions. After many problems the roof was eventually put on, and despite the fact it had no gallery and few seats the debt was already £500. To make matters worse there was discord among the members regarding some of the building. People left one by one until it was on the edge of tragedy. In 1812 Mr Daniel Davies, Rheycae, originally a member of Trewyddel, became a supporting preacher to Mr Phillips in his ministry. His coming breathed new life into the cause in the town, the chapel was still unfinished and the debt remained.
With Mr Davies' efforts the debt was paid fairly soon, and the chapel was fitted with a gallery and seats. From then on the cause did well. In 1831 the old chapel was demolished and a handsome new chapel was built in its place, measuring 48 x 36 feet with an extensive gallery. This was paid for quite soon and it was overfull with members and listeners. The increase in the town was all the more strange as Llechryd and Tyrhos had grown under the ministryof Mr Davies and his helpers, as well as the formation of a new church at Llandudoch, discouraging the country people from swelling the numbers in the town.Things continued to go well until Mr Davies became elderly and he encouraged the church to find its own minister, but promised to back them in any way he could. He was keen to see a minister settle here in order to prevent any problems and both he and the church sent a call to Mr William Davies, a member at Trelech and a student at Brecon. His ordination services were held on April19th and 20th, 1865. The first evening sermons were given by Messrs W. E. Jones, New Quay, and T. Phillips Horeb.Next day at 10 Mr O. Thomas, Brynmair, preached on the nature of a church, the questions were asked and the ordination prayer given by Mr D. Davies, the old minister; a sermon on the duty of a minister given by Mr I. Williams, Trelech, and on the duty of a church by Mr W. Evans, Aberaeron. At 2 in the afternoon Messrs D Jones. Penygroes, and D. Jones, Trewen ; in the evening sermons were given by Messrs G Williams, Trewyddel, and E. Lewis, Brynberian. This was  the first ordination for the Independent denomination in this town as Mr Daniel Davies was already ordained before he came here. The old minister was very supportive until the end of his life in 1867. In 1868 the church decided to build a bigger and better chapel than the one built in 1831, and on the 20th of May, 1869 the old house was pulled down and the new one started according to the plans of Mr Thomas, Glandwr, by Mr J R Daniel, Cardigan. The work was completed and it was opened on September 21st and 22nd, 1870. Those who officiated were :- Messrs I. Williams, Penygroes; S. Evans, Hebron; E. Lewis, Brynberian; J. G. Morris, Trefdraeth ; T. Phillips, Horeb ; J. Davies, Gedeon ; J. Davies, Glynarthen; T. Davies, Llanelli; D. Jones, B.A., Merthyr; I. Williams, Trelech ; T. Thomas, Glandwr, a Dr. W. Rees, Liverpool. The cost was £1,500, by the end of the opening services £900 had been collected. This is one of the most beautiful chapels in the Principality, measuring 61 x 41 feet, and is filled by a cheerful congregation. Things are so different here now compared to when the first chapel was built. The current membership 360, we hope that Mr Davies has a long and useful life ahead of him like his illustrious predecessor.The Western Festival was held here in 1817, and it was very successful. The influence of the atmosphere at this festival chased out all the unpleasant things, and it was the beginning of a strong revival here. A second festival was held here in 1836 which was also very successful.

There have been many characters associated with this cause from time to time, and godly women have distinguished themselves from the beginning. The names of  Esther Phillips, Anne James, Trefigan-lodge; Mally William Evan, Betty Finch, Bet Davies, Lleine, and the holy old lady of Clun, are respected and loved to this day, and the day of judgement will tell of their goodness. The following names are remembered with respect  George Thomas, William Finch, Shon, Rhosfach, Shon of Felin-y-dyffryn ; Jonah, Rhoshill ; David Beynon Eyans, Cadben David Timothy, and others.

The following were raised to preach here:-

  • DAVID OWEN -ordained in Llechrydas a supporter to Mr. Davies - see Siloah, Pembrokeshhire.
  • HENRY JONES - Educated Brecon -ordained Painscastle, Radnorshire - minister at Kingswood, Gloucestershire.
  • WILLIAM EVANS -After finishing in Brecon, ordained in Cwmwysg and Trecastle where he remains.
  • JOHN BEYNON DAVIES - Educated Brecon now minister at Mount Stuart, Cardiff.
  • JOHN PICTON EVANS - After 2 years at Brecon his health deteriorated, advised to take a long voyage to Australia, where he is currently improving.

The current Deacons are Messrs T. Griffiths, Draper ; W. Jones, Pwllhai; A. Morgan, O. Picton Dayies, J. R. Daniel, and John Evans.

