Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Yvonne John (March 2008)

Carmarthenshire section (Vol 3) - Pages 435 - 448

Chapels below;

 


Pages 435 - 448

435

(Continued) HEOL AWST, CAERFYRDDIN

 

soddiad llenyddol, ac y mae ol esgeulusdra a diofalwch ar lawer rhan o hono; ac nid yw ei ffeithiau a'i ffugyrau bob amser yn gyfryw ag y gellir eu cymeryd heb drafferth i ymchwilio i'w cywirdeb. Ond erys er hyny yn gofgolofn o'i lafur mawr.

Bu Mr. Peter yn briod ddwy waith. Priododd y tro cyntaf a gweddw i un Mr. Lewis, masnachydd cyfrifol yn Nghaerfyrddin ; ac wedi byw yn nghyd yn gysurus am bum'-mlynedd-ar-hugain bu hi farw yn mis Ebrill, 1820. Yn mhen dwy flynedd priododd a Miss Nott, chwaer y Cadfridog Syr William Nott, a bu hithau farw ychydig flynyddau o'i flaen. Ni bu iddo blant o'r naill na'r llall. Dechreuodd ei iechyd waelu yn nechreu haf 1834, ac o hyny allan deallodd fod ei ymddatodiad yn nesau, ond yr oedd ei ymddiried yn yr Arglwydd yn dal yn ddisigl. Aeth i lawr i'r glyn yn araf, ac ar y 4ydd o Fai, 1837, bu farw mewn llawn fwynhad o ddiddanwch yr efengyl, yn 72 oed; a chladdwyd ef yn Heol Awst, lle y mae maen mynor hardd wedi ei osod gan yr eglwys er coffadwriaeth am dano.

JOHN BREESE. Ganwyd ef yn mhlwyf Llanbrynmair, yn y flwyddyn 1789, a dygwyd ef i fyny dan ofal modryb ac ewythr iddo, y rhai a ym- ddygasant tuag ato fel pe buasai yn blentyn iddynt; ond gan nad oeddynt ond pobl isel eu hamgylchiadau gorfodwyd ef yn ieuangc i droi allan i wasanaethu. Mwynhaodd fanteision yr Ysgol Sabbothol yn foreu, a gwnaeth yn fawr o honynt. Pan o gylch un-ar-hugain oed derbyniwyd ef yn aelod yn hen gapel Llanbrynmair. Yr oedd ar y pryd yn ngwasanaeth Mr. R. Hughes, Cwmcarnedd-uchaf, yr hwn oedd un o swyddogion yr eglwys, ac yn un o'r dynion mwyaf ei ddylanwad yn y wlad. Anogwyd ef i ddechreu pregethu, a phregethodd ei bregeth gyntaf yn Nolgareg- wen. Mae rhai etto yn fyw sydd yn ei gofio y noson hono yn pregethu yn ei glocs a'i smockfrock. Cafwyd prawf buan fod ynddo gymhwysderau neillduol at y weinidogaeth, ac ar ol bod am ychydig mewn ysgol baroto-awl yn sir Amwythig, derbyniwyd ef i'r Athrofa yn Llanfyllin. Yr oedd yno yn mysg y rhai cyntaf ar ol symudiad yr athrofa yno o Wrexham. Bu yno am dair blynedd yn efrydydd diwyd ac ymdrechgar, a gwnaeth gynydd mawr mewn dysgeidiaeth, ag ystyried ei anfanteision blaenorol. Yr oedd yn boblogaidd iawn fel pregethwr pan oedd yn fyfyriwr, a rhag-welid y pryd hwnw y deuai yn un o brif bregethwyr ei genedl. Derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys Gymreig yn Edmund Street, Liverpool, a chan fod yr eglwys yno wedi bod yn hir heb weinidog cymhellwyd ef i fyned yno flwyddyn cyn terfyniad ei amser yn yr athrofa. Dechreuodd ei weinidogaeth yno yn mis Mehefin, 1817. Yr oedd capel newydd y TABERNACL, Great Crosshall Street, yn cael ei adeiladu ar y pryd, ond bu Mr. Breese yn gweinyddu yn hen gapel Edmund Street am bedwar mis cyn fod y capel newydd yn barod. Nid oedd nifer yr eglwys ar ei sefydd-iad yn y lle uwchlaw triugain, ac nid oedd y gynnulleidfa ond bechan ; ond cynyddodd yn gyflym fel y calonogwyd ef a'i bobl yn fawr. Urddwyd ef Hydref 2il, 1817, yr un pryd ag agoriad Cymreig y Tabernacl,* a gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Roberts, Llanbrynmair; W. Williams, Wern; W. Hughes, Dinas; G. Lewis, D.D., Llanfyllin ; D. Jones, Treffynon; R. Everett, Dinbych, ac eraill. Ymaflodd Mr. Breese yn ei waith o ddifrif. Pregethai i'w gynnulleidfa dair gwaith bob Sabboth, ac unwaith yn yr wythnos ar nos Iau. Byddai gartref agos

*Yr oedd cyfarfod Seisnig wedi bod yn y capel yn flaenorol.

436

trwy y flwyddyn, oblegid nid oedd y pryd hwnw y cyfleusderau sydd yn bresenol i fyned o Liverpool i Gymru. Ymgysylltai lawer a gweinidogion Seisnig y dref, a phregethai yn aml iddynt. Llafuriodd lawer gyda sefydliad yr achos yn Manchester, a cherddodd ar ei draed yno ac oddi-yno lawer gwaith i bregethu i'w gydgenedl. Wedi dechreu achos yn y pen deheuol i Liverpool, byddai yn myned yno yn gyson ar nos Fawrth, ar bob tywydd, i bregethu. Yr oedd yn ddyn hollol ddiddiogi, ac yn mha beth bynag yr ymaflai ei law ynddo i'w wneuthur efe a'i gwnai a'i holl egni. Buasai yn dda iddo mewn mwy nag un ystyr pe llafuriasai lai. Rhoddasid iddo fwy o hamdden i aros yn ei fyfyrgell i feddwl ei bregethau addfetach, ac arbedasid ei nerth a'i iechyd, y rhai a anmharwyd pan nad oedd ond dyn cymharol ieuangc.

Llafuriodd yn Liverpool am ddwy-flynedd-ar-bymtheg-a-haner, ac yn ystod cynifer o flynyddoedd gellir gwybod fod llawer tro wedi bod ar yr achos. Curodd llawer awel groes arno - trodd llawer yn siomedig - cafwyd cymysgedd o gysur a gofid, llawenydd a thristwch. Er fod ymroddiad mawr wedi bod i gasglu, yr oedd baich mawr o ddyled yn aros ar y Tabernacl. Yn 1824, aeth Mr. Breese i Lundain i gasglu, ac arhosodd yno flwyddyn a chwarter. Nid rhyw lwyddianus iawn oedd hi arno gyda'r casglu. Nid ydym yn sicr ei fod yn gasglwr o'r fath oreu, ac arhosai yno gan ddisgwyl y deuai pethau yn well. Pregethai yn Llundain i'r Cymry a'r Saeson, ac yr oedd yn boblogaidd gan bawb, ond nid oedd y pregethu yn chwyddo y tanysgrifiadau ar y llyfr. Oedai ddychwelyd gan y ddisgwyliai i bethau wella. Gwasanaethid yn ei le yn Liverpool gan Mr. Evan Davies, yr hwn oedd wedi gorphen ei amser fel myfyriwr yn y Dref-newydd, ac heb sefydlu ar le. Daeth yn fwy adnabyddus wedi hyny o dan yr enw Eta Delta. Yr cedd Mr. Breese a Mr. Davies yn enedigol o'r un ardal - wedi eu derbyn yn aelodau, a dechreu pregethu yn yr un eglwys - ac wedi eu dwyn i fyny yn yr un athrofa - ac os nad ydym wedi ein camhysbysu, yn berthynasau pell. Nid oedd dim yn fwy naturiol nag i Mr. Breese ymddiried yr achos i Mr. Davies tra y buasai yn Llundain yn casglu. Ond clywsom lawer o hen bobl hollol adnabyddus o'r amgylchiadau yn dyweyd na bu lle Mr. Breese byth mor gysurus ar ol hyny yn Liverpool, er iddo fod yno am ddeng mlynedd yn ychwaneg, ac i'r gynnudleidfa ddal yn gref a lluosog er nad oedd nifer yr eglwys yn cyf-ateb i faint y gynnulleidfa. Yn y flwyddyn 1834, aeth Mr. Breese, er mwyn adferiad iechyd, ar daith trwy ranau o'r Deheudir, pryd yr hoffwyd ef gan Mr. Peter a'r gynnulleidfa yn Heol Awst ; ac er fod iddo ganoedd o gyfedlion calon yn Liverpool, etto penderfynodd symud i Gaerfyrddin, a dechreuodd ei weinidogaeth yno yn Ionawr, 1835. Yr oedd am y pymtheng mlynedd blaenorol wedi bod yn un o brif bregethwyr ei enwad, yn enwedig yn Ngogledd Cymru. Cyrchai tyrfaoedd mawrion ar ei ol i ba le bynag yr elai, ac nid ystyrid yr un Gymanfa yn llawn heb ei fod ef ynddi. Efe a Mr. Williams, o'r Wern, a ystyrid yn mhob ystyr yn gol-ofnau y Cymanfaoedd yn yr adeg hono. Yr oedd gwahaniaeth mawr rhyngddo ef a Mr. Williams ar yr un pryd. Rhagoriaeth mawr yr efeng-ylwr o'r Wern oedd ei allu nodedig i ddwyn pethau pell a dwfn i ymyl wrandawyr, a'u hegluro trwy ychydig o eiriau syml, a chydmariaethau adnabyddus nes y byddai y gwanaf ei amgyffredion yn eu deall. Ond yr oedd Mr. Breese yn cymeryd pethau oddiwrthym, ac yn eu cipio i'r cymyl-au uwch ein penau, ac oddiyno clywem ei swn, ond ychydig a ddeallem

437

hyd yn agos i ddiwedd y bregeth pryd y dechreuai y mellt rwygo y cym-ylau, ac y deuai yntau atom gyda dwysder ac angerddoldeb cenad oddi-wrth yr Arglwydd. Ond yr oedd ganddo ddylanwad grymus ar ei wran- dawyr, a mynych y llwyr orchfygai hwy a'i hyawdledd. Dyn byr, crwn, gwynebgoch o wneuthuriad cadarn ydoedd. Llais clir, cryf, clochaidd, cyffrous, yn hytrach na deniadol ; a chlywid ef gan y gynnulleidfa fwyaf yn dyweyd y gair cyntaf. Siaradai yn gyflym a diball, gyda gwresawg- rwydd angerddol; ac nid siarad y byddai ychwaith ond areithio. Athraw-iaethol oedd nodwedd gyffredin ei weinidogaeth, a'r athrawiaethau dyfnaf a mwyaf dyrus a fyddai fynychaf dan ei sylw, ac ymdriniai a hwy mewn gwedd byngciol. Yr oedd ei arddull yn dywyll ac aneglur, ei iaith yn uchel ac ansathredig, ac felly yn annealladwy i'r lluaws ; ond cordeddai ei eiriau cryfion a mawrion yn frawddegau hirion a chylymog nes llenwi ei wrandawyr a syndod ac aruthredd ; ac yr oedd y tân oedd yn ei yspryd, a'r gwresawgrwydd oedd yn ei draddodiad yn rhoddi bywyd yn y cwbl, ac yn peri iddo gario o pob peth o'i flaen. Buasai iaith symlach, a llai o osodiadau, a mwy o egluriadau yn gwneyd ei weinidogaeth yn fwy defn-yddiol gan y buasai felly yn dyfod yn nes at ddealldwriaethau ei wranda- wyr. Ond meistr y gynnulleidfa ydoedd wedi y cwbl. Clywsom y rhai a wrandawsant arno am flynyddoedd yn Liverpool yn dwyn y dystiolaeth i uchaf iddo ; ac yn nhymor ei arosiad yn Liverpool yr oedd yn uchder ei boblogrwydd. Adroddai y diweddar Mr. D. Hughes, Trelech, wrthym flynyddau yn ol mewn ymddiddan am Mr. Breese, ei fod yn cofio ei wrando pan yn fachgen yn Liverpool yn yr ysgol, y byddai ei bregethau ar nos Sabbothau yr hynod o ymarferol yn eu tuedd, a'u cyfeiriad mor nerthol fel y byddai eu dylanwad yn ofnadwy ar y gynnulleidfa. Dysgybl i Mr. Breese yn ei arddull oedd Mr. Hughes; ond fod Mr. Hughes yn meddu mwy o fedr i ddwyn gwirioneddau i ffurf a threfn. Nid oedd mor was-garog nac yr ymgladdu mor llwyr yn y cymylau; ond yr oedd ar yr un Pryd yn amddifad o athrylith greadigol Mr. Breese, o'i hyfdra meddyliol, o'i dân a'i angerddoldeb, ac o'i hyawdledd a'i araethyddiaeth gynhyrfus. Clywsom Mr. W. Ambrose, Porthmadog, yr hwn a eisteddodd am flynyddoedd dan ei weinidogaeth yn Liverpool, yn dwyn tystiolaeth gyffelyb am dano i eiddo Mr. Hughes; ac yr oedd ef wedi addaw, oni buasai i'w nerth gael ei ostwng ar y ffordd, ein hanrhegu a'i adgofion am dano Ys- tyriai ef mai ei bregethau ymarferol bob amser oedd ei rai rhagoraf ; a chlywsom lawer o'i hen wrandawyr yn dyweyd mai ei bregethau ar nos Iau bob amser fyddai y rhai goreu ; a hyny yr sicr am eu bod yn fwy syml a dealladwy. Ond yr oedd ei weinidogaeth bob amser yn nodedig am ei hiachusrwydd. Dygai fêr a brasder yr Efengyl ger bron ei wrandawyr. Iachawdwriaeth pechaduriaid colledig trwy aberth iawnol y groes oedd baich ei weinidogaeth ; ac yr oedd fel Paul wedi ei lyncu i fyny gan destyn mawr yr Efengyl "Iesu Grist, a hwnw wedi ei groeshoelio."

Treuliodd fwy na saith mlynedd olaf ei fywyd yn gysurus a pharchus yr Nghaerfyrddin, er nad oedd ei nerth a'i iechyd y peth ydoedd gynt ; ac yn enwedig gwaelodd yn fawr yn y flwyddyn ddiweddaf y bu byw. Cawsom yr hyfrydwch o fwynhau llawer o'i gymdeithas yn misoedd olaf y fywyd ; ac yr oedd y gwirioneddau bregethodd trwy ei oes yn ddefnydd cysur iddo yn ei ddiwedd. Bu farw Awst 8fed, 1842, yr 52 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Heol Awst, lle y daeth torf luosog i ddangos eu parch i'w enw a'i goffadwriaeth. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan

438

Meistri D. Rees, Llanelli, a D. Davies, Pantteg. Priododd Mr. Breese a merch y diweddar D. Williams, Ysw., Saethon, a chwaer i'r diweddar D. Williams, o Gastelldeudraeth, yr aelod Seneddol dros sir Feirionydd; gadawodd hi yn weddw gyda chwech o blant amddifaid, owl y mae Rhag- luniaeth wedi bod yn dirion o honynt, ac y mae hi a rhai o'r plant yn aros etto dan nawdd a gwenau y Goruchaf.

HUGH JONES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1800, yn mhlwyf Cemmes, yn Sir Drefaldwyn. Yr oedd ei rieni yn bobl grefyddol, ac yn aelodau gyda'r Methodistiaid Calfinaidd, a dygwyd yntau i fynu pan yn blentyn yn eu Hysgol Sabbothol. Symudodd pan yn ieuangc i'r Drefnewydd, i ddilyn ei alwedigaeth fel gwehydd, ac yno yn y flwyddyn 1818 yr aeth i'r gyfeillach grefyddol, yn yr ystafell lle yr arferai Mr. James Davies, Aberhafesp, bregethu ; ond yn Bwlchyffridd y derbyniwyd ef yn aelod, oblegyd nad oedd etto eglwys wedi ei ffurfio yn y Drefnewydd. Bu o wasanaeth mawr ar gychwyniad yr achos yn y Drefnewydd gyda'r Ysgol Sabbothol a'r canu, ac wrth weded ei ddoniau yn ymagor anogwyd ef i ddechreu pregethu. Derbyniwyd ef i'r Athrofa yn y Drefnewydd, ac wedi bod yno dros rai blynyddoedd derbyniodd alwad o Saron, Tredegar, lle yr urddwyd ef Mawrth 29ain, 1827. Ymaflodd yn ei waith o ddifrif, ac yr oedd y pryd hwnw yn llawn yni a bywiogrwydd ieuengctyd. Yr oedd yn ddyn rhydd, serchog, caredig, ac yn un o'r siaradwyr goreu yn ei oes. Parablai mor esmwyth a didrafferth a neb a wrandawson erioed; ac an- hawdd oedd cael neb a allasai ddyweyd ychydig yn fwy cymhwys a phriodol ar unrhyw achlysur y gelwid arno i lefaru. Cyn belled ag yr oedd peirianau llafar, a chymhwysderau naturiol yn myned ychydig yn ei oes a geid i gystadlu ag ef. Yr oedd hefyd yn meddu ar lawer o wybodaeth gyffredinol, fel y gallasai siarad ar unrhyw fater, a gwneyd ei hun yn hapus mewn unrhyw gymdeithas. Enillodd iddo ei hun barch mawr yn Nredegar yn ystod y deunaw mlynedd yr arhosodd yno. Cymerai ddyddordeb mawr yn holl symudiadau yr enwad, yn enwedig yn Sir Fynwy ; ac yr oedd yn fwy hynod yn ei ymwneyd ag amgylchiadau allanol yr achos, nag yr oedd fel duwinydd a phregethwr. Yr oedd yn deall duwinyddiaeth yn dda, ac yn bregethwr poblogaidd, ond nid fel duwinydd dwfn na phregethwr poblogaidd yr oedd fwyaf adnabyddus, ond fel dyn i'w enwad yn y sir. Meddai ar ddeall da, ac o synwyr cyffredin cryf, ac yr oedd yn hynod fedrus i enill serch y rhai yr ymwnai fwyaf â hwy. Yr oedd yn benderfynol a diofn, a thybid am dano o draw ei fod yn llaw-drwm a gormesol; ond y mae y rhai mwyaf cydnabyddus o hono yn dwyn y dystiolaeth iddo, ei fod yn un o'r thai hawddaf i gydweithio ag ef. Eu yn ysgrifenydd i Gyfunden Mynwy am flynyddau lawer ; ac yr oedd y blynyddau hyny yn mhell o fod y blynyddau mwyaf tawel ar eglwysi yr enwad yn y sir. Parodd rhai pethau a wnaeth ac a ysgrifenodd yn y blynyddoedd hyny lawer gredu ei fod yn gogwyddo at Bresbyteriaeth yn ei olygiadau ar ffurf- lywodraeth eglwysig ; ac ystyrient ei fod yn cario awdurdod y Cyfarfod Chwarterol i'r fath eithafion nes sathru ar hawliau yr eglwysi. Parodd y cwerylon hyny lawer o flinder ar y pryd, ac ddiangodd Mr. Jones yn ei eglwys gartref heb ei ran o'r gofidiau. Cyhoeddodd draeth- awd ar "Eglwys Crist," yn yr hwn yr ymdrinia yn helaeth â manteision ac anfanteision gwahanol ffurf-lywodraethau eglwysig ; ac nid oes yn y llyfr ddim anghson â golygiadau y prif ysgrifenwyr ar Annibyniaeth o ddyddiau Dr. Owen hyd yn awr. Yr oedd yn llym yn erbyn pob gwrth-

439

ryfel eglwysig, ac ni chai gwrthryfelwyr ddim trugaredd oddiar ei law. Symudodd i Gaerfyrddin dan amgylchiadau anffafriol. Yr oedd rhyw ddrwg deimlad wedi bod am flynyddoedd rhwng Mr. Rees, Llanelli, ac yntau ; ac yn anffodus yr oedd Mr. Jones ychydig o amser cyn ei ddyfod-iad i Gaerfyrddin wedi ysgrifenu pamphletyn a edwid " Gelyn Anghrist," yr hwn oedd yn ymosodiad sarhaus ar y "Diwygiwr" a'i olygydd ; a chan fod cydymdeimlad y rhan fwyaf o weinidogion y sir â Mr. Rees, parodd dyfodiad Mr. Jones i'w plith lawer o flinder a thrallod; a threul-iwyd llawer o Gyfarfodydd Chwarterol i geisio dwyn y pleidiau i gyd-ddealldwriaeth. Nid ydym am roddi unrhyw farn ar yr amgylchiadau; ond tueddir ni, wrth adgofio, i feddwl y gallesid ysgoi y cwbl gydag ychydig o hunanymwadiad a chydoddefiad o bob ochr, ac yn enwedig pe buasai gweinidogion yn ymgadw rhag ymffurfio yn blaid i'r naill na'r llall. Da genym allu ychwanegu i'r rhwyg cyn hir gael ei gyfanu, ac i Mr. Rees a Mr. Jones newid pulpudau a'u gilydd, a chyd-lafurio yn y sir o hyny allan fel brodyr. Wedi ei symudiad i Gaerfyrddin ychydig a wnai Mr. Jones ag achosion cyhoeddus, yn wladol nac eglwysig, ond cyfyngai ei sylw a'i amser yn gwbl i gylch ei weinidogaeth gartrefol ; a bu yn nodedig o barchus yn mysg pobl i ofal am saith-mlynedd-ar-hugain. Yr oedd yn amlwg arno fod  ei nerth yn gwanychu er's blynyddau, ond yr oedd ei afael mor gryf wrth bregethu, fel na fynai roddi i fynu. Ni ddiangodd heb gael ei ran o flinderau bywyd. Claddodd i wraig flynyddau cyn ei farw, yr hon oedd yn un o'r gwragedd mwyaf synwyrol ; a gwelodd ei blant yn gwywo o flaen i lygaid, rhai yn fabanod ieuangc, ac eraill wedi tyfu i fyny, ond meddianodd ei enaid mewn amynedd yn nghanol y cwbl; a phan y deallodd fod ei ymddatodiad ei hun gerllaw nid oedd mewn un modd yn  brysio. Bu farw Mawrth 5ed, 1872, yn 72 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Penygraig ; ac yr oedd ei angladd yn un o'r rhai lluosocaf a welwyd yn Nghaerfyrddin yn nghof neb sydd yn fyw, ac

"Yn Mhenygraig mae'n ei gryd

Wr da, a blaenor diwyd'"

  

UNION STREET, CAERFYRDDIN

Yr ydym eisioes yn hanes eglwys Heol Awst wedi cyfeirio at yr amgylchaidau o dan ba rai y cychwynwyd yr achos yma. Cymerwyd yr ysgoldy a elwid y Lancasterian School gan nifer o gyfeillion a ymddeolasant o Heol Awst gyda bwriad i gychwyn ail achos yn y dref. Nid oedd y lle mewn un modd yn gyfleus, ond yr oedd goreu a allesid gael ar y pryd. Ar y Sabboth cyn y Nadolig, 1844, daeth Meistri E. Jones, Crygybar, a Joseph Evans, Capel Sion, i agor y lle, a phregethasant trwy y dydd i gynnulleidfaoedd lluosog. Ar un o'r Sabbothau cyntaf yn Ionawr cafwyd yma gymundeb, pryd y gweinyddwyd gan Mr. H. Evans, Penbre, ac eisteddodd o gylch triugain wrth y bwrdd, y rhai ar y pryd a ymffurfiasant yn eglwys. Dewiswyd Meistri J. Daniel, D. Thomas, a J. Davies yn ddiaconiaid, a thraddodwyd siars iddynt gan Mr. J. Thomas, Bwlch-newydd. Aeth yr achos rhagddo yn raddol, fel yr amlhaodd yr eglwys a'r gynnulleidfa. Gwnaed ymchwiliad am dir i adeiladu capel yn rhywle yn nghanol y dref ; ond nis gallesid ei gael, o leiaf am bris rhesymol i'r   gynnulleidfa. Yr oedd tir gan Mr. J. Daniel yn Union Street, ac er nad oedd yn y man goreu, etto, penderfynwyd adeiladu arno, gan nad allesid

440  

cael lle mwy cyfleus. Gosodwyd y gareg sylfaen i lawr yn 1846, gan Mr. H. Davies, Bethania ac agorwyd y capel Ebrill 27ain a'r 28ain, 1847, yr hwn oedd gapel hardd a chyfleus, a gwnaeth yr eglwys a'r gynnulleidfa ymdrech egniol ar y pryd i dalu ei ddyled. Yn fuan wedi agor y capel rhoddwyd galwad i Mr. William Morgan, myfyriwr o Athrofa Hack- ney, Llundain, ac wedi hyny o Brif Ysgol Glasgow, i fod yn weinidog, ac urddwyd ef Awst 13eg, y flwyddyn hono. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Lloyd, Henllan; J. Evans, Hebron ; J. Griffiths, Trefgarn ; D. Thomas, Penrhiwgaled; J. Griffith, Tyddewi ; W. Evans, Neuaddlwyd ; S. Evans, Penygroes, a nifer fawr o weinidogion y sir. Mae Mr. Morgan wedi parhau i lafurio yma er hyny hyd yn awr gyda chymeradwyaeth mawr, a graddau helaeth o lwyddiant ; ac yn ychwanegol at ei ddyledswyddau fel gweinidog y mae er's mwy na deng mlynedd wedi ddewis yn un o Athrawon yr Athrofa yn Nghaerfyrddin. Yn y flwyddyn 1872, ad-drefnwyd y capel, fel y mae wedi ei harddu yn fawr, ac yn mhob modd wedi ei wneyd yn fwy cysurus. Nid oes ond ychydig o gychwynwyr yr achos yma yn aros, ond y mae eraill wedi codi i lenwi eu lle, ac y mae dau o'r tri a ddewiswyd yn ddiaconiaid wyth-mlynedd-ar-hugain yn ol yn parhau yn ffyddlon yn  eu swydd. Mae Mr. John Daniel wedi bod yn brif golofn yr achos yma o'i ddechreuad, ac y mae cael y fath un mewn eglwys yn enill anmhrisiadwy iddi.