BIOGRAPHICAL NOTES *

Not fully extracted
DANIEL DAVIES - born at Penywern Farm, Trewyddel, Pembrokeshire 1780

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

FFYNONBEDR

(Tre-main parish)

Capel bychan, ond nodedig o dlws, yw hwn, yn cynwys tua 150 o eisteddleoedd, o fewn tair milldir i Aberteifi, ac heb fod yn mhell o'r brifffordd sydd yn arwain o'r dref  hono i Aberaeron. Yr oedd awydd am gael capel Annibynol yn yr ardal hon er's deugain mlynedd, gan nad oedd un capel perthynol i'r enwad yn nes nag Aberteifi a Brynmair, a buasai capel wedi ei adeiladu yma er's blynyddau pe gallesid cael tir i'w adeiladu arno. O'r diwedd daeth tyddyn yn y gymydogaeth yn eiddo i Mr. David Williams, Treferddiuchaf, a rhoddodd ef haner erw o'r tyddyn hwnw at adeiladu capel a lle i gladdu y meirw. Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1865, ac y mae Mr. Williams yn garedig wedi rhoddi y lle i'r gynnulleidfa am swllt y flwyddyn ar les o 999 o flynyddau. Cyn gynted ag y cafwyd y capel yn barod corpholwyd yma eglwys o 26 o aelodau, gan mwyaf o Gapel Mair, Aberteifi. Gweinyddwyd y cymundeb cyntaf yma gan yr hen weinidog, Mr. Daniel Davies, Aberteifi. Wedi hyn bu yr eglwys fechan am bum' mlynedd dan ofal gweinidogaethol Mr. W. Davies, canlyniedydd Mr. D. Dayies yn Aberteifi. Bu llafur Mr. Davies yma yn llwyddianus. Yn nhymor i weinidogaeth ef talwyd y geiniog olaf o'r ddau-cant-a-haner o bunau a gostiodd yr adeiladaeth. Yn 1871, rhoddodd Mr. Davies ofal y lle i fyny, a dilynwyd ef yma gan Mr. W. Rees, Llechryd, ac efe yw y gweinidog yn bresenol. Mae yr aelodau yn awr yn 60 o rif, a'r capel yn agos yn llawn bob Sabboth. Mae yr achos bychan hwn mewn agwedd nodedig o lewyrchus.

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

A small but very pretty chapel with around a 150 seats, within 3 miles of Cardigan, not far from the main road from there to Aberaeron. There had been a longing for an Independent chapel in this area for more than forty years, as there was not one closer than Cardigan and Brynmair, and a chapel would have been built here long ago if there had been land available. Eventually a smallholding was acquired by Mr David Williams, Treferddiuchaf, and he gave half an acre of land on that smallholding to build a chapel and for a cemetery. The chapel was built in 1865, and Mr Williams has granted it on a lease of 1/- a year for 999 years. As soon as the chapel was ready a church was formed of 26 members, mostly from Capel Mair. The first communion was celebrated by the old minister Mr Daniel Davies, Cardigan. For the next five years the little church was under the care of Mr W Davies, Mr D Davies' successor in Cardigan. During his ministry the last penny of the £250 debt was paid. In 1871 Mr Davies gave up the care and was followed by Mr W Rees, Llechryd, who is the current minister. The membership is now 60 and the chapel is in very good shape.

HOPE CHAPEL, ABERTEIFI

Yn y flwyddyn 1837, ymsefydlodd Mr. Thomas Lloyd o Hwlffordd yn y dref hon fel masnachydd, a chan ei fod yn aelod ac yn bregethwr gyda'r Annibynwyr, ac yn anwybodus o'r iaith Gymraeg, darfu iddo trwy gymorth Mr. Daniel Davies, gweinidog Capel Mair, wneyd cynygiad ar ddechreu achos Saesonig yma. Cafwyd ychydig bersonau i gefnogi y cynygiad. Adeiladwyd gapel bychan a ffurfiwyd eglwys ynddo. Yn fuan wedi ffurfiad yr eglwys urddwyd Mr. David Phillips o athrofa

Translation by Maureen Saycell (Nov 2008)

In 1837, Mr Thomas Lloyd, Haverfordwest, a businessman settled in this town. He was a member and preacher with the Independents, but had no knowledge of Welsh, and with help from Mr Daniel Davies, Capel Mair, made an effort to set up an English cause here. A few people backed him, a small chapel built and a church formed. Soon after Mr David Phillips, from Rotheram College, came here. After a few years he left for his home area of Cilcennin where he remains, but with no connection to religion. After his departure a call was sent to Mr Richard Hancock, Brecon College, in 1849, he was also here for a few years, then moved to Llanelli, Carmarthenshire. The next minister was Mr R Breeze, but he only stayed for two to three years. In 1861 Mr D Jones was ordained here, he was a student at the time in Mr D Palmer's school in this town. He was here for six years, then went to Neath and is currently in America. Next came Mr J N Richards, a student from Brecon College, he was here from 1869 and 1873, when he moved to Penygroes, Pembrokeshire. Soon after this a call was sent to Mr Lewis Beynon of Bristol, he is the current minister. This has been a small and weak cause from the start, it could not be much different as there is only a small English population in the town, most of them being with the established church if anywhere. There was many gaps of a year or more between one leaving and the other arriving as ministers, Mr Daniel Davies would fill in as minister at those times. Mr T Lloyd, who began the cause with Mr Davies, is still alive in Newport. Monmouthshire. His daughter is the widow of Mr David Duduley Evans, Baptist minister in that town.

CONTINUED

[Gareth Hicks:  10 Nov 2008]