Codwyd yma un pregethwr, sef William Joseph, brawd i Thomas Joseph, y cenhadwr, at yr hwn y cyfeiriasom yn hanes eglwys Heol Awst. Ganwyd ef yn Nghaerfyrddin, Chwefror 12fed, 1832. Derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys hon pan yn bedair-ar-ddeg oed, ac wedi dechreu pregethu derbyniwyd ef i Athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef yn weinidog Great Eversden, sir Caergrawnt, yn 1852. Wedi llafurio yno rai blynyddoedd gwaelodd ei iechyd, a dychwelodd i Gaerfyrddin, lle y bu farw Ionawr 13eg, 1859, yn 27 oed. Yr oedd yn ddyn ieuangc difrifol a chrefyddol, er nad ydoedd o dalentau disglaer.

Translation by Gareth Hicks (Oct 2008)

We have already in the history of Heol Awst church alluded to the situation of some of those who started this cause. They took the schoolhouse called the Lancasterian School with a number of friends and departed from Heol Awst with the intention of starting a second cause in the town. The place wasn't by any means convenient, but the best they could get at the time. On the Sunday before Christmas, 1844, Messrs E. Jones, Crygybar, and Joseph Evans, Capel Sion, came to open the place, and they preached all day to a large congregation. On one of the first Sundays in January they had here a communion, when Mr H Evans, Penbre,  officiated, and an eisteddfod with about 60 at the table, the ones who made up a church at the time. They chose Messrs J Daniel, D Thomas, and J Davies as deacons,  with Mr J Thomas, Bwlch-newydd in charge.  The cause moved forward gradually, as the church and congregation multiplied. They enquired after  land to build a chapel somewhere in the centre of the town, but there was none to be had, at least at a reasonable price for the congregation. Mr J Daniel in Union Street had some land, it was not in the best place, yet, they decided to build on it, as they couldn't get anywhere more convenient. The foundation stone was laid by Mr H Davies, Bethania,  in 1846, and the chapel was opened on the 27th & 28th of April, 1847, and it was a beautiful and convenient place, and at the time the church and congregatuon made a full-blooded effort to to cover the cost. Soon after opening the chapel they gave a call to be their minister to Mr William Morgan, a student from Hackney College, London, and after that at Glasgow University, and he was ordained on 13th August of that year. The preaching on the occasion was by Messrs J Lloyd, Henllan; J Evans, Hebron; J. Griffiths, Trefgarn ; D. Thomas, Penrhiwgaled; J. Griffith, Tyddewi ; W. Evans, Neuaddlwyd ; S. Evans, Penygroes, and a large number of the ministers of the county. Mr Morgan has continued to labour here since then until now with considerable approval, and  a great degree of success; and as well as his duties as a minister he has for over 10 years been selected as one of the Professors at Carmarthen College. In 1872, they re-furbished the chapel, so it  looks considerably better, and  more comfortable in every way. Only a few of the founders of this cause have stayed, but others have been raised to take their place, and 2 of the 3 deacons chosen 28 years ago continue faithfully in office. Mr John Daniel has been a mainstay of the cause from the start, and to have one of his ilk within a church is invaluable. One preacher was raised here, that is William Joseph, brother of Thomas Joseph, the missionary, who was referred to in the history of Heol Awst. He was born in Carmarthen, on 12th February 1832. Accepted as a member of this church when 14 years old, and having started to preach was accepted at Carmarthen College. Ordained as the minister of Great Eversden, in Cambridgeshire, in 1852. After labouring there for some years, his health deteriorated, and he returned to Carmarthen, where he died on 13th January 1859, aged 27. He was a young, solemn and religious man, although not with dazzling talents.

 

 

CAERFYRDDIN (Saesneg)

Yr oedd teimlad cyffredinol y dylasai fod yn y dref hon achos Saesonig er's blynyddoedd. Nid oedd oedfa Saesenig am dri o'r gloch bob Sabboth yn cyfateb i angenion yr enwad yn y dref. Yn 1861, sicrhawyd darn o dir yn Heol Awst, ychydig uwchlaw yr hen gapel, ond ar yr ochr arall i'r heol, ac adeiladwyd arno gapel tlws, yr hwn yn nghyd a'r tir odditano a gostiodd uwchlaw 2000p. Ffurfiwyd yma eglwys yn 1862, a rhoddwyd galwad i Mr. E. L. Little, myfyriwr o New College, Llundain yr hwn a urddwyd yma yn 1862. Wedi bod yma rai blynyddoedd enciliodd i'r Eglwys Sefydledig. Wedi hyny rhoddwyd galwad i Mr. D. Rowlands, B.A., Trallwm, yr hwn a fu yma hyd yn agos i ddiwedd y flwyddyn 1872, pryd y dewiswyd ef yn Athraw yn Athrofa Aberhonddu, ac er hyny y mae yr eglwys heb weinidog.

Translation by Gareth Hicks (Oct 2008)

For years there had been a commonly held belief in this town that there should be an English cause. The English service held at 3 o'clock each Sunday didn't meet the needs of the connection in the town. In 1861 they secured a piece of land in Heol Awst, just above the old chapel, but on the other side of the road, and they built a pretty chapel, and this with the land underneath cost over £2000. They formed a church here in 1862, and gave a call to Mr E L Little, a student from New College, London, and he was ordained here in 1862. After being here some years he deserted for the Established Church. After that they gave a call to Mr D Rowlands, BA, Trallwm, and he was here until almost the end of 1872, when he was selected to be a Professor at Brecon College, and since then the church has been without a minister.

 

HEOL Y PRIOR, CAERFYRDDIN

Ysgoldy yw hwn hyd yma. Dylasai fod eglwys Annibynol yn y darn poblog hwn o'r dref er's blynyddau lawer ; ond oedwyd hyny hyd yn ddiweddar. Wedi ymgynghoriad â Mr. Jones,  Heol Awst, a Mr. Morgan,

441

Union Street, penderfynodd Mr. Jones, Abergwyli, roddi prawf beth a ellid ei wneyd yn y darn hwn o'r dref. Prynodd ddarn o dir, ac mewn cysylltiad âg ychydig o gyfeillion ffyddlon eraill cododd ysgoldy ar y tir, gyda'r bwriad i agor Ysgol Sabbothol, a chael cyfarfodydd wythnosol ac ambell i bregeth nos Sabboth. Gwelwyd yn fuan fod yma ragolygon gobeithiol, ac felly, wedi cydymgynghoriad â'r eglwys yn Abergwyli, penderfynwyd i ffurfio eglwys ynddo. Ar y 7fed o Fai, 1871, yn mhen llai na blwyddyn wedi prynu y tir, pregethodd Meistri Jones, Abergwyli, a Davies, Penuel, yn yr ysgoldy am ddau o'r gloch. Ffurfiwyd yma eglwys, pan yr ymunodd tua deugain yn aelodau. Pythefnos cyn hyn, sef Ebrill 23ain, 1871, cafwyd cyfarfod o agoriad a chysegriad o'r lle at wasanaeth crefydd, pryd y pregethodd Meistri S. Davies, Penuel ; W. Morgan, Caerfyrddin ; D. Rowlands (yn awr o Aberhonddu); W. M. Davies, Blaenycoed; S. Evans, Hebron ; D. Williams, Rhydybont; T. Thomas (T.C.), Llandovery ; a J. Mathews, Castellnedd. Y mae yn llawenydd mawr genym ddyweyd fod yr achos ieuangc yn cynyddu yn gyflym, fel y mae yn awr, yn mhen ychydig gyda dwy flynedd, wedi d'od yn gryf a gobeithiol. Nifer yr aelodau eglwysig yw tua chant, ac yn agos yr un nifer o aelodau yn yr Ysgol Sabbothol. Mae arwyddion, os ca y cyfeillion yn y lle deml newydd eang a chyfleus, y ceir yma gynnulleidfa gref, gan fod gan yr Arglwydd bobl lawer yn y rhan boblog yma o'r dref.

Translation by Gareth Hicks (Oct 2008)

This was a schoolhouse up until now. There has been a need for an Independent church in this populous part of town for some years; but nothing was done about it until recently. After consultation with Mr Jones, Heol Awst, and Mr Morgan, Union Street, Mr Jones, Abergwili, decided to carry out an experiment as to what could be done in this part of town. He bought a piece of land, and in conjunction  with several other faithful friends raised a school house on the land, for the purpose of opening a Sunday School, and to have weekly meetings with the occasional preaching on a Sunday night. They soon saw  that there was a hopeful outlook here, and therefore, having consulted with the church at Abergwili, decided to form a church here. On the 7th of May 1871,  less than a year after buying the land, Messrs Jones, Abergwili, and Davies, Penuel, preached in the schoolhouse at 2 o'clock. A church was formed  here, when about  40 members joined. A fortnight before this, namely the 23rd April 1871, they had a meeting to open and dedicate the place for religious services, when (the following) preached -  Messrs S. Davies, Penuel ; W. Morgan, Carmarthen ; D. Rowlands (now in Brecon); W. M. Davies, Blaenycoed; S. Evans, Hebron ; D. Williams, Rhydybont; T. Thomas (T.C.), Llandovery ; and J. Mathews, Neath. It is with great gladness that we can say that this young cause is growing quickly, as it is now, after almost 2 years, strong and hopeful. The number of church members is 200, with almost that number of members in the Sunday School. The signs are, if the friends in the place get a new, capacious and convenient temple, that we will see here a strong congregation, as the Lord has many people in this populous part of town.

 

ABERGWYLI

Pentref poblog yw Abergwyli, yn sefyll ar wastadedd prydferth yn Nyffryn Tywi, o fewn milldir a haner i dref Caerfyrddin. Yn y pentref hwn y mae cartrefle Esgobion Tyddewi, yr hyn sydd yn anfantais i raddau Ymneillduaeth i ymledu a llwyddo yn y lle. Cafodd Annibyniaeth le i roddi ei throed i lawr yma yn gynar yn y ddeunawfed ganrif. Sefydlwyd yma orsaf i bregethu yn benaf gan fyfyrwyr Annibynol Athrofa Caerfyrddin. Yr oedd yma rai aelodau yn cyrchu bob Sabboth i Heol Awst. Yn y flwyddyn 1829 sefydlwyd yma eglwys reolaidd gan Mr. D. Peter, Caerfyrddin. Ni chynhwysai yr eglwys ar y cyntaf ond ychydig iawn o bersonau. Y mae yn iawn i ni grybwyll enw Lewis Aaron, trwy yr hwn yn benaf y sefydlwyd yr eglwys; ac efe a fu yn brif foddion ei chynaliaeth dros flynyddau cyntaf ei bodolaeth. Bu yn aelod diwyd a diacon ffyddlon yn yr eglwys hyd ei fedd. Tuag adeg sefydliad yr eglwys priododd Mr. David Thomas, o Chepstow, â merch ieuangc o'r ardal yma, a bu hyny yn foddion iddo i symud i'r gymydogaeth i fyw, a chymerodd ofal bugeiliol yr ychydig braidd yn y lle; ond ni bu ei dymor yn faith, bu farw Mai 15fed, 1830. Daeth Mr. Methusalem Davies, Llechryd, yma i gadw ysgol, ac yn mhen amser dewiswyd ef yn fugail ar yr eglwys. Bu Mr. Davies yn foddion i adeiladu capel yma. Tua'r flwyddyn 1833 symudodd oddi yma i Ceri, Sir Drefaldwyn, ac aeth oddi yno i Benywaun, Sir Fynwy, lle yr ymunodd â'r Bedyddwyr. Yn y flwyddyn 1838 daeth Mr. William Morris ar ei dro i'r gymydogaeth o Nebo, Swydd Caernarfon, ac ymbriododd â gweddw o'r gymydogaeth, ac a'r eglwys yr un flwyddyn. Bu hwn yn weithiwr difefl yn y gymydogaeth, a thrwy ei ymdrechion lluosogwyd yr eglwys, a chliriwyd y ddyled oedd ar yr addoldy. Nis gellir rhoddi canmoliaeth rhy uchel i Mr. Morris fel gweinidog; y mae yma

442  

barch i'w goffadwriaeth, a hiraeth ar ei ol hyd y dydd hwn. Bu farw Mai 8fed, 1850, dan amgylchiadau torcalonus. Yr oedd yn ddyn cyffrous ei deimladau, ac wedi dangos arwyddion lawer gwaith o anmhwylledd, ac un diwrnod cafwyd ef wedi rhoddi terfyn ar ei einioes, trwy ymgrogi. Bu yn ddyn gweithgar a llafurus yn Sir Gaernarfon, lle y llafuriodd flynyddau, ac yn y gymydoraeth yma ; ac y mae y rhai mwyaf cydnabyddus ohono, ac o amgylchiadau blinion ei farwolaeth, yn rhoddi barn dyner arno - ai fod yn y weithred wedi colli pob ymsynied o'i gyfrifoldeb. Ond y mae yn alarus ar yr un pryd fod dyn o fywyd mor ddiargyhoedd, wedi gorphen ei yrfa dan amgylchiadau mor gymylog. Yn Awst 14eg, 1851, urddwyd Mr. Daniel Cadvan Jones, o Dywyn Meirionydd, yr hwn oedd yn fyfyriwr yn Athrofa Aberhonddu, i fugeilio yr eglwys ynglyn â Siloam, Pontargothi. Nid oedd nifer yr eglwys pan ddaeth Mr. Jones yma ond 150, a bu yma dros flynyddau lawer yn llafurio heb rhyw lawer o arwyddion am gynydd, yr hyn oedd yn ddigalondid mawr iddo.     Tua'r flwyddyn 1858 daeth i benderfyniad mae doethach oedd iddo symud i faes arall. Yr oedd yma ychydig o bersonau yn peri i blinder iddo, ac yntau eisoes yn wan, am nad oedd yn gweled nemawr o ddysgyblion newydd yn cael eu lluosogi; ond gorfu iddo roddi y ffordd i erfyniadau y diaconiaid ynghyda chorph yr eglwys yn gyffredinol. Yn y flwyddyn 1859 sylwai Mr. Jones fod yma deimlad hynotach nag arfer yn mysg y gwrandawyr, yr hwn oedd yn myned rhagddo, gan gryfhau fwyfwy ; ond yr hyn oedd yn hynod ydoedd, mai yn mysg y gwrandawyr yr oedd y teimlad yn benaf. Ond ar nos Sabboth, Mawrth 27ain, 1859, pan oedd Mr. Jones yn pregethu ar y geiriau hyny, " Gofid un yn esgor a ddaw arno; mab anghall yw efe, canys ni ddydasai efe sefyll yn hir yn esgoreddfa'r plant," torodd y teimlad allan ac ychwanegwyd ugeiniau at yr eglwys ymhen ychydig o fisoedd. Pan ddaeth y llanw gorlifodd dros bob peth oedd yn annymunol o'r blaen, a daeth gwawr mwy llewyrchus ar bethau o hyny allan. Yr hyn oedd yn hynod yn yr ymweliad yma oedd dwysder teimlad, cawodydd o ddagrau hollol ddidrwst ; a mwy, fel y dywedwyd, o hyn yn cael ei amlygu yn y gwrandawyr nag yn yr eglwys yn gyffredinol. Yn nghorph yr un flwyddyn adeiladwyd ysgoldy eang a hardd yn y Felinwen. Cynhelir yma ysgol ddyddiol a Sabbothol. Canolrif y gyntaf yw 90, a chanolrif yr olaf o gant i chwech-ugain. Y mae Ysgol Sabbothol y fam eglwys yn Abergwyli tua'r un rhifedi.

Dechreuodd y brodyr canlynol bregethu yma.

  • John Lodwick. Nid aeth hwn erioed nemawr iawn tu allan i gylch ei eglwys ei hun; ond pregethai yn fisol ar y Sabbothau hyd ei ddiwedd yn Abergwyli, Rama, Siloam, a Gwernogle. Meddai synwyr cryf, a pharabl  rhwydd, a gwybodaeth Ysgrythyrol fanol. Perchid ef yn fawr yn y lleoedd a fynychai.     
  • John Myrddin Thomas. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin. Y mae yn awr yn Coed-llai a'r Llong, Sir Flint.
  • John Davies. Yn Caerodor y mae y cyfaill yma ac yn parhau, fel y deallwn, i arfer ei ddawn fel cynghorwr yn yr eglwys Gymreig yn y lle.
  • Thomas Thomas. Ymadawodd ef a'r Ymneillduwyr, ac aeth i'r Eglwys Sefydledig ; ac y mae yn awr yn llafurio yn Rhuddlan.

Crybwyllasom ar y dechreu am yr anfantais sydd gan Ymneillduaeth y lle; gallwn ddwyn tystiolaeth fod Ymneillduaeth, nid yn unig yn fwyafrif pwysig yn y plwyf, ond y mae felly hefyd erbyn heddyw yn y pentref

443

ynghanol dylanwadau cryfion gwrthweithiol. " Mor gadarn y cynhyddodd gair yr Arglwydd, ac y cryfhaodd."

* Nid oes genym ddim i'w ychwanegu am y gweinidogion fu yma yn llafurio, at yr hyn a ddywedasom yn hanes yr eglwys.

Translation by Gareth Hicks (Oct 2008)

Abergwyli is a populous village, it stands on a lovely plain in the Vale of Tywi, within a mile and a half of Carmarthen town. In this village is the home of the Bishop of St Davids, and this is a disadvantage for the Nonconformity persuasion  to expand and succeed in the place. The Independents obtained a place to put roots down here early on in the C18th. They set up here a place for preaching mainly by Independent students at Carmarthen College. There were here some members who went every Sunday to Heol Awst. In 1829 a regular church was established here by Mr D Peter, Carmarthen. The church only had a few people to begin with.  It is right for us to mention the name of Lewis Aaron, it was  through him mainly that the church was established; and it was he that provided  the principal means of support in the early years of its existence. He was a diligent member and faithful deacon in the church until his death. Around the time that the church was established Mr David Thomas from Chepstow married  a young girl from this district, and this was a reason for him to move to the neighbourhood to live, and he took pastoral care of the somewhat few in the place; but his term wasn't long, he died on 15th May 1830. Mr Methusalem Davies, Llechryd,  came here to keep a school, and in due course he was chosen as the shepherd for the church. Mr Davies was a force to build a chapel here. Towards the year 1833 he moved from here to Ceri, Montgomeryshire, and he went from there to Penywaun, Monmouthshire, where he joined the Baptists. In 1838 Mr William Morris in his turn came to the neighbourhood from Nebo, in the county of Caernarfon, and married a widow from the area, and (took over) the church in the same year. He was a faultless worker in the district, and through his efforts the church prospered, and it discharged the debt that was on the building. It is not possible to compliment Mr Morris too highly as a minister, there is here respect for his memory, and a fondness for him to the present day. He died on the 8th of May 1850, in heart rending circumstances. He was a man of passionate feelings, and having several times shown signs of unstableness,  then one day he brought an end to his life, by  hanging himself. He was an active hardworking man in the county of Caernarfonshire, where he laboured over the years, and in this neighbourhood; and most people acknowledge this, and in the vexing circumstances of his death, passed a tender judgement on him - that he by his actions had lost all  sense of trust/responsibility. But at the same time it is lamantable that a man with such a blameless life should end his career in such cloudy circumstances. On the 14th of August 1851, Mr Daniel Cadvan Jones from Tywyn, Merionethshire was installed to look after the chapel together with Siloam, Pontargothi, he had been a student at Brecon College. The membership of the church was only 150 when Mr Jones arrived, and he laboured here many years without much to show for it, and this was a great discouragement for him. Towards the year 1858 he decided that it would be prudent for him to move to pastures new. There were here a few people who distressed him, and him already weak, since he didn't see hardly any new disciples being created; but he was forced to give way to the entreaties of the deacons together with the general body of the church. In the year 1859 Mr Jones noticed a more peculiar sentiment than usual amongst the listeners, and this was moving forward, with increasing strength; but this was the strange thing,  it was amongst the listeners that the feeling was strongest. But on the Sunday night, March 27th, 1859, as Mr Jones preached on the following theme "Gofid un yn esgor a ddaw arno; mab anghall yw efe, canys ni ddydasai efe sefyll yn hir yn esgoreddfa'r plant," (the worries of one giving birth come upon him, he is an unwise son, he should not remain for long in the birthplace of children)  the spirit broke out and scores (of people) were added to the church in the matter of a few months. When the tidal wave swept over everything that was unpleasant before, and the dawn came (shone) more prosperously on things out from this. It was this that was notable in the visitation here, the strong sentiment, soft showers of whole tears; and more, as has been said, was revealed amongst the listeners than in the church generally. During the same year they built a large and beautiful school-house in Felinwen. They held here Day and Sunday schools. The average at the former is 90, and the latter from 100 to 120.  The Sunday School of the mother church in Abergwyli is about the same.

The following brothers began their preaching here;**

  • John Lodwick ............. only preached locally
  • John Myrddin Thomas, educated at Carmarthen College, now in Coed-llai a'r Llong, Flintshire
  • John Davies ... now in Caerodor, a mentor in the Welsh church there
  • Thomas Thomas left the Nonconformists for the Established Church, now in Rhuddlan

Mention was made at the beginning of the disadvantage of  Nonconformity in this place; we can borrow the testimony that Nonconformity, is not only an outstanding majority in the parish, but is also therefore by today amongst the influential  and robustly reactionary in the village. " Mor gadarn y cynhyddodd gair yr Arglwydd, ac y cryfhaodd." (So strongly did the Lord's word increase, and  strengthened)

*We have nothing to add regarding the ministers who laboured here, apart from what is stated in the chapel's history

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

PENYGRAIG

(Llandefaelog parish)

Mae y lle hwn o fewn tair milldir i Gaerfyrddin, heb fod yn nepell o'r ffordd sydd yn arwain i Gydweli. Dechreuwyd yr achos yma mewn lle a elwir Glannant, ac nid oes genym sail i feddwl fod pregethu wedi bod gydag unrhyw gysondeb yn un lle yma yn flaenorol i hyny. Yr oedd Mr. John Davies, Ffynondafolog, Trelech, fel y tybiwn, yma o'r flwyddyn 1742 hyd 1747, ac yn derbyn cynorthwy o'r Bwrdd Henadurol mewn cysylltiad a Glannant. Nid oes genym sicrwydd a oedd yma eglwys wedi ei ffurfio, ond y tebygolrwydd ydyw fod. Yn 1748 adeiladwyd capel Penygraig. Nifer yr eglwys y pryd hyny oedd 30. Y gweinidog a ofalai am dani y pryd hyn oedd Mr. Milbourn Bloom. Nid oes genym wybodaeth pa cyhyd y bu gofal yr eglwys arno, ond yr ydym yn cael  mai Mr. Rees Davies, Canerw, oedd y gweinidog yma o'r flwyddyn 1757 hyd 1784. Gall fod yma yn flaenorol i'r dyddiad cyntaf, ond yr oedd yma y pryd hwnw. Yr oedd ganddo ffordd faith i gyrchu yma o Canerw, gerllaw Llanboidy, ond deuai yn rheolaidd ; a bu o lawer o wasanaeth yn y lle. Yn y flwyddyn 1784, rhoddwyd galwad i un John Williams, ond nid oes genym ddim gwybodaeth yn ei gylch, ac nid ymddengys iddo fod yma ond ychydig. Dilynwyd ef yma gan Mr. David Davies, yr hwn a urddwyd yn Nghydweli, ac a weinidogaethai i'r ddwy eglwys mewn cysylltiad a'u gilydd. Bu yma hyd y flwyddyn 1795, pryd y symudodd i Dreffynon. Dilynwyd ef yma gan Mr. Evan Evans, Llygadenwyn, fel y gelwid ef yn gyffredin. Nis gwyddom pa bryd yr urddwyd ef yma, ond nis gallasai fod cyn y flwyddyn 1787, canys dyna y pryd y terfynodd ei efrydiau yn Athrofa Caerfyrddin. Bu ef yma yn barchus a defnyddiol o hyny hyd i farwolaeth, o gylch y flwyddyn 1818. Ar ol hyny rhoddwyd galwad i Mr. James Silfanus, Cellan, yr hwn a fu yma dros ychydig amser. Wedi ei ymadawiad ef bu Mr. S. Griffiths, Horeb, yn dyfod yma yn fisol, hyd nes y rhoddwyd galwad i Mr. John Davies, aelod o'r eglwys, yr hwn oedd ar derfynu i amser yn Athrofa Caerfyrddin. Urddwyd ef Ebrill 20fed, 1829. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri D. N. Thomas, Abergwyli; D. Davies, Pantteg; D. Peter, Caerfyrddin ; E. Evans, Cilcarw; ac S. Griffiths, Horeb. Yr oedd Mr. Davies tra y bu yma yn boblogaidd fel pregethwr ; ac yn barchus gan yr holl ardal. Symudodd i Cwmaman, lle y mae etto yn llafurio. Cyn diwedd y flwyddyn 1834, rhoddwyd galwad i Mr. David Evans, myfyriwr o Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef Ionawr 15fed, 1835. Ar yr achlysur gweinyddwyd gau Meistri D. Davies, Pantteg ; G. Griffiths, Llanbedr; J. Breese, Caerfyrddin ; M. Rees,, Pencadair ; D. Jones, Cydweli ; O. Owens, Bwlchnewydd ; W. James, Llanybri ; J. Evans, Capel Seion ; H. Evans, Penbre ; D. Evans, Nazareth ; ac M. Davies, Abergwyli. Llafuriodd Mr. Evans yma yn ddyfal am bedair blynedd-ar-ddeg, a gwnaeth lawer iawn o waith yn yr ardal; ond ni ddiangodd heb gyfarfod a gofidiau, ac aeth cangen allan i Ramah, a hyny, yn ol ei farn ef a llawer o'r eglwys, heb fod yn y dull

* Llythyr Mr. D. C. Jones.

444

mwyaf rheolaidd. Bu yn llafurus iawn gyda'r Ysgol Sabbothol, yr hon a gynyddodd yn fawr yn y capel a'r canghenau cysylltiedig. Bu Mr. Evans farw Mai 21ain, 1849. Wedi bod ddwy flynedd heb weinidog rhoddwyd galwad i Mr. Griffith Thomas Evans, myfyriwr o Athrofa Aberhonddu, ac urddwyd ef Medi 24ain, 1851. Ni bu yma ond ychydig fis- oedd. Gorfodwyd ef gan lesgedd a gwendid i roddi ei weinidogaeth i fyny, a dychwelodd i dý ei dad, lle y bu farw Mehefin 29ain, 1852, yn 29 oed. Yn nechreu y flwyddyn 1854, symudodd Mr. Joseph Jervis, Lacharn, yma i gymeryd gofal yr eglwys, ac y mae er hyny yn parhau i lafurio yn y lle. Mae yr achos yma wedi myned trwy lawer o gyfnewidiadau, ac wedi cyfarfod a chryn ystormydd yn yr haner can' mlynedd diweddaf sydd wedi effeithio i fesur arno, ond hyderir fod dyddiau gwell yn ol iddo.

Bu Mr. Griffith Hervey a'i wraig yn aelodau blodeuog yn yr eglwys am dymhor hir, a chladdwyd hwy yn mynwent y capel. Mr. David Gravell, Cwmfelin, hefyd a fu yn aelod o'r eglwys yma am dymor hir, ac yr oedd ynddo lawer o ragoriaethau, ond yr oedd i gyndynrwydd yn gwneyd fod yn anhawdd iawn i'r un gweinidog allu cydweithio ag ef ; ac effeithiodd hyny yn fawr ar gysur yr eglwys yn y blynyddau diweddaf. Nid ydym yn gwybod ond am ddau bregethwr a godwyd yn yr eglwys hon, sef John Davies, yr hwn fel y crybwyllasom a urddwyd yn weinidog yma, a'r hwn sydd yn awr er's yn agos i ddeugain mlynedd yn llafurio yn Nghwmaman; a John Davies, yr hwn a fu yn weinidog yn nghapel Albany, Llundain. Dichon fod eraill, ond ni chawsom eu henwau.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

REES DAVIES. Nid ydym yn gwybod ond ychydig am fanylion ei fywyd. Yr oedd yn wr cyfoethog yn y byd, yn byw ar ei dir ei hun yn Canerw, gerllaw Llanboidy, ac yn aelod a phregethwr yn yr eglwys yn Henllan. Meibion iddo ef oedd Mr. James Davies a fu yn weinidog yn Broad Street, Bristol ; a Dr. Benjamin Davies, yr hwn a fu yn Athraw yn Athrofa Homerton. Dywedir iddo gael ei urddo yn weinidog yn Drefach, Llangeler, ond nid oes un prawf o hyny yn mysg defnyddiau hanes yr eglwys hono a anfonwyd i ni. Bu farw mor agos ag y gallwn gasglu i'r flwyddyn 1788, ond nid oes careg ar i fedd i hysbysu i oedran nac amser ei farw- olaeth. Yr oedd yn dduwinydd cryf, ac yn dra hoff o ysgrifeniadau Owen, Goodwin, a Charnock. Yr oedd tri hen dduwinydd cryf yn byw yn yr amser hwnw heb fod yn mhell oddiwrth eu gilydd, sef J. Griffith, Glandwr; R. Morgan, Henllan; a Rees Davies, Canerw ; ac yr oeddynt ill tri yn iachus yn y ffydd, ac yn selog dros y wir athrawiaeth. Nid ymddengys fod Mr. Davies, Canerw, yn ystyried ei hun yn ol i'w ddau gyfaill. Dywedai unwaith am y dadleuon oedd yn ffynu rhyngddynt, "Richard Morgan sydd yn ei chodi hi, John Griffith sydd yn ei chwrso hi, ond y fi sydd yn ei dal hi." Nid ydoedd fel yr ymddengys yn boblogaidd fel pregethwr. Digwyddodd i Mr. Jonathan Jones, Rhydybont, ddyfod i Benygraig un Sabboth, ac yr oedd yno dyrfa fawr yn dilyn ar ei ol. Gofynai yr hen wr iddo, "Beth yw yr achos fod cymaint mwy o bobl yn dyfod ar eich ol chwi nag ar fy ol i?' " Nis gwn," meddai Mr. Jones, "am un achos os nad hwn ydyw. Y mae genych chwi ymhorth da, ond yr ydych yn ei osod ar ben y seld yn rhy uchel i neb allu ei gyrhaedd ; ac yr wyf finau yn ei osod ar y bwrdd o'u blaen." Digon tebyg fod yn ei

445

bregethau ormod o gwrso (chwedl yntau) ar ol dadleuon duwinyddol, yn lle gosod yr ysgyfarnog wedi ei choginio yn flasus ar y bwrdd yn nghyraedd ei wrandawyr.

EVAN EVANS. Ganwyd ef yn Llygadenwyn, gerllaw Llanybydder. Derbyniwyd ef yn aelod o'r eglwys yn Rhydybont, a dechreuodd bregethu yn fuan. Derbyniwyd ef i Athrofa Caerfrddin yn y flwyddyn 1793, a bu yno hyd 1797, pryd y derbyniodd alwad o Penygraig, gerllaw Caerfyrddin, ac urddwyd ef yno, lle y llafuriodd am ugain mlynedd. Cyfrifid ef yn gyfaill ffyddlawn a diweniaeth, ac yn Gristion cywir a gwresog. Yr oedd yn efengylaidd o ran ei olygiadu, a'i holl bregethau yn enillgar eu hysbryd, ac yn ymarferol yn eu tuedd.

DAVID EVANS. Ganwyd ef yn Llwyncelyn, yn mhlwyf Llanddewibrefi, sir Aberteifi, Rhagfyr 16eg, 1811. Nid oedd ei rieni yn grefyddol, ac arferai ei dad fasnachu mewn anifeiliaid, a myned a hwy i Loegr. Rhoddodd addysg dda iddo yn ol manteision y gymydogaeth; a phan oedd David tua 13 oed torodd diwygiad grymus allan yn Llangeitho, ac ymunodd yntau a'r eglwys yno. Ar ol hyny ymunodd ei fam a'r Annibynwyr yn Ebenezer. Pan oedd tuag 16 oed cymhellid ef gan ei dad a'i frawd hynaf i fyned yn offeiriad, ond ni fynai feddwl am hyny, ond boddlonodd i fyned i'r Neuaddlwyd dan ofal Dr. Phillips er mwyn cael addysg bellach. Tra yno ymunodd a'r eglwys yn y Neuaddlwyd, ac yn mhen o gylch blwyddyn anogwyd ef i ddechreu pregethu. Cymeradwywyd ef oddiyno i Athrofa Caerfyrddin, ac wedi treulio ei amser yno urddwyd ef yn Mhenygraig, Ionawr l5fed, 1835. Llafuriodd yno ac yn Philadelphia gyda llwyddiant mawr. Yr oedd yn ddyn o ysbryd diwygiadol. Ymosododd at cwrwau bach - arferion anweddaidd angladdau, a phethau cyffelyb oeddynt wedi bod yn hir yn rhwystr i grefydd yn yr ardal; a bu yn dra llwyddianus i'w rhoddi i lawr. Gan fod Mr. Evans wedi ei ddwyn i fyny yn moreu ei oes yn mysg y Methodistiaid, yr oedd llawer o ddelw eu haddysg hwy ar ei ysbryd a'i bregethau trwy ei oes. Yr oedd yn bregethwr bywiog, effro, gafaelgar gyda llawer o sylwadau bachog, y rhai a ymaflent yn nghydwybodau ei wrandawyr. Nid ymaflai mewn pyngciau dyrus, ac nid ymgeisiodd at bethau rhy fawr a rhy uchel iddo, ond yr oedd bob amser gyda chyflyrau ysbrydol ei wrandawyr; ac nid oedd neb yn sir Gaerfyrddin yn ei dymor ef y gwrandewid arno gan bawb gyda mwy o foddhad; a byddai ei bregethau yn wastad ar ol eu gwrando yn destynau ymddiddanion mewn cyfeillachau. Bu yn nodedig o weithgar gyda'r Ysgol Sabbothol, a sefydlodd amryw ganghenau newyddion yn nglyn a'r eglwysi dan ei ofal; ac yr oedd ynddo fèdrusrwydd nodedig i daflu ysbryd a gweithgarwch iddynt. Yr oedd yn gywir a ffyddlon i'w gyfeillion; ond yr oedd rhyw surni a chwerwder yn ei ysbryd fel os unwaith y digid ef yr oedd yn anhawdd i gymodi. Gwyddai yn dda, mai dyna oedd ei wendid, ac yr oedd yn cael gwaith mawr yn aml i gadw ei ysbryd cyffrous a chanddryll dan reolaeth. Nid oedd er iechyd ond gwan, ac yr oedd yn goddef oddiwrth ddoluriau a wnai  ei ysbryd yn fwy anniddig. Cristion cywir a dihoced ydoedd er y cwbl, a cholled fawr i'r wlad lle yr oedd wedi cyrhaedd y fath ddylanwad oedd ei golli yn nghanol i ddyddiau. Yr oedd  ei ysbryd yn llawn  hyd ei ddiwedd, ac yn  gystudd tynai allan gynlluniau y rhai y bwriadai ar ol gwella eu cario allan. Ond ei "amcanion ef a dynwyd ymaith." Bu farw Mai 21ain, 1849, yn 38 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Penygraig. Gadawodd weddw ar ei ol,

446  

ond ni bu plant iddo. Yr ydym yn teimlo chwithdod wrth ysgrifenu y byr grybwylliad yma am dano, oblegid yr oedd yn un o gymdeithion blynyddoedd dedwyddaf ein hoes; ac nid oes odid un yn aros o'r rhai arferem gydgyfrinachu a hwy yn y dyddiau hyny.

GRIFFITH THOMAS EVANS. Ganwyd ef Awst 15fed, 1823. Mab ydoedd i Thomas a Magdalen Evans, Pontyrhenryd, heb fod yn mhell o Aberaeron, y rhai oeddynt yn adnabyddus, ac a fuont groesawgar i lawer o bregethwyr yr oes o'r blaen. Derbyniodd addysgiadau crefyddol ar aelwyd ei rieni, a mwynhaodd o'i febyd weinidogaeth ddihafal Dr. Phillips yn hen gapel Neuaddlwyd, a phan yn ddeng mlwydd oed, rhoddwyd iddo ddeheulaw cymdeithas i'w dderhyn yn aelod o'r eglwys. Dechreuodd bregethu Mawrth 22ain, 1845, ar gais Mr. Evans a'r eglwys yn y Neuaddlwyd, ac wedi derbyn addysg barotoawl yn Aberteifi, ac wedi hyny yn Ffrwdyfal, derbyniwyd ef i Athrofa Aberhonddu, lle y gwnaeth ddefnydd da o'i fanteision. Ar derfyniad ei dymor Athrofaol derbyniodd alwad o Benygraig, ac wedi aros gartef dros ychydig er mwyn ei iechyd, urddwyd ef yno Medi 24ain, 1851. Yr oedd i feddwl yn llawn awydd am waith, ac yr oedd wedi tynu iddo ei hun gynlluniau y rhai y bwriadai eu rhoddi mewn gweithrediad. Ond nid oedd ei nerth corfforol yn ateb i'w gynlluniau meddyliol. Methodd yn mhen pum' mis, a dychwelodd i dy ei dad er adfywiad i'w iechyd fel y tybiai, ond mewn gwirionedd dychwelodd yno i chwilio am fedd. Bu farw Mehefin 29ain, 1852, yn 29 oed; a chladdwyd ef yn lle beddrod y teulu yn mynwent Neuaddlwyd.

Yr oedd Mr. Evans yn ddyn o feddwl galluog, a hwnw wedi ei ddysgyblu yn dda. Cymerai i feddwl bob amser ffurf athronyddol, a mynai allan y rheswm bob amser dros bob peth a gymhellid arno. Yr oedd o feddwl pur, yn gystal ag o arferion pur, a chodai yr olaf o'r blaenaf. Nid oedd wedi ei gynysgaeddu a doniau hyawdl fel pregethwr, ond yr oedd ei bregethau oll yn llawn sylwedd, a'i draddodiad o honynt yn weddus a difrifol. Ond diffoddodd y ganwyll pan yn dechreu llosgi ; a syrthiodd ar y maes pan newydd wisgo i arfau i'r frwydr. Gallesid disgwyl fod llawer un o'r oed oedd yn haws i'r byd eu hebgor, ond efe aglwyfwyd gan y saeth angeuol. "Dyfnder mawr yw dy farnedigaethau!"

Translation by Gareth Hicks (Nov 2008)

This place is within three miles of Carmarthen, without being far from the  road that leads to Cydweli. The cause began here in a place called Glannant, and we have no grounds for thinking that there had been preaching with any regularity in any place here before that. Mr John Davies, Ffynondafalog, Trelech, so it seems, was here between  1742 and 1747, and received assistance from the Presbyterian Board in connection with Glannant. We aren't certain that a church had been formed here, but it seems so. In 1748 they built Penygraig chapel. The number in the church then was 30. The minister who looked after them at that time was Mr Milbourn Bloom. We don't know how long he cared for the church, but have found out that Mr Rees Davies, Canerw, was the minister here from 1757 until 1784. He could haver been here before the first date but he was here then. He had a long way to travel here from Canerw, near Llanboidy, but he came regularly; and was of great service in the place. In 1784, they gave a call to one John Williams, but we have no information about him, and it appears he wasn't here very long. He was followed here by Mr David Davies, who was ordained in Cydweli, and he ministered to the two churches together. He was here until 1795, when he moved to Treffynon. He was followed by Mr Evan Evans, Llygadenwyn, as he was usually called. We don't know when he was ordained here, but it couldn't have been before 1787, for that's when his attendance ended at Carmarthen College. He was respected and helpful here until he died, around the year 1818. After that they gave a call to Mr James Silfanus, Cellan, who was here for some time. After he left Mr S Griffiths, Horeb, came here monthly, until they gave a call to Mr John Davies, a member of the church, who was completing his time at Carmarthen College. He was ordained on 20th April 1829. Preaching on the occasion was by Messrs D. N. Thomas, Abergwyli; D. Davies, Pantteg; D. Peter, Caerfyrddin ; E. Evans, Cilcarw; and S. Griffiths, Horeb. Whilst here Mr Davies was  popular as a minister; and respected in the whole district. He moved to Cwmaman, where he still labours. Before the end of 1834, they gave a call to Mr David Evans, a student at Carmarthen College, and he was ordained on 15th January, 1835.  Preaching on the occasion was by Messrs D. Davies, Pantteg ; G. Griffiths, Llanbedr; J. Breese, Carmarthen ; M. Rees,, Pencadair ; D. Jones, Cydweli ; O. Owens, Bwlchnewydd ; W. James, Llanybri ; J. Evans, Capel Seion ; H. Evans, Penbre ; D. Evans, Nazareth ; and M. Davies, Abergwyli. Mr Evans laboured here diligently for 14 years, and did a lot of work in the district; but not remembered without encountering sorrow, and a branch went forth to Ramah, and that, in his view and much of the church's, without being in the most straight forward manner. He worked well with the Sunday School, which expanded greatly in the chapel and connected branches. Mr Evans died on 21st May 1849. Having been 2 years without a minister, they gave a call to Mr Griffith Thomas Evans, a student from Brecon College, and he was ordained on 24th September 1851. He was only here a few months. Through weakness and fraility he had to give up his ministry, and he returned to his father's house, where he died on 29th June 1852, aged 29. At the start of the year 1854, Mr Joseph Jervis, Lacharn, moved here to look after the church, and since then he has continued to labour in the place. The cause here has gone through a lot of changes, and  encountered considerable storms in the last fifty years which have left their mark on it, but it is confident that better days are to follow.

Mr Griffith Hervey and his wife were outstanding members in the church for a long time, and they were buried in the chapel's graveyard. Mr David Gravell, Cwmfelin, was also a member of the church here for a considerable period, and there was a lot of goodness in him, but his stubborness created  great difficulties for the one minister who could have collaborated with him; and that had a great effect on the spirit of the church in recent times. We only know of but 2  preachers raised in this church, namely John Davies, who has been mentioned as being ordained as minister here, and who is now close to having laboured  nearly 40 years in Cwmaman; and John Davies, who was minister at Albany chapel, London. Perhaps there were others, but we don't have their names.

Biographical Notes *

REES DAVIES. .... lived on his own land in Canerw, near Llanboidy ....  a member and preacher at Henllan .... his sons were James Davies, minister at Broad St, Bristol, and Dr Benjamin Davies, professor at Homerton College ... said to have been ordained at Drefach, Llangeler ... died about 1788 ...

EVAN EVANS. ... Born in Llygadenwyn, near Llanybydder ... admitted a member of the church at Rhydybont ... went to Carmarthen College in 1793 ... ordained at Penygraig in 1797 ... laboured there for 20 years ...

DAVID EVANS. ... born in Llwyncelyn, in Llanddewibrefi parish in 1811 ... went to Neuaddlwyd under Dr Phillips ... then Carmarthen College ... ordained in Penygraig in 1835 ... looked after Philadelphia too ... died in 1849 ... buried in Penygraig

GRIFFITH THOMAS EVANS. ... born in 1823 ... son of Thomas and Magdalen Evans, Pontyrhenryd, near Aberaeron ... schooled at Aberteifi, then Ffrwdyfal, then Brecon College ... ordained at Penygraig in 1851 ... died in 1852 aged 29 ... buried in the family grave at Neuaddlwyd

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated

 

PHILADELPHIA

(Llangunnor parish)

Mae y lle hwn o fewn tair milldir i Gaerfyrddin, ar ochr y ffordd i Bontarddulais. Dechreuwyd pregethu yn yr ardal gan D. Davies, gweinidog hen gapel Llanybri, yr hwn oedd yn byw yn yr ardal. Pregethai a chadwai gyfeillachau yn i dý ei hun, ond aelodau yn Mhenygraig oedd y rhan fwyaf o'r rhai a'i cynorthwyai. Cafwyd tir at adeiladu capel gan Mr. John Nicholas, boneddwr o Gaerfyrddin. Rhoddodd ddarn helaeth o dir at godi capel, a mynwent, a lle i godi ysgoldy a thý i'r gweinidog ar lês o fil ond un o flynyddoedd, am yr ardreth a ddwy bypyren yn y flwyddyn. Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1809, a pherchenog y tir a gymerodd arno ei hun y rhan fwyaf o'r draul. Yn mysg aelodau cyntaf yr eglwys yr oedd Evan Evans,Tyhir ; Lefi  Llywelyn,Tyrheol ; William Thomas, Wern; Rees Davies a John Samuel, Brigwalltycoed, a'u gwragedd. Aeth yr achos rhagddo yn llwyddianus dros yspaid tair blynedd, nes yn y flwyddyn 1813, y daeth dyryswch ar amgylchiadau y gweinidog, Mr. Davies ; a chan fod yr achos yn ieuangc ysigwyd ef yn fawr, a bu yn

447

wan dros rai blynyddoedd. Daeth Mr. William Williams, o Godreurhos, i'r lle, ond ni bu yma yn hir. Ymadawodd at y Bedyddwyr, a bu yn weinidog gyda hwy yn Paran, ac yn Felinifanddu, sir Forganwg. Wedi hyny daeth Mr. James Silfanus yma dros yspaid mewn cysylltiad a Phenygraig, a pharhaodd i weinidogaethu i'r eglwys hon, ar ol rhoddi i fyny ofal Penygraig, hyd y flwyddyn 1831, a bu ei lafur yn dra derbyniol. Wedi hyny cymerodd Mr. Joseph Evans, Capel Sion, ofal yr eglwys am bedair neu bum' mlynedd, a bu ei weinidogaeth yn dra derbyniol; ond oblegid pellder y ffordd rhoddodd y gofal i fyny, ac anogodd yr eglwys i roddi galwad i Mr. David Evans, oedd newydd ei urddo yn Mhenygraig. Bu Mr. Evans yn dra llafurus a defnyddiol yma o'r flwyddyn 1836 hyd ei farwolaeth, Mai 12ain, 1849. Yr oedd Mr. Evans yn byw yn Plasmynydd, heb fod yn mhell o'r capel, ac felly yn gyfleus i allu bod yn bresenol yn mhob cyfarfod. Cafwyd yma adfywiad grymus yn 1841, pryd yr ychwanegwyd llawer at yr eglwys; a'r flwyddyn hono tynwyd yr hen gapel i lawr i'w ail-adeiladu, a gwnaed yma dý cryf a chyfleus. Agorwyd ef Hydref  11eg a'r 12fed, 1842.

Yn mis Mai 1850, cymerodd Mr. Evan Evans, Hermon, ofal yr eglwys; ac y mae wedi llafurio yma bellach er's tair-blynedd-ar-hugain. Mae efe yma ddau Sabboth o bob mis, a'r ddau arall yn Hermon a Soar ; ond gan ei fod yn byw yn Plasmynydd, gerllaw y capel, y mae yr eglwys yma yn cael  ei wasanaeth yn y moddion wythnosol. Mae yr eglwys yn cyfrif tua 250, a'r Ysgol Sabbothol tua 150, ac y mae yr achos yn ei holl ranau mewn gwedd siriol. Nid ydym yn cael fod yr un pregethwr wedi codi yma, ond y mae Jenkin Davies yn hen bregethwr cynorthwyol sydd wedi bod bellach am flynyddau yn nglyn a'r eglwys.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

This place is within 3 miles of Carmarthen, at the side of the road to Pontardulais. Preaching was started in the area by D Davies, the minister of the Old Chapel, Llanybri, who lived in the area. He preached and maintained felowships in his own house, but it was members from Penygraig who mostly attended. They obtained land to build a chapel from Mr John Nicholas, a gentleman from Carmarthen. He gave a large piece of land to  build a chapel and a graveyard, and room to build a schoolhouse and a house for the minister - on a lease of 999 years, for the rent of 2 peppercorn a year. They built the chapel in 1809, and the owner of the land took on himself most of the cost. Amongst the first members of the church were  Evan Evans, Tyhir; Lefi Llywelyn, Tyrheol; William Thomas, Wern; Rees Davies and John Samuel, Brigwalltycoed, and their wives. The cause went forward successfully over a period of 3 years, until in the year 1813, there came a difficulty in the circumstances of the minister, Mr Davies; and he was infirm for several years. Mr William Williams, Godreurhos, came to the place, but he wasn't here long. He departed for the Baptists, and was a minister with them in Paran, and Felinifanddu, Glamorgan. After that came Mr James Silfanus here for a while together with Penygraig, and he kept on his care of nthis church after giving up Penygraig, about the year 1831, and his work was most acceptable. After that Mr Joseph Evans, Capel Sion, too over the care of the church for 4 or 5 years, and his ministry was very acceptable; but because of the distance he gave it up, and encouraged the church to give a call to Mr David Evans, newly ordained at Penygraig. Mr Evans was most industrious and helpful here from 1836 until his death, on May 12th 1849. Mr Evans lived in Plasmynydd, not far from the chapel, and thus convenient for him to be able to be at every meeting. They had a powerful revival here in 1841, when the church's membership increased greatly; and that year they demolished the old chapel and rebuilt it, and made here a strong and convenient house. It opened on Oct 11 & 12th 1842.

In May 1850, Mr Evan Evans, Hermon, took over care of the church; and he has laboured here for more than 23 years. He is here 2 Sundays a month, and at Hermon and Soar the other 2; but as he lives in Plasmynydd, near the chapel, the church here gets his service at the weekly activity. The church numbers about 250, and the Sunday school around 150, and the cause in all its activities is in a healthy state. We aren't aware of a single preacher raised here, but Mr Jenkin Davies, the old assistant preacher, has been connected to the church for many years past.

 

SILOAM, PONTARGOTHI

(Llanegwad parish)

Dechreuwyd yr achos yn y gymydogaeth hon mewn  tý-anedd o'r enw Ty'nycoed, ychydig uwchlaw y man y saif yr addoldy presenol. Mr. Griffith Griffiths, Pantycenglau, fel yr adnabyddid ef yn gyffredin, fu yn brif foddion dechreuad yr achos yn y lle hwn. Yr oedd yma hen faelfa gerllaw i Ty'nycoed, ac wrth fyned a dychwelyd y ffordd hono daeth Mr. Griffiths yn adnabyddus â Mr. Rees, yr hwn oed y pryd hwnw yn byw yn Ty'nycoed. "Ni byddai dim llawer i chwi," ebe yr hen Bantycenglau, "i roddi benthyg y shop yna i mi bregethu ynddi." " Chwi cewch hi," oedd yr ateb. Bu yno amryw o droion cyn i neb feddwl am ffurfio eglwys yno. O dipyn i beth aed i alw am hyny, ac yn y flwyddyn 1822, daeth Mr. Peter, Caerfyrddin, i Ty'nycoed i gorphori yr ychydig oedd yno yn eglwys. Cymerwyd ei gofal gan Mr. David Jones, Gwynfa. Bu Mr. Jones yn offerynol i gael addoldy mwy cyfleus na'r hen faelfa i fyned a'r gwaith da yn mlaen. Oherwydd rhyw resymau barnodd Mr. Jones yn ddoethach i roddi gofal yr eglwys i fyny, a chymerwyd ati gan Mr. Benjamin Griffiths, o Abergorlech. Ond ni bu yntau yma yn faith. Daeth un John Davies i'r ardal i gadw ysgol o'r Caebach ; rhoddwyd gofal yr eglwys dros ychydig iddo ef. Ar i ol yntau cymerodd Mr. Daniel Jones, o Grugybar, ei gofal am dymor. Yr oedd y pryd hyny yn uchder i boblogrwydd. Tynodd gynnulleidfa luosog i wrando, ac ychwanegwyd rhai ugeiniau at yr eglwys trwy ei lafur. Ar ei symudiad o Grugybar i'r Aber, yn sir Frycheiniog, difuddiwyd yr eglwys o'i lafur. Wedi hyny

448

cymerwyd ei gofal gan Mr. Daniel Evans, mewn cysylltiad a Nazareth, a bu yma nes y symudodd i Gastellnedd. Wedi iddo ef ymadael rhoddwyd galwad i Mr. Thomas Jenkins, Penygroes. Bu yma yn llafurio yn y lle dros yspaid pedair-blynedd-ar-ddeg. Yn ei amser ef yr adeiladwyd yr addoldy presenol, sef yn y flwyddyn 1849. Gwelodd Mr. Jenkins fod sefyllfa y lle yn obeithiol, a bod rhagolygon ffafriol am achos cryf yma ond cael gweinidog a allasai roddi mwy o lafur nag a allasai efe roddi, oblegid pellder ei ffordd a phwysigrwydd ei waith gartref. Felly rhoddodd yr eglwys i fyny yn 1850. Yn Awst, 1851, urddwyd Daniel Cadfan Jones, o Athrofa Aberhonddu, i'w bugeilio yn nglyn ac Abergwyli. Rhif yr eglwys pan ddaeth Mr. Jones yma gyntaf ydoedd 120, y mae erbyn hyn wedi dyblu mewn rhif. Y mae dwy Ysgol Sabbothol yn nglyn a Siloam, un yn y capel, ac un arall mewn pentref o gylch dwy filldir oddiyno, o'r enw Felingwm. Nid yw yr ysgolion mor llewyrchus ag y dylent fod, er eu bod wedi magu bechgyn glewion. Teimlir y dylai dwy ysgol etto gael eu sefydlu yn nglyn a Siloam, un ar y ffordd i Landilo, a'r llall yn mhentref Llanmihangeluwchgwyli. Dylai yr olaf gael ei gwneyd o gyrau eithafol eglwysi Siloam a Pantteg ; gadlai dyfu yn ysgol gref yn mhen ychydig gyda ffyddlondeb. Fel y mae yn awr gadewir y ffiniau yn gwbl benagored at drugaredd ereill.

Ni chyfodwyd ond un i bregethu o'r eglwys hon, sef William Alonzo Griffiths, yn awr o Oakland Chapel, Llundain.

Y mae yr eglwys hon wedi bod yn hynod dangnefeddus yn ystod tymor arosiad Mr. Jones. Yr oedd ychydig o oerni yn digwydd bod rhwng rhai o'r brodyr pan ddaeth i'w mysg gyntaf, yr hyn oedd yn ei gwneyd yn hynod anfanteisiol iddynt i benderfynu ar un  i'w bugeilio. Pob un a benodid yr oedd yn anghymwys am fod un o'r pleidiau yn digwydd ei ddewis. Ond yn ffodus disgynodd Mr. Jones i'w mysg heb yn wybod i'r un o'r ddwy blaid, ac y mae hanes y cyfarfod benderfynodd y ddadl yn ddyddorol. Gofynid i un o'r brodyr beth a feddyliai am y gwr ieuangc. "Wn i ddim am dano," oedd yr ateb, a dyna oedd eu hateb un ac oll. O'r diwedd daeth tro hen frawd oedd yn llygadu cyn hyn dyn pa un o'r ddwy blaid fyddai yr ymgeisydd - " Thomas Morgan, beth yw eich barn chwi am y dyn ifangc." " Wiri - ond frodyr bach rhaid cael  pum' peth mewn gweinidog sefydlog - dyn gwybodus, dyn daionus, synwyr cyffredin, dyn duwiol, a hwnw yn eitha Calfin." Wel," ebe'r llall, "sut y doir o hyd i wybod a yw y gwr ifangc yn meddu y cymwysderau yna." Ar hyn dyna John Griffiths, tad Alonzo, ar ei draed a thorodd fel arfer y Gordian knot, "Pw, pw, rhowch alwad i'r dyn, pe bai mor anghymwys a'r cythral, ni flina hwn mo honom yn hir."  Yr oedd golwg angeuol o deneu ar Mr. Jones y pryd hyny, felly ar y dybiaeth ei fod i farw yn fuan y rhowd galwad iddo.

Translation by Gareth Hicks (Nov 2008)

The cause in this neighbourhood started in a dwelling-house named Ty'nycoed, just above the place where the present building stands. Mr Griffith Griffiths, Pantycenglau, as he was commonly called, was a major force behind the start of the cause here. There was an old shop next to Ty'nycoed, and through coming and going to it Mr Griffiths got to know Mr Rees, who at that time lived in Ty'nycoed. "It won't be a lot for you", said the old Pantycenglau, " to loan me the shop to preach in". "You can have it" was the reply. They were there on many occasions before anybody  thought of forming a church there. Gradually they came to ask for this, and in 1822, Mr Peter, Carmarthen, came to Ty'nycoed to embody those few who were there into a church. Mr David Jones, Gwynfa accepted its care. Mr Jones was instrumental for getting a more convenient temple than the old shop for taking the good work forward. Since for some reason Mr Jones decided wisely to give up the care of the church, taken on by Mr Benjamin Griffiths, from Abergorlech. But he wasn't here long. One John Davies came from Caebach to the area to keep school; They gave the care of the church to him over some (others). And after him Mr Daniel Jones, from Crugybar, took over for a while. That was a very popular time. He attracted numerous audiences to listen, and added scores to the churh through his work. On his moving from Crugybar to Aber, in the county of Breconshire, the church was deprived of his labours. After that Mr Daniel Evans took over their care, together with Nazareth, and he was here until he moved to Neath. After he'd left they called Mr Thomas Jenkins, Penygroes. He laboured here for a period of 14 years. In his time here they built the present chapel, that is in the year 1849. Mr Jenkins saw that the state of the place was hopeful, and that there was a favourable prospect for a strong cause here if only they had a minister who could give more to them than he could, owing to thedistance involved and the importance of his work at home. He therefore gave up the church in 1850. In August 1851 Daniel Cadfan Jones from Brecon College was ordained here to shepherd them together with Abergwili. The numbers in the church when Mr Jones first came here was 120, it has since doubled in number. There are two Sunday schools joined with Siloam, one in the chapel, and another in village about 2 miles away, called Felingwm. The schools aren't as successful as they should be, although it has nurtured some valiant boys. It is felt that there should be set up around Siloam, one on the way to Llandilo, and the other in Llanmihangeluwchgwyli village. The latter should be on the outer reaches between Siloam and Pantteg; with faith it should grow into a strong school within a short time. As it is now the boundaries are wholly indefinitely abandoned to the mercy of others.

Only one man was raised to preach in this church, namely William Alonzo Griffiths, now at Oakland Chapel, London.

This church has been most peaceful in the period of Mr Jones's stay. There happened to be  some coolness between some of the brothers when he first came amongst them, which made it very difficult to decide on the one to be their shepherd. Each one appointed was unsuitable because only one faction had chosen him.  But it was fortunate Mr Jones descended to their midst without the knowledge of one of the two parties and the history of the meeting to resolve the argument is interesting. One of the brothers was asked what he thought of the young man. "I know nothing of him" was the reply, and this was the answer of one and all. Eventually it came to the turn of an old brother who had been watching to see which faction the applicant would be favouring - "Thomas Morgan, what is your opinion of the young man" "Truly - but my dear brothers there are only five things needed in a settled minister - a knowledgable man, a good man, common sense, a godly man, and a fair Calvin at that." "Well" said the other " how do you know if this young man has these qualities" At that John Griffiths, Alonzo's father, on his feet and as usual cut the Gordian knot," Pooh, pooh call the man, if he were as unsuitable as the devil, he won't be bothering us for very long." Mr Jones looked deathly thin at this time, so on the belief that he would soon be dead he was appointed.

 

BWLCHNEWYDD

(Aber-Nant parish)

Mae yn anhawdd cael allan i foddlonrwydd ddyddiad dechreuad yr achos yma; ond y mae sicrwydd fod eglwys yn y Bwlch yn y flwyddyn 1715, oblegid ceir enw y lle yn yr ystadegaeth a gasglwyd yn y flwyddyn hono gan Dr. John Evans. Yr oedd yr eglwys y pryd hwnw mewn rhyw fath o gysylltiad a Chaerfyrddin, a rhoddir cyfrif y ddau le yn nglyn a'u gilydd. Tueddir ni i feddwl fod achos yn yr ardal yn mhell cyn hyny. Yr oedd Mr. Thomas Bowen yn weinidog yn Pantteg, o leiaf mor foreu ........................

Translation by Gareth Hicks (Jan 2009)

 It is difficult to satisfactorily get at  the dates that this cause started; but it is clear that there was a church in the Bwlch in the year 1715, because the name can be seen in the statistics collected by Dr John Evans in that year. The church was at that time in some kind of association with Carmarthen, and the numbers for the twom places were given together. We tend to think that there was a cause in the area well before that. Mr Thomas Bowen was the minister in Pantteg at least as early as 1691,  because there were baptisms solemnised there in that year recorded in the old register of Pantteg church in his own script.  Thomas Bowen lived in Newchurch parish, and there were some noted as baptised in the church register who lived in that parish. Mr James Davies was turned out from Merthyr-fach parish under the Act of Uniformity, and it is likely that religious services were held in secret in the Bwlch, or in Henfwlch as it is now called, by the family of Thomas Bowen and others since then, and the connection that was between Mr Stephen Hughes and Merthyr made the probability greater that it was the custom here to hold second worship meetings albeit early. We don't find the name of Mr Bowen in the Pantteg church's records after 1707, execpt one reference to him made by Christmas Samuel, and we have concluded that the connection with that church had ended by then, and that he for the last 20 years of his life had confined his labours to the Bwlch and its environs.   We don't know when he died, but he was alive on 12th May 1725, because his name comes first on the list of trustees of Heol Awst chapel made on that date; and the handwriting in the deed looks peculiarly like  his  in the Pantteg records. How long he lived after that we don't know, but it appears he died before 1728, because on the 15th of June of that year his widow, Mary Bowen, made an agreement with her eldest son, David Bowen, and her only daughter, Alice Bowen, in which, for an amount of money, and some household property, she gave up to the named children her claim to a third of her husband's estate. That agreement is now before us. Thomas Bowen owned property in the parishes of Newchurch, Merthyr and Abernant, and accordingly, in a secular sense, was respectable and reputable in the district. We don't know who ministered to the congregation in the Bwlch from the death of Mr Bowen until Mr Evan Davies arrived here from Haverfordwest in 1743. Mr Davies came to Carmarthen to be a master at the College, and minister at Llanybri and the Bwlch. At the end of 3 years from his arrival, because of some circumstance, the congregation had to leave the Bwlch. There was a legal dispute between David Bowen, son of Mr Thomas Bowen, at the end of 10 years after this, with Jane Corrie, widow, but we don't know if there was a connection with this and the turning out of the congregation. They obtained land to build a chapel 2 miles further away from Carmarthen, without being far from the route to Conwil, on a lease for 199 years for a rent of 6 pence a year, from one John Scurlock, heir to his uncle Griffith David. The date of the deed is 9th Oct 1746. The trustees, apart from people of the neighbourhood, were Evan Davies, minister of the gospel in Carmarthen, Samuel Thomas likewise from the same place, George Palmer , likewise from Swansea,, and Jenkin Morris, Pantyrathro, Llanstephan. Apart from these ministers, there are as trustees 3 people from Abernant parish, 6 from Newchurch, and 2 from Merthyr; and from that number there were 4 who were freeholders, and the rest were craftsmen; this shows that the cause had to be somewhat strongly established. As the old chapel was called Bwlch, they called the new one Bwlchnewydd; and it is called by that to this day. Mr Evan Davies laboured here as minister until 1758, when he moved to Billericay, Essex. We have little to add about him to what is written in the history of Llanybri. He was a native of the Cellan district, near Lampeter. From the same family that the late Dr Evan Davies, Swansea, hailed from. There were many of his letters, ones he wrote from England, in the houses of his relatives in the Cellan area about 30 years back, but they handed the  majority of these into the care of the late Dr Davies, Ffrwdvale. These proved that he was wholly orthodox in his views, and an implacable enemy of the Arminianism of his co-teacher, Mr Samuel Thomas, and he was most displeased with  the Aldermanic Board in appointing him co-teacher with him, and being unhappy with this and other ongoing matters he moved to England in 1758.

After his departure, Mr John Davies, Ffynondafolog, took over care of the church for some years, and it seems that Mr Thomas Jones, Glanffrwd, occasionally served after the death of Mr Davies. We don't believe that what was said in Hanes Ymneillduaeth was accurate, that Mr O Davies, Trelech, had been a minister here. In 1767 Mr O Davies moved from Crofftycyff to Trelech, and by then Mr T Davies had taken over care of the church together with Pantteg. He was ordained in Pantteg on 16th Oct 1765, and within about a year of that he took over this church. Mr Davies laboured here faithfully until his death, on 4th Oct 1813. In 1810 they rebuilt the chapel, that had been  raised in 1746. The Bwlch, where the family of Thomas Bowen used to live, had gone to the estate of one Mr Beynon, and as he was favourable to religion, they re-started preaching there in the old chapel in the farm yard; and after a while, when Mr Bowen was the minister at Bwlchnewydd, raised a chapel near the house, to service the three denominations the Baptists, the Independents, and the Methodists, and the minister of Bwlchnewydd preached there one Sunday afternoon a month.

When Mr Davies was getting old and worsening in health, Mr J Bowen, Saron, frequently came to assist. The care of Nazareth, between Carmarthen and Llanelli, was under Mr Bowen twice, and during the first period he preached in Bwlchnewydd at 3 o'clock one Sunday every month as he returned from Nazareth, having been there in the morning holding communion. Soon after Mr Davies' death, Mr Bowen spoke to the people of Bwlchnewydd at a church meeting about him taking over their care; and thus be accepted in the place. That wasn't satisfactory to everyone, because it was done so soon after the death of the old minister, and without giving proper notice to the church. David Davies, Rhosychen, "Davies y Cei" as he was called afterwards (son of Mr Owen Davies, Trelech), was a member and preacher at Bwlchnewydd; and when he heard of the agreement between the church and Mr Bowen, he wrote him a prolonged letter, complaining that this had taken place. He reckoned that Mr Bowen's previous ministerial experience was too wide and dispersed, besides the agreement had been made without notice to the majority of the church, and too soon after the death of the old minister. The first Sunday communion after that, after preaching and coming down to the table, Mr Bowen read out large parts of the letter, without giving the name of the writer. Mr Davies, who sat at his side, rose and said "I wrote the letter on my own responsibility. If there is any untruth in it, I am responsible for it. It contains my opinion, and perhaps that of the church. Thereupon Mr Davies sat down, and Mr Bowen went on with the communion, and no more was heard about it. Mr Bowen continued to labour here until 1829, when they gave a call to Mr Owen Owens, who had been a student at Neuaddlwyd College, and he was ordained at this church and Hermon on 25th Feb 1830. On the occasion Mr D Peter, Carmarthen preached on the Natutre of a Chgurch. Questions asked by Mr M Jones, Trelech. The ordinatoion prayer was by Mr T Jones, Saron. Mr D Phillips, Neuaddlwyd,  preached to the minister, and Mr T Griffith, Hawen, to the church. *  Mr Bowen was alive when Mr Owen was ordained, and his name was first on his calling, but he died within 2 months of the ordination. Since we had the following dates after we'd written Mr Bowen's history as connected to Saron, we will give them here. These are taken from his gravestone. He was born on 16th Sept 1765. He was ordained on 3rd Nov 1795. He died on 30th April 1830, aged 65, having been 35 years in the ministry.  Mr Owens laboured here diligently and acceptably for 11 years. In 1833 they built here a large new chapel, and in 1838 built a small house at the bottom of Abernant parish for keeping a Sunday school, and occasional preaching. They called the schoolhouse Aber. Nantshedfa is what the old house next to it was formerly called, and there was a lot of preaching by Mr Davies, Cana, and others.in the place in the house of an old, poor, woman, but devout, and called Naomi.  Mr Owen's health deteriorated and and after languishing for months, he died on 25th July 1841. Within 6 months of Mr Owen's death Mr John Thomas, a student at Ffrwdvale College, came by to preach, and he was urged to stay in the place; and within a few weeks they gave him a call, and he was ordained on 15th June 1842. On the occasion Mr D Davies, Pantteg preached on the Nature of a Church; questions were asked by Mr H Evans, Penbre; the ordination prayer was given by Mr S Griffiths, Horeb; the prayer to the minister by Mr D Hughes, Trelech; and to the church by Mr D Evans, Penygraig. +  There were many other ministers present on the occasion; but only 2 or 3 of them remain. The period of Mr Thomas' ministry was quite successful for the church. He greatly stimulated and encouraged the Sunday School, and the visitation of M<r T Davies, Dolgellau, to the district was a great help towards this. They reorgainsed the chapel interior, and rebuilt and enlarged the schoolhouse to hold a day school; and they established here an excellent school on the British design, and obtained a teacher from Borough Rd, London, who did a lot of good in the district. There was a powerful religious revival here in 1849, when scores were added to the congregation; and the cause flourished in all matters. One circumstance occurred in the time of Mr Thomas which it would not do for us to go forward without mentioning. As we have said before, it was customary for the minister of Bwlchnewydd to preach on the afternoon of one Sunday a month at Henfwlch (Old Bwlch). The chapel was in the estate of Mrs Beynon, Bwlch farm; at least she was the proprietor of the place, and there was much movement in the district for going to court to take the place from the legal inheritor. On the day of the Festival of  Bartholomew, 24th August, which fell on a Sunday in 1845, according  to universal urging  sent out to all Nonconformists in the kingdom, Mr Thomas preached on Dissention in Bwlchnewydd; and the sermon was published in one of the fist editions of Diwygiwr that followed. As the sermon contained bare notions on the foundations of our 'Hymneillduaeth' that weren't promulgated freely in those days, considerable talk and excitement continued in the district, and agitated the Churchmen considerably, and especially embittered Mrs Beynon, who was an ardent Churchwoman, and forbad Mr Thomas from coming to Old Bwlch from then on. That was the second time in the history of this church that the minister of the Bwlch has been thrown out of  Old Bwlch. That sermon, through what followed, had disadvantaged the Dissenters in the neighbourhood of Bwlchnewydd. Since then they were nervous and reluctant to speak their minds; but they were never again after that so susceptible as to be silent and permissive when minor ?-gentry/churchmen trampled on their principles. *  Mr Thomas departed for Glyn Neath  in the middle of his success in Feb 1850, and was there until March 1854, when he left for Liverpool. At the start of summer 1850, they gave a call to Mr Michael D Jones, who had been a student at Carmarthen College, and at Highbury, London, and had been ordained at Cincinnati, America. His installation meeting was on June 27th of that year. He was here until the start of 1855, when he received a call from the churches in the Bala and district, and from the Committee of the Northern College to be a Professor as a successor to his venerable father. In the term of his ministry Mr Jones took forward the Literary Society which left a very good intellectual and religious influence on the youth of that time. In the same period the church at Bwlchnewydd bought the Old Bwlch. The date of the purchase deed was July 16th 1853. The Calvinistic Methodists and the Baptists had been worshipping here for years; and formed the principal church, and celebrated communion in it; and the chapel didn't lean towardseither one of those denominations; but as they didn't see a liklihood of the possibility of raising a cause in the place they didn't take up the proposition. The chapel is now in the possession of this church, and  services are held here for the convenience of those members who live in that district.

In 1855 they gave a call to Mr William Thomas, Capel Isaac, and he began his ministry here on Sunday Oct 21st, and held his induction ceremony on Oct 31 & Nov 1st 1858 of the same year, and Mr Thomas continues to labour here. There was a large increase in the church from Nov 1858 to the end of the following year. In 1859 too they re-organised the chapel, and added a piece of land to the graveyard, so that it was three times as big as before, with a wall around it, and the total cost was about £200. The chapel was until now on a lease, as has been said, of 199 years, at a rent of 6 pence a year; but all this was given up to be freehold with the additional land by Mr W Thomas, the present minister, and Mrs Davies, Gwaunllanau, his mother in law, as she had a life interest in the land. The hand note to the deed was dated  3rd December 1870.  The chapel and graveyard have been greatly enhanced through this, and many have been buried in the graveyard in the last 10 years. All the trustees are members of the church, and most are young farmers.

In 1866 they raised a small chapel in place of the schoolhouse at Aber, at the cross roads near Abernant village. They obtained land from Mr Lewis Evans, Pantycendy, on a lease for 199 years, for a rent of 3 shillings and 6 pence a year. They held here a Sunday School and sermon or prayer meetings every Sunday evening. They called it Capel Cendy.

It would be quite easy for us to add a lot more about this reputable old church, as well as many of the splendid characters in it; but as it would be hard to stop after starting better we don't name anyone. But there are 2 things in Bwlchnewydd church that it would not be fair for us not to mention. It has at all times been remarkably peaceful and peaceable; and it isn't according to any church we've ever seen in such esteem with its own minister. May the spirit here last a long time.

The following were raised to preach in this church.**

  • David Francis. Recommended by the churches to Croesoswallt College in 1789 ... see Trallwm, Montgomeryshire church history where he was ordained  ...  
  • Theophilus Davies. Ordained at Cana , see that history
  • Sem Phillips. Educated at Brecon College ... ordained at Llangynidr ... went to America where he still is
  • James Thomas. Now minister at Carmel, Tresimwn ... having laboured in Glamorgan for 30 years

Biographical Notes **

OWEN OWEN. ... born in 1809 in place called Penalltygwyn, Troedyraur, Cardiganshire ... admitted as member at Drewen ... in 1826 went to Neuaddlwyd College ... in 1829 went to Llaniestyn, Caernarfonshire to keep school ... ordained at Bwlchnewydd in 1830 ... also Hermon ... poor health ... died in 1841 aged 34, buried at Bwlchnewydd ... left a widow and 5 children behind ... one son was Mr E Owen, Clydach and a daughter was Mrs Jones, wife of Mr J B Jones Penybontarogwy......

*Letter from Mr W Thomas, Blwchnewydd, to whom we are indebted for many of the facts and dates in the history of this church, as well as the churches of Heol Awst, Carmarthen, Pantteg, Llanybri, Capel Seon, Elim, and several others in Carmarthenshire who have yet to make reference to.

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

CONTINUED

 


 

[Gareth Hicks  26 Jan 2009]